Lassota, Józef
"Dzieje myśli kopernikowskiej",
Tadeusz Przypkowski, Warszawa
1972 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 87-88
1974
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 87 b u d o w a n ia p o g lą d ó w p rz e z m ło d e p o k o le n ie n a te m a t K o p e rn ik a i je g o ep o k i. W i d a ć w ięc, że m o ż n a ig n o ro w a ć f a k ty i o d g rz e b y w a ć o b a lo n e p rz e z n a u k ę poglądy, gdy p rz e d się w z ię c iu p a tr o n u je d u c h n a c jo n a lis ty c z n e j lite ra tu ry .
Z e n o n N o w a k
T A D E U S Z P R Z Y P K O W S K I, D Z I E J E M Y Ś L I K O P E R N I K O W S K I E J , W A R S Z A W A 1372, M IN IS T E R S T W O O B R O N Y N A R O D O W E J, ss. 173, 62 IL U S T R .
T a d e u sz P rz y p k o w s k i n a le ż y do n a jw y b itn ie js z y c h k o p e rn ik o lo g ó w , co u d o w o d n ił w sw y c h p ra c a c h n a u k o w y c h i p o p u la rn o n a u k o w y c h n a te m a t d z ie jó w a s tr o n o m ii, w szczeg ó ln o ści h e lio c e n try z m u . J e s t te ż z n a w c ą z e g a ró w sło n ec z n y c h i d a w n y c h in s tru m e n tó w a stro n o m ic z n y c h . J u ż w 1953 ro k u T. P r z y p k o w s k i w y d a ł p o p u la rn e d zieło O M ik o ła ju K o p e r n ik u . O m a w ia n a o b e c n ie p ra c a je s t z m ie n io n y m i ro z rz e sz o n y m w y d a n ie m ta m te j k siążk i.
N a tre ś ć p ra c y s k ła d a ją s ię n a s tę p u ją c e ro z d z ia ły : P ie r w o tn e p o ję c ia o p r z y r o
d zie, z ie m i i n ie b ie ; R o z w ó j p o ję ć k o sm o lo g ic z n y c h w s ta ro ż y tn o śc i; Z y c ie M ik o ła ja K o p e r n ik a ; Praca, d zieło i is to ta m y ś li M ik o ła ja K o p e r n ik a ; W a lk a z m y ś lą k o p e r n ik o w s k ą i j e j d a ls zy r o zw ó j; Z w y c ię s tw o m y ś li k o p e r n ik o w s k ie j.
D o ro b e k p o lsk ie j k o p e rn ik o lo g ii p o m n o ż y ł T. P r z y p k o w s k i p rz e d e w sz y s tk im o d o k ła d n y o pis in s tru m e n tó w a stro n o m ic z n y c h , u ż y w a n y c h p rz e z K o p e rn ik a , a o d tw o rz o n y c h w 1947 r o k u p rz e z jeg o o jca, F e lik s a P r z y p k o w sk ie g o , d la m u z e u m fro m b o rsk ieg o . P r a c a T. P rz y p k o w s k ie g o w y ró ż n ia się k o rz y s tn ie o d in n y c h teg o ro d z a ju p u b lik a c ji ta k ż e ty m , ż e o d rz u c a ró ż n e le g e n d y k o p e rn ik o w s k ie . N a p rz y k ła d zg o d n ie z n a jn o w sz y m i w y n ik a m i b a d a ń K a r o la G ó rsk ieg o , a u to r o d rz u c a le g e n d ę o p o b y c ie K o p e rn ik a w e W ło c ła w k u w ta m te js z e j szk o le k a te d ra ln e j i o w y k o n a n iu p rz e z n ieg o z e g a ra sło n ec z n e g o n a śc ia n ie k a p lic y , p r z y jm u je n a to m ia s t tezę, że K o p e rn ik uczy! się w szk o le p a ra fia ln e j p rz y k o ście le Sw . J a n a w T o ru n iu . Z a p rz e cza le g e n d z ie o K o p e rn ik u — b u d o w n ic z y m w o d o c iąg ó w i o M ik o ła ju W ó d ce z K w i d z y n a ja k o n a u c z y c ie lu a stro n o m a . Z g o d n ie z o s ta tn im i u s ta le n ia m i A u to r s tw ie rd z a , że R e ty k n ie z a b r a ł z so b ą do W itte n b e r g i o r y g in a łu rę k o p is u D e re v o lu tio n ib u s , lecz je g o o dpis. D zięk i te m u o ry g in a ł d o c h o w a ł s ię w cało śc i do n a sz y c h czasów .
N iestety ,, n ie w e w sz y s tk ic h s p r a w a c h p o sze d ł A u to r za n a jn o w sz y m i u s ta l e n ia m i n a u k i, p o w ta rz a ją c n a p r z y k ła d d a w n ą le g e n d ę o rz y m s k ie j p ro fe s u rz e a s t r o n o m a , o d rz u c o n ą p rz e z R y s z a rd a G a n siń c a l. N ie u w z g lę d n ił też o s ta tn ic h w y n ik ó w b a d a ń k o p e rn ik o lo g a o lszty ń sk ie g o J e rz e g o S ik o rsk ie g o , k tó ry u s ta lił n a p o d s ta w ie n ie z n a n y c h d o tą d ź ró d e ł a rc h iw a ln y c h , że K o p e rn ik n ie m ie s z k a ł w w ie ż y i n ie m ia ł t a m p ra c o w n i i o b s e rw a to riu m , lecz m ie s z k a ł w k u rii, c zy li d o m u n a z e w n ą trz m u ró w w a ro w n i fro m b o rs k ie j, a o b s e r w a to r iu m u rz ą d z ił so b ie w o g ro d z ie p rz y d o m o w y m 2. T. P rz y p k o w s k i n a d a l lo k u je a s tr o n o m a w w ieży.
N ie w y trz y m u je k ry ty k i tw ie rd z e n ie A u to ra , że „ n a p a d k rz y ż a c k i o b u d z ił w K o p e r n ik u z a in te re s o w a n ie k o n s tr u k c ją i u ż y ciem a r m a ty ” (s. 88). W ła sn o rę c z n a n o t a t k a a s tr o n o m a n a m a rg in e s ie p e w n e g o i n k u n a b u łu o b o k w y r a z u b o m b a rd a : n o ta
res q u a s d a m q u e la tin o v o ca b u lo c a re n t św iad c z y ty lk o o je g o filo lo g icz n y c h z a in
te re so w a n ia c h . P o tw ie rd z a ją to z re s z tą n a s tę p n e te g o r o d z a ju z a p is k i w ty m ż e s ta r o d ru k u .
D a lsz ą p o m y łk ą A u to ra je s t p rz y p is a n ie b is k u p o w i G ie se m u ro z p ra w y , u s u w a ją c e j p o z o rn ą n ie z g o d n o ść te o rii K o p e r n ik a z B ib lią . A u to re m t e j ro z p ra w y , k tó ra , n ie ste ty , n ie d o c h o w a ła się do n a sz y c h czasów , b y ł J e r z y J o a c h im R e t y k 3.
W w ie lu s p ra w a c h , co n a jm n ie j d y s k u sy jn y c h , A u to r w y p o w ia d a s ię a u to r y ta ty w n ie . T a k n a p rz y k ła d tw ie rd z i, że K o p e rn ik „ z d a w a ł so b ie s p ra w ę , iż o d k ry c ie 1 R. G a n sin ie c , R z y m s k a p r o fe s u r a K o p e r n ik a , K w a r ta ln ik H is to rii N a u k i i T e c h n ik i, R. 2, 1957, n r 3, s. 471— 480.
2 J. S ik o rsk i, W ie ża , d o m i o b s e r w a to r iu m fr o m b o r s k ie M ik o ła ja K o p e r n ik a oraz
je g o fo lw a r k i, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1969, n r 4, ss. 619— 645. P r z e d r u k
w : K o p e r n ik -n a W a r m ii, O lszty n 1973, ss. 75— 108.
3 J . S ik o rsk i, K o p e r n ik n a W a r m ii. K a le n d a r iu m ż y c ia i d zia ła ln o ści, w : K o p e r
R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A
je g o p o d w a ż a u św ięc o n y a u to ry te t B ib lii i K ościo ła. W y d a n ie d ru k ie m ta k ie g o d z ie ła b y ło a k te m w ie lk ie j o d w a g i c y w iln e j. Z d o b y ł się n a n ią , ch o ciaż d o p ie ro n a ło żu ś m ie rc i” (s. 95). T y m cz a se m w b re w te m u tw ie rd z e n iu w ia d o m o , że K o p e rn ik n ie ty lk o się n ie o b a w ia ł p o d w a ż e n ia a u to ry te tu K ościo ła, a le w p ro s t p rz e c iw n ie , w d e d y k a c ji sw eg o d z ie ła p a p ie żo w i P a w ło w i II I pisze, że „ te m o je tr u d y p rz y n io s ą p e w n ą k o rz y ść ró w n ie ż K o ścio ło w i p o w sz e c h n e m u ”. Co do a u to r y te tu B ib lii, to a str o n o m u w a ż a , że ty lk o ci, k tó rz y b ę d ą tłu m a c z y ć ja k ie ś m ie jsce w B ib lii „źle i w y k rę tn ie ” — b ę d ą p o tę p ia ć je g o teo rię. N ie n a ło żu ś m ie rc i z d e c y d o w a ł się K o p e r n ik n a w y d a n ie g łó w n eg o d zieła, a le d w a la ta w c ze śn iej, z ac h ę c o n y do te g o n ie ty lk o p rz e z R e ty k a , a le ta k ż e p rz e z b is k u p a G iesego o ra z k a r d y n a ła S c h o n b e rg a .
N ie do p rz y ję c ia je s t te z a A u to ra , że w R o sji n a u k a K o p e rn ik a z n a la z ła w c ze ś n ie j p o w sz e c h n e u z n a n ie n iż w P o lsc e! A u to r p rz e cz y t u s a m sobie, n a p o p rz e d n ic h b o w ie m s tro n a c h p o d a je p rz y k ła d y p rz y ję c ia i sze ro k ie g o p ro p a g o w a n ia k o p e r- n ik a n iz m u p rz e z cały w ie k X V II w szk o ła c h i w s p o łe c z e ń stw ie P r u s K ró le w sk ic h , zw łasz cz a w G d a ń sk u , T o ru n iu i E lb ląg u . T. P rz y p k o w s k i je s t a u to re m o d k ry w c z ej p ra c y p t. Z a in te r e so w a n ia m a te m a ty c z n o -a s tr o n o m ic z n e B ra c i P o l s k ic h 4, w k tó re j w y k a z u je , że w p o ło w ie X V II w ie k u w E lb lą g u d z ia ła li d w a j p ro p a g a to rz y K o p e r n ik a : H e n ry k N ic o la i i F a u s t M o rsz ty n z R ac ib o rsk a . M o żn a w y m ie n ić k ilk a n a ś c ie n a z w is k n a u cz y c ie li g im n a z jó w i in n y c h u c zo n y c h w G d a ń sk u , T o ru n iu i E lb ląg u , p o p u la ry z u ją c y c h n a u k ę K o p e rn ik a w X V II i X V III w ie k u . W R o sji n a to m ia s t o K o p e rn ik u b y ło g łu ch o p rz e z cały w ie k X V II, d o p ie ro w 1740 r o k u u k a z a ł się p rz e k ła d d z ie łk a fra n c u s k ie g o p is a r z a B. d e F o n te n e lla , R o zw a ża n ia o w ie lo śc i šxoiatów i od teg o w y d a n ia zac z ę ła się p o w sz e c h n ie jsz a z n ajo m o ść k o p e rn ik a n iz m u . N a u k ę K o
p e rn ik a ro z p o w sz e c h n ił w R o sji n a d o b re d o p ie ro w sz e c h stro n n y ro s y js k i uczo n y M ich a ł Ł o m o n o so w w p o ło w ie w ie k u X V I I I 5.
Z e z d u m ie n ie m c z y ta m y s tw ie rd z e n ie A u to ra , że n a u k a K o p e rn ik a b u d z i n a w e t w X X w ie k u sp rz e c iw w ś ro d o w isk u n a u k o w y m S ta n ó w Z jed n o c z o n y ch ! (s. 173). J e ś li b y t a k było, to czy m w y tłu m a c z y ć fa k t, że P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e, p o s z u k u ją c n a jw ła śc iw sz e g o w y k ła d u k o p e rn ik a n iz m u , w y d a ło w 1966 ro k u p o lsk i p rz e k ła d d z ie ła a m e ry k a ń sk ie g o a stro n o m a , T h o m a s a S. K u h n a P r z e w r ó t k o -
p e r n ik a ń s k i? P o za ty m — n a w sp ó łp ra c o w n ik a w y d a n ia d zieł a s tr o n o m a z ap ro sz o n o
am er}rk a ń sk ie g o k o p e rn ik o lo g a , E d w a rd a R o sen a. M ię d z y n a ro d o w e m u K o n g re so w i A stro n o m ó w w W a rsz a w ie p rz e w o d n ic z y ł p re z e s M ię d z y n a ro d o w e j U n ii A s tro n o m ic z n ej p ro f. L eo G o ld b e rg ze S ta n ó w Z jed n o c z o n y ch , a in a u g u ra c y jn y w y k ła d n a ty m k o n g re s ie w d n iu 4 w rz e ś n ia 1973 r o k u w y g ło sił p ro f. O w en G in g e ric h z o ś ro d k a a s tro fiz y k i w C a m b rid g e (USA).
J ó z e f L a sso ta
T A D E U S Z O R A C K I, Z B I O R Y P R Z Y S Ł Ó W M A Z U R S K I C H H E R M A N N A F R I S C H B 1 E R A ,
L IT E R A T U R A L U D O W A , 1973, Nx 4/5, SS. 83—121.
O stró d z k i n a u k o w iec , T a d e u sz O ra c k i, k tó r y p rz e d k ilk u la ty p rz e n ió sł s ię n a s ta łe do M ław y , n ie z e r w a ł sw y c h z w iąz k ó w z W a rm ią i M a z u ra m i. J e g o z a i n te r e s o w a n ia tw ó rc z o śc ią lu d o w ą m ie s z k a ń c ó w d a w n y c h P r u s W sc h o d n ic h , a k o n k re tn ie M az u r, z n a la z ły o s ta tn io o d b ic ie w n a d e r in te re s u ją c e j ro z p ra w ie z d z ie d zin y p a r e - m io lo g ii i p a re m io g ra fii. T. O ra c k i p rz y p o m in a t u n ie z n a n ą w ie lu p o ls k im fo lk lo ry s to m i e tn o g ra fo m p o s ta ć d z ie w ię tn a s to w ie c z n e g o n ie m ie ck ieg o fo lld o ry sty i ję z y k o z n a w c y z K ró le w c a — H e r m a n n a F ris c h b ie ra . F r is c h b ie r, N iem iec, z n a w c a re g io n u m a z u rsk ie g o , w s p ó łp ra c o w n ik w ie lu n ie m ie c k ic h c za so p ism n a u k o w y c h , b a d a c z n ie p o z b aw io n y n a u k o w eg o o b ie k ty w iz m u , p o ło ży ł o lb rz y m ie zasłu g i d la p o ls k ie j p a r e - m io lo g ii i p a re m io g ra fii. J a k s tw ie r d z a a u to r ro z p ra w y , H . F r is c h b ie ra „m o żn a u w a ż ać za p ie rw sze g o p a re m io lo g a p u b lik u ją c e g o te k s ty p o ls k ie z te re n u M a z u r (po cząw szy od l a t 6 0 -ty c h X IX w ie k u )”.
4 T. P rz y p k o w s k i, Z a in te r e so w a n ia m a te m a ty c z n o -a s tr o n o m ic z n e B ra c i P o lsk ic h , w : S tu d ia n a d a r ia n izm e m , po d re d . L. C h m a ja , W a rsz a w a 1959, s. 406.
5 B. B ie ń k o w sk a , K o p e r n ik i h e lio c e n tr y z m w p o ls k i e j k u ltu r z e u m y s ło w e j do
