A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
TURYZM 4, 1988
NOTATKI NAUKOWE — NOTES SCIENTIFIQUES
Stelan Iwicki
ROZW ÓJ OSADNICTWA TURYSTYCZNO-WYPOCZYNKOWEGO NA TLE WARUNKÓW FIZJOGRAFICZNYCH MIERZEI WIŚLANEJ
LE DÉVELOPPEMENT DE LA COLONISATION TOURISTIQUE ET DU REPOS SUR LE FOND DES CONDITIONS PHYSIOGRAPHIQUES
DU CORDON LITTORAL DE VISTULE
M ierzeja W iślana jesit pasm em zw ydm ionych piasków morskich ciąg nących się wzdłuż Zatoki G dańskiej od Sopotu na zachodzie poza Bał- tijsk w ZSRR na wschodzie. Od południa graniczy w części zachodniej z Żuławami Wiiś-lanymi, w części w schodniej z Zalewem W iślanym . Na odcinku p rzylegającym do delty W isły, m ierzeja przerw ana jest trzy krotnie jej ujściami. Czynne obecnie sztuczne ujście pod Swilbnem sta nowi g ranicę w ojew ództw gdańskiego i elbląskiego. N otatka dotyczy
części m ierzei położonej w w ojew ództw ie elbląskim , czyli od m iejsco wości Mifcoszewo po granicę Państw a.
Szerokość M ierzei W iślanej w ynosi od około 500 m do ponad 2000 m. Podobnie, jak M ierzeja Helska, je st ona obudowana na osadach M orza Litorynowego, na k tóry ch osadziły się piaski nanoszone przez ruch wody. W w yniku działalności w iatru z piasków tych pow stały w ały w ydm ow e poprzedzielane obniżeniami.
W układzie rów noleżnikow ym m ierzeję można podzielić na kilka stref. Od strony morza w ystępuje piaszczysta plaża o szerokości d o chodzącej do 50 m. Część środkow ą tw orzy strefa wydm znacznej w y sokości przekraczających naw et 40 m. Z w yjątkiem w ydm przednich (białych), przylegających do plaży, strefa ta jest zalesiona, a w y stę pujące tu lasy um acniające piaski zaliczone zostały do lasów ochron nych. Południow a strefa mierzei, szczególnie na odcinku p rzy leg ają cym do W isły, jest praw ie rów ninna i w yniesiona jedynie 1—5 m nad
poziom morza. Z najduje się tu dużo terenów w ylesionych, zajętych p rzede w szystkim pod rolnictw o, osadnictw o i kom unikację. Gleby, w y
tw orzone z utw orów piaszczystych, są ubogie i najczęściej zaliczane do V i VI klasy bonitacji.
Na odcinku w schodnim od strony Zalew u W iślanego w y stęp u je podmokła i fragm entam i zabagniona nizina nadzalew ow a o w ysokości od 0 do 2 m n.p.m.
O becna sieć osadnicza m ierzei w ykształciła się na styku z Żuła wami oraz nad Zalewem W iślanym . Poczynając od zachodniej g ra n i cy w ojew ództw a elbląskiego w ym ienić tu można n astęp u jące m iejsco wości: M ikoszewo, Jan tar, Junoszyno, Stegna, Sztutowo, K ąty Rybac kie, Przebrno, K rynica M orska (rozw ijająca się jak o kąpielisko m or skie od pierw szej połow y XIX w.) oraz Piaski zw ane też N ow ą K ar czmą.
M iejscowości położone w zachodniej części m ierzei należą do gmi ny Stegna, a położone w części w schodniej do gm iny Sztutowo.
P odstaw ow ą oś kom unikacyjną stanow i droga kl. IV biegnąca od ujścia W isły do m iejscow ości Piaski. Na odcinku od M ikoszew a do Sztutowa funkcjonuje rów nież ko lejk a w ąskotorow a.
Położenie M ierzei W iślanej, jej ukształtow anie pionow e, bogata sza ta roślinna i w ystępow anie wód leczniczych spraw iają, że posiada
ona doskonałe w arunki n atu ra ln e dla rozw oju różnych form w ypo czynku. W ąski k ształt mierzei spraw ia, że z każdego jej punktu
je st blisko do brzegu morskiego, a w części w schodniej rów nież do brzegu Zalew u W iślanego.
W ybrzeże m orskie posiada szeroką, piaszczystą plażę i poza za strzeżeniam i w ynikającym i z obecnego stan u czystości w ody, dosko nale nadaje się zarów no do kąpieli, ja k i do plażow ania. Strefa n ad brzeżna Zalewu W iślanego, zarów no ze względu na dostępność do
lu stra wody, jak i silne jej zanieczyszczenie ma mniej k o rzy stn e w a runki plażow e i kąpieliskow e.
Elementem znacznie zw iększającym atrakcyjność środow iska przy rodniczego je st w ystępow anie lasów p o k ry w ający ch p raw ie całą m ie rzeję. Są to na ogół lasy n ad ające się do w ykorzystania, rek re a c y jn e go. D om inującym gatunkiem je st sosna, w ystęp u jąca na różnego ro dzaju siedliskach. Za n ajko rzystniejsze dla potrzeb w ypoczynku uznaje się siedliska boru świeżego i boru m ieszanego świeżego oraz drzew o stany w w ieku przekraczającym 60 lat. T akich lasów je st stosunkow o dużo, najw ięcej w pasie północnym mierzei, m. in. w rejo n ie K ątów Rybackich, Przebrną i K rynicy. G eneralnie żyzność siedlisk w zrasta w k ierun k u południowym . N ajuboższe siedliska, mało odpornego na d egradację boru suchego, w y stępu ją w pasie przyplażow ym od
Juno-szyna do Sztutowa oraz w re jo n ie Mikoszewa, i Jan taru . W p asie przy- ległym do Żuław i Zalewu W iślanego spotyka się lasy w ilgotne bądź zabagnione — nieprzy datn e do użytkow ania rekreacyjnego. Tego typu siedliska w ykształciły się rów nież w niektórych, obniżeniach między- wydmowych.
W lasach m ierzei utw orzono dwa. rezerw aty , je d en w rejo nie K ą tów Rybackich, gdzie ochronie podlegają gnieżdżące się tam korm o ran y i czaple, a drugi „Buki M ierzei W iślanej" w rejo n ie Przebrną.
Elementem w zbogacającym k rajo b raz m ierzei je st rów nież urozm ai cona rzeźba terenu. Zwydmione piaski utw orzyły tu w ały o znacznej w ysokości. N ajbardziej urozm aicona strefa tych w ałów o w ysokościach w zględnych w ynoszących 15—20 m i nachyleniu dochodzącym do 30° biegnie rów noleżnikow o wzdłuż całej mierzei. Na zachodzie je st to wąski, kilkudziesięciom etrow y pas, k tó ry pom iędzy Kątam i Rybacki mi i Przebrnem rozszerza się znacznie, zajm ując praw ie całą szerokość półw yspu. K ulm inacja zn ajduje się na wschód o d K rynicy i w ynosi 43,3 m.
O bszar całej M ierzei W iślanej ze w zględu na niew ielką szerokość znajd u je się pod w pływ em klim atu m orskiego, jednak i tu w ystępują pew ne zróżnicow ania lokalne. N iekorzystne klim atycznie są przede w szystkim teren y podmokłe, ale i obszary w nętrza lasu m ają w arunki nie sp rzyjające dla dłuższego w ykorzystyw ania rekreacyjnego, w tym szczególnie dla lokalizacji obiektów noclegow ych. N ajkorzystniejsze w arunki typoklim atyczne p an u ją na plażach, polanach śródleśnych oraz płaskich i suchych obszarach bezleśnych. Spośród istniejących m iejscow ości najlepsze w arun k i klim atyczne p o siadają M ikoszewo i Ja n ta r oraz K rynica M orska.
D odatkow ym elem entem w zbogacającym w alory środow iska p rzy rodniczego je st w ystępow anie w e w schodniej części m ierzei solanko w ych wód term alnych, w oparciu o k tó re p ro jek tu je się rozw ój lecz nictw a sanatoryjnego w K rynicy i sąsiednich miejscowościach.
O sadnictw o tu rysty czn e na M ierzei W iślanej rozw ijało się przede w szystkim w pow iązaniu z osadnictw em stałym, k tó re rozciągnęło się w jej strefie południow ej — na sty k u z Żuławam i i Zalew em W iśla nym.
N ajbardziej na zachód w y suniętą m iejscow ością elbląskiego od cinka m ierzei je st M ikoszewo liczące 545 mieszkańców, zatrudnionych głów nie w rybołów stw ie, rolnictw ie i usługach1. Zabudow a przew aż nie zagrodow a rozciąga się na teren ach niezalesionych, nieznacznie w yniesionych ponad poziom Żuław. O biekty turystyczne, w śród
któ-1 W sz y s tk ie w a rto ś c i liczbow e zam ieszczone w te k śc ie , o ile n ie p o d an o in aczej,
R y s. 1. O sa d n ictw o tu r y s ty c z n o -w y p o c z y n k o w e n a M ie rz e i W iś la n e j
1 — li c z b a s t a ł y c h m ie s z k a ń c ó w , 2 — li c z b a m ie js c n o c le g o w y c h
C o lo n is a tio n to u r istiq u e e t d e r e p o s su r le co rd o n litto r a l d e V is tu le
1 — n o m b r e d 'h a b i t a n t s c o n s ta n ts , 2 — n o m b r e d e p la c e * d e c o u c h a g e 13 0 N o ta tk i n a u k o w e
rych dużo je st kolonijnych (950 m iejsc kolonijnych), przem ieszane są z osadnictw em stałym, ale najczęściej w sąsiedztw ie obszarów leś nych. Trzy obiekty zlokalizow ane zostały w ew nątrz la,su. W ośrod k ach w ypoczynkow ych dom inują obiekty prow izoryczne, najczęściej domki cam pingow e o złym stanie technicznym , Tylko kilka ośrodków
posiada zabudow ę paw ilonow ą 1-, 2-kondygnacyjną.
J a n ta r ma 683 mieszkańców, w zagospodarow aniu turystycznym przew ażają ośrodki w ypoczynkow e. Są one, podobnie ja k w Mikosze- wie, przem ieszane z zabudow ą w iejską. W ośrodkach w ypoczynkow ych przew ażają domki campingowe, jed y n ie cztery m ają zabudow ę paw ilo now ą 2-, 3-kondygnacyjną. Przy plaży zn ajd u je się parking o raz k io ski, a w sąsiedztw ie cam ping i duży ośro dek w czasow y leśników. W Jan ta rz e znajduje się najw iększa na, m ierzei kolonia domków le t niskow ych (280 miejsc), w ynajm ow ane są rów nież k w atery w poko jach gościnnych (ok. 500 miejsc).
Junoszyno je st niew ielką w sią położoną w te re n ie bezleśnym , na piaszczystym półw yspie w rzynającym się w obszar Żuław. Znajduje
się tu jed en obiekt kolonijny.
Stegna je st dużą w sią gminną. Spośród 1560 zam ieszkałych tu osób większość p racu je w usługach. Zabudow a stała, jednorodzinna ma częściowo ch ara k ter pensjonatow y i posiada w yższy stan d ard niż w do tychczas w ym ienionych wsiach. K oncentruje się ona n a w ylesionym
terenie piaszczystym . O sadnictw o tu rystyczne składa się z 2 różnią cych się między sobą zespołów: prow izorycznej zabudow y przem iesza nej z osadnictw em stałym,, głów nie na sty k u z lasem , oraz dużej dziel nicy w czasow ej położonej w e w nętrzu lasu, na te re n ie zwydmionym, gdzie przew aża zabudow a paw ilonow a 2-, 4-kondygnacyjna. Znaczna część w ystępujących tu obiektów (ok. 1000 miejsc noclegowych) p rzy stosow ana jest do użytku całorocznego. Dojazd do tej dzielnicy i nad m orze zapew nia droga asfaltow a, zakończona parkingiem i małym ze
społem gastronom iczno-handlow ym .
Sztutowo, podobnie ja k Stegna, je st w sią gminną. Mieścił się tu pierw szy na ziem iach polskich obóz koncen tracy jn y , założony przez h itle rowców. Spośród 1583 stałych m ieszkańców w iększość zatrudnionych je st w rolnictw ie i usługach. Oprócz zabudow y indyw idualnej, pow stało osiedle bloków w ielorodzinnych należących do kom binatu ro ln e go „Żuławy". W ieś ma słabe w arun ki lokalizacyjne z uw agi na duży udział terenów podmokłych. O sadnictw o tu rysty czne ch arak tery zu je się na ogół niskim standardem i ro zrzucone jest chaotycznie na sk ra ju wsi. M ierzeja jest tu dość szeroka i odległość do plaży m orskiej w ynosi ok. 2 km, w zw iązku z czym część obiektów , podobnie jak w Stegnie, zlokalizow ana została na obszarze leśnym.
K ąty Rybackie m ają 500 m ieszkańców i ciągną się w ąskim pasem ograniczonym od północy terenam i leśnymi, a od południa Zalewem W iślanym . Zabudowa turystyczna przeplata się z m ieszkalną, p rze w ażnie na kontakcie z lasem. N a obszarze leśnym w sąsiedztw ie p la ży, do k tó rej prow adzi utw ardzona droga, zlokalizow any został cam ping, a na końcu drogi parking oraz kioski handlow o-gastronom iczne. W K ątach Rybackich, obok bazy w ypoczynkow ej rozpow szechniony jest w ynajem k w ater w pokojach gościnnych (583 miejsca).
Przebrno położone jest w połow ie drogi pom iędzy Kątam i Rybacki mi a K iynicą M orską, n ad Zalewem W iślanym , na dość rozległym częściowo podm okłym teren ie bezleśnym . J e s t to m ała w ieś licząca 125 mieszkańców. Spośród pięciu obiektów tury sty czn y ch dw a poło żone są na obszarze leśnym, w pobliżu morza.
K rynica M orska je st m iejscow ością najbardziej znaną na mierzei, chociaż nie najw iększą, liczy bowiem 780 mieszkańców. Zabudow a m ieszkaniow a rozciągnęła się wzdłuż drogi n ad Zalewem W iślanym , a centrum usługow e w ytw orzyło się w sąsiedztw ie portu. W pobliżu zachow ała się stara zabudow a kąpieliska z w illam i i pensjonatam i z przełom u XIX i XX w. N ow sze osadnictw o turystyczne, szczególnie pow ojenne, rozw inęło się na teren ach leśnych, bliżej morza. Dotyczy to przede w szystkim dużych ośrodków zakładow ych, k tó re zw artym kom pleksem ciągną się w k ierun ku wschodnim. Dwa cam pingi zlokali zow ane zostały w pobliżu morza, około 1 km na zachód od K rynicy. Liczba w czasow iczów przebyw ających latem w K rynicy przekracza ponad 11-krotnie liczbę stałych mieszkańców. Część w ypoczyw ających użytk uje rozbudow aną bazę noclegow ą w pokojach gościnnych (1892 miejsca).
M iejscow ością w y sun iętą najdalej na w schód są Piaski zw ane No w ą Karczmą, liczące ok. 100 mieszkańców . Je st to mała w ieś rybacka, z portem nad Zalew em W iślanym , w sąsiedztw ie którego zn ajdu je się zabudow a m ieszkalno-pensjonatow a i camping. Dwa niew ielkie ośrodki rek reacy jn e położone są na w schód od wsi.
Łącznie, w 1980 r. było na M ierzei W iślanej ponad 30,5 tys. miejsc noclegow ych (tab. I) w tym m. in. w ośrodkach w ypoczynkow ych 19 595, w pokojach gościnnych ok. 5000, na cam pingach 2200 i w o b iek tach kolonijnych 2530 miejsc. O środki czynne cały rok dysponow ały 3676 m iejscam i noclegowym i, były to głów nie ośrodki w ypoczynko we. W ielkość bazy gastronom icznej p rezen tu je tab. I.
Przegląd obecnego zagospodarow ania tu rystycznego M ierzei W iś lanej dał podstaw ę do sform ułow ania kilku uogólnień, dotyczących jego stanu oraz tendencji rozw ojow ych:
T a b e l a I
Z a g o sp o d a r o w a n ie tu r y s ty c z n e m ie js c o w o ś c i M ierze i W iśla n e j (stan w 1980 r.) A m é n a g e m en t to u r istiq u e d e s lo c a lité s du co rd o n litto r a l d e V is tu le (en 1980)
M ie jsc a k o n su m p c y jn e 2 (O Les p la c e s d e c o n so m m a tio n 0 ^ и СП V) ф Ф та 4-* 1 I 1 = s ü И Ц M ie js c o w o ś ć g | Â ' g - J g !>.« r » e >. » o « с S ï L o ca lité S S g S - m S - S ' " « 2 o « « ft -S я u „ “ e •F O ^ <D 4_> ^ D )< 0
i ï s H
-
>« t u s N s i ?
I l
щ
s i
g.! f i -
îst
s | l
h
I r
%
s
ri. 111 's «s
2 . U hJ ТЗ O f Ö £ О >-i-<U r O ^ C f i h ТЗ и u £ Ю *ra u*0 V. ra ra rOM(ЛN N CU U 13i M ik o sz ew o 545 3 500 2 224 364 6,4 Jantar 683 3 600 2000 600 5,3 J u n o szy n o 100 120 — — 1,2 S teg n a 1 500 8 671 5 800 1 300 5,8 S ztu to w o 1 583 1 758 990 410 1,1 K ą ty R y b a ck ie 500 2 900 1 832 632 5,8 P rzebrno 125 380 285 — 3,0K ryn ica M orska 780 8 896 6 964 2 854 11,4
P iask i
(N o w a K arczm a) 100 733 700 300 7,3
R azem 5 916 30 558 20 795 6 460 5,2
a L iczb a m ie js c łą c z n ie z k a w ia r n ia m i, p ija ln ia m i i in n y m i z a k ła d a m i g a s tr o n o m ic z n y m i, k tó r e n ie w y d a ją p o s iłk ó w o b ia d o w y c h .
Ź r ó d ł o : S t u d i u m t u r y s t y c z n e g o z a g o s p o d a r o w a n i a M i e r z e i W i ś l a n e j d o r o k u 2000, 1981, I n s ty tu t
T u r y s ty k i, W a rs z a w a (m a sz y n o p is ).
— osadnictw o turystyczne M ierzei W iślanej tow arzyszy z reguły osadnictw u stałem u rozw iniętem u w strefie przylegającej do Żuław i Zalew u W iślanego,
— zauw ażyć można tendencję do przesuw ania się osadnictw a tu rystycznego w głąb terenów leśnych; m otywem takich działań jest brak terenów dyspozycyjnych (Krynica M orska), a także chęć przybli
żenia się do w ybrzeża m orskiego (Stegna, Sztutowo),
— w zagospodarow aniu turystycznym dom inuje baza w ypoczynko wa o charakterze zamkniętym, pozostająca w gestii zakładów pracy,
— w ośrodkach starszych przew aża terenochłonna zabudow a p a r terow a w postaci prow izorycznych dom ków turystycznych, natom iast w inw estycjach now szych dom inuje zabudow a pawilonowa,
— w ystępują duże dy sproporcje w zagospodarow aniu poszczegól nych miejscowości, przem ieszanie się w nich różnych funkcji i chaos układów przestrzennych. O bserw uje się rów nież niedorozw ój infra stru k tu ry technicznej, szczególnie w zak resie oczyszczania ścieków,
— postępuje degradacja środow iska przyrodniczego; poza zan ie czyszczeniem w ód m orskich i zalew ow ych, uszczuplane są teren y le śne i doprow adza się do uruchom ienia piaszczystego podłoża, szcze gólnie na nieutw ardzonych ciągach pieszych prow adzących w k ie ru n ku plaż.
Przy założeniu, że osadnictw o tu ry sty c z n e pow inno rozw ijać się na teren ach bezleśnych, o słabych, mało przy d atn y ch dla rolnictw a g le bach, stw ierdzić można, że najlepsze w arunki dla jego rozw oju w y stępują w zachodniej części mierzei. W części w schodniej niew ielkie rezerw y teren ow e istnieją jed y n ie w rejo n ie K ątów Rybackich, P rze brn ą i Piasków.
D alszy rozw ój osadnictw a turystycznego zależy jednak rów nież od w ielu innych czynników . Dla w y b rania w łaściw ej drogi tego ro z w oju opracow ane zostało Studium turystycznego zagospodarowania
Mierzei W iślane) do 2000 roku (1981).
W opracow aniu tym stw ierdzono, że podstaw ow ym w arunkiem dal szego rozw oju bazy tu ry sty czn ej je st rew alo ry zacja i rygorystyczna ochrona środow iska przyrodniczego. D otyczy to przede w szystkim oczyszczenia w ód Zatoki G dańskiej i Zalew u W iślanego. Dopiero speł nienie tego podstaw ow ego w arun k u zapew nić może praw idłow ą reali zację p rzy ję tej koncepcji kierunkow ej. Stw ierdzono w niej, że w aru n ki środow iskow e, k tó re przyjęto jako podstaw ow e w całej koncepcji rozw oju osadnictw a turystycznego na M ierzei W iślanej, ograniczają rozw ój bazy tury sty czn ej do około 60—70 tys. m iejsc noclegowych. Równocześnie, dla ochrony u nikalnych w artości środow iska p rzy ro d niczego proponuje się utw orzyć p ark krajob razo w y obejm ujący w scho dnią, graniczącą z Zalewem W iślanym , część mierzei. Zachodnia część o d K ątów R ybackich po W isłę, stanow ić będzie strefę ochronną po
średnią (zewnętrzną) dla p arku krajobrazow ego.
Z uw agi na istniejące zagospodarow anie tu ry sty czn e i przew idy w any rozw ój lecznictw a uzdrow iskow ego, obszaT p ark u k rajo b razo w e go podzielono na strefę parkow ą i strefę ochronną w ew nętrzną, w k tó rej znajdują się teren y zainteresow ania turystycznego i sanatoryjnego. Przew iduje się, że głów nym i funkcjam i tu rystycznym i w K rynicy M ors kiej i K ątach R ybackich będą: lecznictw o uzdrow iskow e i sporty w o l ne, w Przebrnie lecznictw o uzdrow iskow e, a Piaski pozostaną w sią tu rystyczną. Docelowo w tej części mierzei przew iduje się 20 tys. miejsc noclegowych, w tym ok. 8 tys. sanatoryjnych.
Część zachodnia, czyli otulina zew nętrzna park u krajobrazow ego zostanie intensyw nie zagospodarow ana dla potrzeb w ypoczynku długo- i krótkotrw ałego. Zagospodarow anie to pow inno umożliwić p rzy jęcie m asowego ruchu turystycznego, a tym samym ochronę p ark u przed nadm ierną i niekontrolow aną penetracją. W części tej przew iduje się
docelowo 45 tys. miejsc noclegowych.
Podane liczby dotyczące bazy noclegow ej są w ielkościam i docelo wymi. Do roku 2000 przew iduje się znacznie skrom niejszy program. Zakłada się, że w okresie tym liczba m iejsc noclegow ych w zrośnie z 30,5 tys. do 38,5 tys. U w zględniając istniejące i przew idyw ane przez najbliższe lata zanieczyszczenie Zatoki G dańskiej, szczególnie w części zachodniej, a zarazem potrzeby lecznictw a uzdrow iskow ego przew iduje się, że w tym o k resie najw iększy przyrost m iejsc noclegow ych nastąpi w sanatoriach lokalizow anych w K rynicy i w K ątach Rybackich.
PIŚM IE N N IC T W O
S tu d iu m t u r y s t y c z n e g o z a g o s p o d a r o w a n i a M i e r z e i W i ś l a n e j d o r o k u 2000, 1981, In sty tu t
T u ry sty k i, W a r sz a w a (m aszyn op is).
Dr S tefa n Iw ic k i W p ły n ę ło :
In sty tu t T u r y sty k i 23 lip ca 1987
O d d ział w B y d g o s z c z y Z akład Z a g o sp o d a ro w a n ia
R e g io n ó w i M ie js c o w o ś c i T u r y sty c z n y c h ul. J. K orczak a 6/55
