Wójcicki, Jerzy
"Przemiany wsi na Ziemiach
Zachodnich i Północnych w okresie
XXV-lecia Polski Ludowej na
przykładzie Warmii i Mazur.
Materiały Seminarium 6-8 czerwca
1969 r.", Olsztyn 1970 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 160-165
1 6 0
w yższego m ie js k ie g o . M a k s im u m p rz y p a d ło w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń sk im — 541 d zieci w w ie k u 0— 4 l a t n a 1000 k o b ie t w w ie k u 15— 49 la t.
O sta tn i, d w u n a s ty ro z d z ia ł p r z e d s ta w ia p e r s p e k ty w y d e m o g ra fic z n e . W ed łu g d w u ró ż n y c h w a r ia n tó w p ro g n o z y d e m o g ra fic z n e j, sto p a ro d n o ś c i o b n iży się do 2000 r o k u b a rd z o w y ra ź n ie . N ie zn a c z n ie w z ro sn ą w s p ó łc z y n n ik i u m ie ra ln o ś c i na s k u te k p o s tę p u ją c e g o p ro c e su s ta r z e n ia się lu d n o ś c i zdem z ac h o d n ic h i p ó łn o c n y c h , n a to m ia s t w sp ó łc z y n n ik i p r z y ro s tu n a tu r a ln e g o z m n ie jsz ą się w z n ac z n y m sto p n iu . P rz e w id u je się d a lsz y s p a d e k u m ie ra ln o ś c i n ie m o w lą t: w m ia s ta c h do 14— 17%o, n a w siac h do 21—22%o.
K s ią ż k a z a w ie ra b o g a tą b ib lio g ra fię , k tó r a o b e jm u je 209 p o z y cji w y d a w n icz y c h o p ra c o w a n y c h p rz e z 173 a u to ró w p o ls k ic h i z a g ra n ic z n y c h . 104 ta b lic e s ta ty s ty c z n e są ilu s tr a c ją lic z b o w ą p rz e p ro w a d z o n e j a n a liz y . S tr e s z c z e n ie m a te r ia łu p o d a n o w ję z y k u ro s y js k im i a n g ie lsk im .
S ta n is ła w Ż y r o m s k i
P r z e m ia n y w s i n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h i P ó łn o c n y c h w o k re s ie X X V - l e c i a P o lsk i L u d o w e j n a p r z y k ła d z ie W a r m ii i M a zu r. M a te r ia ły S e m in a r iu m 6— 8 c ze r w c a 1969 r., O lszty n 1970, ss. 166, Rozprawmy i M a te r ia ły O śro d k a B a d a ń
N a u k o w y c h im . W o jc iec h a K ę trz y ń sk ie g o , n r 33.
K s ią ż k a ta j e s t p lo n e m z o rg a n iz o w a n e g o p rz e z O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc iec h a K ę trz y ń s k ie g o w O lszty n ie s e m in a r iu m , w k tó r y m u c z e stn ic z y ły 52 o soby z n a jw a ż n ie js z y c h o śro d k ó w n a u k o w y c h k r a ju . O p u b lik o w a n e w n ie j m a te r i a ł y p o d zielo n o n a c z te ry g r u p y te m a ty c z n e : e k o n o m ic zn ą , d e m o g ra fic z n ą , so cjo lo g icz n ą i e tn o g ra fic z n ą . W k a ż d e j z ty c h g r u p s y n te ty c z n e r e f e r a ty u z u p e łn io n o b a rd z ie j szczeg ó ło w y m i 'k o m u n ik a ta m i. R ó żn o ro d n o ść te m a ty c z n a i b o g a c tw o tre ś c i z a r ó w n o re fe r a tó w , ja k i k o m u n ik a tó w zm u sz a , p rz y o m a w ia n iu te j p u b lik a c ji, do sk o n c e n tro w a n ia się n a dwróch z a sa d n ic z y c h p r o b le m a c h — e k o n o m ic z n y m i d e m o g ra fic z n y m — w a r u n k u ją c y c h ro z w ó j re g io n u w a rm iń s k o -m a z u rs k ie g o .
O z m ia n a c h , ja k ie d o k o n a ły się n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h po I I w o j n ie św ia to w e j, p isze J ó z e f B u r s z t a (P o zn ań ) w a r ty k u le p t. O n ie k tó r y c h cech a ch
i te n d e n c ja c h p r z e m ia n k u l t u r y w s i n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h . Z m ia n ty c h d o k o n a ła
lu d n o ś ć , k tó r a n a p ły n ę ła g łó w n ie z W ile ń sz c zy z n y , z te re n ó w ' z a b u ż a ń sk ic h i z w?o - jew ró d z tw P o ls k i c e n tr a ln e j. S to s u n k o w o n ie lic z n a g r u p a m ie js c o w e j lu d n o ś c i u to n ę ła w m o rz u n a p ły w o w e j i ty lk o ta m , g d z ie s ta n o w iła w ię k sz e z g ru p o w a n ia , m o g ła w y w ie ra ć siln ie jsz y w p ły w n a k s z ta łto w a n ie się n o w e j sp o łec z n o śc i w ie js k ie j. L u d n o ść n a p ły w o w a p rz y w io z ła n a n o w e te re n y sw o je daw m e z w y cz a je , sp o só b w a rto ś c io w a n ia i p o s tę p o w a n ia . N a stą p iło w ięc z d e rz e n ie o d m ie n n y c h k u l t u r re g io n a ln y c h . P ró c z cech w sp ó ln y c h , bo i ta k ie is tn ia ły , w fa z ie p o c z ą tk o w e j u w id o c z n ia ły się p rz e d e w sz y s tk im ró żn ice. W o d n ie sie n iu do k u l t u r y m a te r ia ln e j b y ły to o d m ie n n e sp o so b y u p ra w y ziem i, z b io ru i p ie lę g n a c ji ziem io p ło d ó w . R ó żn e sy ste m y g o s p o d a r o w a n ia p rz e n ie sio n e z in n y c h w a ru n k ó w g le b o w y c h i k lim a ty c z n y c h n ie m o g ły d a ć p o ż ą d a n y c h r e z u lta tó w w n o w y c h m ie js c a c h o sie d le n ia . N a s k u te k te g o s p e c y fic z n e c ec h y k u ltu r y m a te r ia ln e j i d u c h o w e j p o szc z eg ó ln y ch g r u p e tn ic z n y c h u le g a ły d a le k o id ą c y m m o d y fik a c jo m . T w o rz y ły się z u p e łn ie n o w e n o rm y p o s tę p o w a n ia z n a c z n ie p e łn ie js z e i b o g a tsz e n iż te , k tó r e w y stę p o w a ły n a z ie m ia c h d a w n y c h .
W p ro c e sie ś c ie ra n ia się ró ż n y c h n o rm w sp ó łż y c ia n a s tę p u je ró w n ie ż z a n ik a n ie tra d y c y jn e g o m o d e lu sp o łe c z n o -k u ltu ro w e g o . W ieś d o s ta je się c o ra z b a rd z ie j po d w p ły w n o w e g o s ty lu ży cia, k s z ta łtu ją c e g o się w m ia s ta c h i z u rb a n iz o w a n y c h o ś ro d k a c h p rz e m y sło w y c h . F r o n t te g o z d e rz e n ia p rz e b ie g a p o m ię d z y c a ły m i d z ie ln ic a m i
k r a ju , b a rd z ie j lu b m n ie j z a a w a n s o w a n y m i w p o s tę p ie . P o m ię d z y p o szc z eg ó ln y m i w sia m i, p o m ię d z y je d n ą a d ru g ą z a g ro d ą , a n a w e t p o m ię d z y p o szc z eg ó ln y m i ro d z i n a m i i o s o b a m i w te j s a m e j ro d z in ie . O czy w iście, ze s ta r y m i p o g lą d a m i i z w y c z a j a m i z ry w a n a jp ie r w m ło d zież, p o z o s ta ją c a — b a r d z ie j n iż s ta r e p o k o le n ie — po d w p ły w e m n o w y c h p rą d ó w . J a k ie ż r e p r e z e n t u je o n a p o g lą d y n a Z ie m ia c h Z a c h o d n ic h i P ó łn o c n y c h ? P o p ie rw s z e , n ie j e s t t a k s iln ie z w ią z a n a z g o s p o d a rs tw e m ro d z i ców , j a k to m ia ło m ie js c e n a z ie m ia c h d a w n y c h . N ie z a le ż n ie o d ro z lu ź n ie n ia w ięzó w z w sią, w y k a z u je ró w n ie ż s iln e te n d e n c je do u n ie z a le ż n ia n ia się od d o m u ro d z in n e go. U z y sk u je to n a jc z ę ś c ie j p rz e z z d o b y cie w y k s z ta łc e n ia fa c h o w eg o , b a rd z o często n ie m a ją c e g o n ic w sp ó ln e g o z z ie m ią i ro ln ic tw e m . P ró c z cech d o d a tn ic h , n ie c h ęć m ło d z ie ży do w si i r o ln ic tw a p o c ią g a za so b ą r ó w n ie ż s k u tk i n e g a ty w n e . C o ra z w ię cej g o s p o d a rs tw p o z b a w io n y c h n a s tę p c ó w p o d u p a d a p r o d u k c y jn ie i w k o ń c u p rz e ch o d zi n a s k a r b p a ń s tw a . T w o rz ą c y się z ty c h g o s p o d a r s tw P a ń s tw o w y F u n d u s z Z ie m i — w ta k im te m p ie j a k p o w s ta je — n ie m o ż e b y ć z a g o s p o d a ro w a n y p rz e z p e g e e ry . N iższa w y d a jn o ść ty c h o b s z a ró w r z u t u j e w b a rd z o p o w a ż n y m s to p n iu na p r o d u k ty w n o ś ć całeg o ro ln ic tw a . Do n a jw a ż n ie js z y c h p ro b le m ó w n a sz e g o w o je w ó d z tw a n a le ż y n ie w ą tp liw ie r o l n ic tw o i ściśle z n im z w ią z a n e z a g a d n ie n ia d e m o g ra fic z n e . S ta n o w i on o b o w ie m g łó w n e ź ró d ło u trz y m a n ia d la p o ło w y m ie s z k a ń c ó w re g io n u i j e s t p o d s ta w ą do ro z w ija n ia n a jw a ż n ie js z e g o n a ty c h te re n a c h p rz e m y s łu ro ln o -sp o ż y w c ze g o . T e j p r o b le m a ty c e p o św ię c o n e s ą d w a a r ty k u ły . Z a g a d n ie n ia e k o n o m ik i ro ln e j p rz e d s ta w ił W ik to r P r a n d o t a (O lszty n ) w a r t y k u le R o z w ó j r o ln ic tw a n a M a z u ra c h i W a r m ii. A u to r z a n a liz o w a ł n ie k tó re e le m e n ty p r o d u k c ji ro ln e j, z w ra c a ją c u w a g ę p rz e d e w sz y s tk im n a b a rd z o s ła b e z a lu d n ie n ie re g io n u , w y n o sz ą c e m n ie j n iż p o ło w ę ś re d n ie g o zag ę szc z en ia w k r a j u . P o m i m o z n a c z n ie w yższego o d s e tk a lu d n o ś c i m ie s z k a ją c e j n a w si i u trz y m u ją c e j się z ro ln ic tw a , o b s a d a lu d z i n a je d n o s tk ę p o w ie rz c h n i je s t tu c ią g le b a rd z o m a ła . W y n o si o n a k o n k r e tn ie o k o ło 20 o só b n a 100 h a u ż y tk ó w ro ln y c h w g o s p o d a rs tw a c h in d y w id u a ln y c h i 9,9 w p a ń s tw o w y c h . P r z y o b e c n y m u z b ro je n iu r o ln i c tw a o ls z ty ń s k ieg o są to w s k a ź n ik i b a rd z o n is k ie , n ie g w a r a n tu ją c e ra c jo n a ln e g o w y k o rz y s ta n ia ziem i. P o m im o p o w a ż n y c h tru d n o ś c i n a ty m o d c in k u a u to r n ie w id z i m o ż liw o ści p o w ię k sz e n ia o b s a d y lu d z i w ro ln i c tw ie W a rm ii i M a z u r. O d w ro tn ie , u w a ż a n a w e t, że trz e b a się liczy ć z d a lsz y m o d p ły w e m m ło d z ie ży ze w si, p o n ie w a ż j e s t to z ja w isk o o g ó ln o św ia to w e . J a k o p rz y k ła d p o d a je F r a n c ję , g d z ie p o c z y n a ją c o d d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j, ro ln ic y p o rz u c ili 1,5 m ilio n a h a g r u n tó w u p r a w n y c h i p rz e n ie ś li się do in n y c h z aw o d ó w . W te j s y tu a c ji do c zasu p e łn e g o w y p o sa ż e n ia w ś ro d k i p ro d u k c ji, g łó w n e p ro b le m y r o ln ic tw a o ls z ty ń sk ie g o p o le g a ją n ie n a z a g a d n ie n ia c h c zy sto p r o d u k c y jn y c h , a le n a k o n c e p c ji z a g o s p o d a ro w a n ia z iem i. P r ó b y d o s to so w a n ia r o l n i c tw a o ls z ty ń sk ie g o d o p o s ia d a n y c h z a so b ó w lu d z k ic h o d b y w a ją się od p o c z ą tk u n a szej g o s p o d a rk i n a ty c h te re n a c h . P o m ija ją c p ie rw s z e la t a p o w o je n n e , n a s tę p u je c ią g ły p ro c e s z m ia n y b a rd z ie j p ra c o c h ło n n y c h s y ste m ó w g o s p o d a ro w a n ia n a m n ie j p ra c o c h ło n n e . P o c z y n a ją c od 1945 r o k u s y s te m a ty c z n ie u le g a z m n ie js z e n iu p o w ie rz c h n ia g r u n tó w o rn y c h , a ic h k o s z te m p o w ię k sz a się a r e a ł la s ó w o ra z łą k i p a s tw is k . A u to r z w ra c a ł j e d n a k u w a g ę , że p rz y c z y n y ta k ie g o p o s tę p o w a n ia m o g ą b y ć n ie ty lk o n a t u r y d e m o g ra fic z n e j, a le ró w n ie ż p rz y ro d n ic z e j. Z a m ia n a g r u n tó w o rn y c h n a la s, łą k ę lu b p a s tw is k o w p o w ia ta c h p ó łn o c n y c h , p o s ia d a ją c y c h d o b re g le b y , a le m a ło lu d z i, p o d y k to w a n a j e s t b r a k ie m r ą k do p ra c y . N a to m ia s t z m ia n a n a la s s ł a b y c h g r u n tó w w p a s ie p o łu d n io w y m je s t w y ra z e m r a c jo n a ln e j g o s p o d a rk i z a s o b a m i p rz y ro d n ic z y m i. 11. K o m u n ik a ty
1 6 2 W c h w ili o b e c n e j je d n y m z w a ż n ie js z y c h p ro b le m ó w n aszeg o r o ln ic tw a j e s t z a g o s p o d a ro w a n ie P a ń s tw o w e g o F u n d u s z u Z iem i. W ra z z g o s p o d a r s tw a m i e k o n o m ic z n ie p o d u p a d ły m i s ta n o w i on p o w a ż n y o d s e te k g ru n tó w u p ra w n y c h . Z d a n ie m a u to ra , w p o w ia ta c h p ó łn o c n y c h , p o s ia d a ją c y c h p rz e w a g ę g o s p o d a rk i u s p o łe c z n io n e j, z a g o s p o d a ro w a n ie P F Z p o w in n o s ię o d b y w a ć p rz e z p e g e e ry . N a to m ia s t ta m , g d zie p rz e w a ż a g o s p o d a rk a in d y w id u a ln a , z ac h o d z i p o trz e b a u ru c h o m ie n ia d o d a tk o w y c h d ź w ig n i. A w ię c sp rz e d a ż z ie m i p rz e z B a n k R o ln y , d łu g o te rm in o w e d z ie rż a w y , p rz e k a z y w a n ie w u ż y tk o w a n ie k ó łk o m ro ln ic z y m lu b sp ó łd zien io m p ro d u k c y jn y m . O czy w iście d la w sz y s tk ic h u ż y tk o w n ik ó w P F Z n a le ż a ło b y w p ro w a d z ić u lg i p o d a tk o w e, z m n ie jsz y ć p r o g r e s ję i sto so w a ć d o d a tk o w e p r z y d z ia ły c ią g n ik ó w o ra z m a sz y n ro ln icz y c h .
N ie z a le ż n ie o d b ie ż ąc e g o z a g o s p o d a ro w a n ia P F Z , trz e b a ró w n o c z e ś n ie p rz e c iw d z ia ła ć je g o p o w s ta w a n iu . W p ły w a n ie n a te p ro c e sy je s t m o ż liw e ty lk o p rz e z s tw o rz e n ie d o b ry c h w a r u n k ó w b y to w a n ia n a w si. N ie w c h o d z ą t u w g rę ty lk o w a r u n k i m a te ria ln e , a le ró w n ie ż , a m o że je sz c z e b a rd z ie j, w a r u n k i m ie s z k a n io w e , n o rm o w a n y czas p ra c y , m o ż liw o ści k s z ta łc e n ia d z ie ci i z a b e z p ie cz e n ie n a s ta ro ść .
P r ó b ę p o d s u m o w a n ia d o ro b k u g o s p o d a r k i ro ln e j re g io n u p o d ją ł B ro n is ła w S a ł u d a (O lszty n ) w a r ty k u le p t. T r z y p r o b le m y z w ią z a n e z p r o d u k c ją ro ln ą M a zu r
i W a r m ii w u b ie g ły m ć w ie ró w ie c zu .
J a k w y n ik a z b a d a ń a u to ra , p lo n y zbóż w la ta c h 1964— 1968 b y ły z n a c z n ie w y ż sze n iż w 1932— 1936. J e d y n y w y ją te k s ta n o w i t u p o w ia t n id z ic k i, k tó r y n ie o sią g n ą ł jesz c z e p rz e d w o je n n e j w y d a jn o śc i. N a jle p sz e w y n ik i u z y s k a ł pow . n o w o m ie js k i, o sią g a ją c o 50 p r o c e n t le p sz e w y n ik i n iż p rz e d w o jn ą . D ru g im o sią g n ię c ie m o k re s u p o w o je n n e g o j e s t fa k t, że ro ś n ie s y ste m a ty c z n ie p r o d u k c ja o ra z s k u p a r ty k u łó w r o l n y c h w p rz e lic z e n iu n a g ło w ę lu d n o ś c i. Z a w d z ię c z a się to in te n s y fik a c ji p ro d u k c ji ro ln e j, p o n ie w a ż w z ro st o d b y w a się p r z y s ta l e z m n ie js z a ją c e j się p o w ie rz c h n i u ż y t k ó w ro ln y c h o ra z p o w ię k sz a ją c e j s ię lic z b ie lu d n o ś c i w o je w ó d z tw a .
Z k o le i a u t o r p o ró w n a ł je d n o s tk o w e w y d a jn o ś c i r o ln ic tw a o ls z ty ń sk ie g o z t a k i
m i s a m y m i ro d z a ja m i p r o d u k c ji w K o sz a liń s k ie m , O p o lsk ie m i ś re d n im i k ra jo w y m i. R ó żn ice p o m ię d z y ro ln ic tw e m o ls z ty ń sk im i k o s z a liń s k im a o p o lsk im są b a rd z o d u że. D w a p ie rw s z e b o w ie m n a le ż ą do w o je w ó d z tw o n a jn iż sz e j w y d a jn o śc i w k r a ju , n a to m ia s t o p o lsk ie do n a jw y ż s z e j. I t a k w d z ie d z in ie w y d a jn o ś c i i s k u p u zbóż, k o s z a liń s k ie p rz e w y ż s z a n ie z n a c z n ie o ls z ty ń sk ie , a o b a w o je w ó d z tw a n ie d o ró w n u ją ś re d n im k ra jo w y m . N a to m ia s t o b s a d a b y d ła i s k u p ży w ca s ą w o ls z ty ń sk im z n a c z n ie w y ższe n iż w k o s z a liń s k im , a le ró w n ie ż niższe n iż ś re d n ie w k r a ju . T y lk o po d je d n y m w z g lęd e m O ls z ty ń s k ie g ó ru je n a d w sz y s tk im i w o je w ó d z tw a m i. P o z y c ję tę s ta n o w i lic z b a l itr ó w sp rz e d a n e g o m le k a w p rz e lic z e n iu n a je d n o s tk ę p o w ie rz c h n i.
U z u p e łn ie n ie m ty c h a rty k u łó w są k o m u n ik a ty . W p ie rw s z y m z n ic h p t. P o z io m
i k ie r u n k i p r o d u k c ji to w a r o w e j r o ln ic tw a — P r z e m y s ła w D ą b r o w s k i (W a rsz a
w a) w y k a z a ł s y ste m a ty c z n y w z ro st s k u p u w sz y s tk ic h p r o d u k tó w ro ln ic z y c h , w y n o szący w cią g u d zie się c io le cia (1958— 1968) p rz e c ię tn ie od 2°/o do 8% ro c z n ie . W to w a - ro w o ś c i in d y w id u a ln y c h g o s p o d a r s tw ro ln y c h n a czo ło w e m ie js c e w y s u w a ją się p r o d u k ty p o c h o d z e n ia z w ierzęceg o . W a rto ść sp rz e d a n e g o ż y w ca w ie p rz o w eg o , w o ło w eg o i m le k a — ra z e m w z ię ty c h — s ta n o w i tr z y c z w a rte całego s k u p u te j k a te g o rii g o sp o d a rs tw . J a k z p o w y ższeg o w y n ik a , w d o c h o d ac h in d y w id u a ln y c h g o s p o d a r s tw r o l n y ch , p r o d u k c ja r o ś lin n a p o s ia d a d a le k o m n ie js z e z n a c z e n ie n iż z w ierzę c a. W p rz e c i w ie ń s tw ie do g o s p o d a r s tw in d y w id u a ln y c h , w s k u p ie g o s p o d a r s tw p a ń s tw o w y c h p ie rw s z e m ie js c e z a jm u ją zboża, a d o p ie ro w n a s tę p n e j k o le jn o ś c i id ą : m le k o , ż y w iec w o ło w y i rz e p a k .
o b s a d y b i/d la i j e j r o z m ie s z c z e n ie p r z e s tr z e n n e ; T a d e u s z S t a c h o w s k l (O lszty n ), R o la r e g io n u o ls z ty ń s k ie g o w g o sp o d a rc e m le c z n e j k r a ju ; B o g u sła w I m b s (O lsztyn), R o la W y d z ia łu T e c h n o lo g ii M le c z a r s k ie j i Ż y w n o ś c i W S R w O ls z ty n ie w p r z y g o to w a n iu k a d r o ra z b a d a n ia c h n a r z e c z g o s p o d a rk i n a r o d o w e j. W sz y s tk ie k o m u n ik a ty o m a w ia ją p o d s ta w o w y p ro b le m w oj. o ls z ty ń sk ie g o — h o d o w lę b y d ła i p rz e tw a r z a n ie m le k a . H o d o w la b y d ła s ta n o w i d la w o j. o ls z ty ń sk ie g o p ie rw s z o p la n o w y k i e r u n e k p r o d u k c ji. U z a s a d n ia to c h ło d n y k lim a t, o b fite o p a d y o ra z d u ż a p o w ie rz c h n ia trw a ły c h u ż y tk ó w z ie lo n y c h , k tó ry c h n ie m o ż n a w in n y sp o só b w y k o rz y sta ć . N a s k u te k ta k ie j s y tu a c ji, tr a d y c je c h o w u b y d ła s ię g a ją t u d a le k o w p rz e sz ło ść i p o k r ó tk i m o k re s ie p o w o je n n e j s ta g n a c ji, z a in te r e s o w a n ie ty m d z ia łe m p r o d u k c ji z w ie rz ę c e j w ra c a w te m p ie p rz y sp iesz o n y m .
W o k re s ie d z ie się c io le cia (1958— 1967) — s tw ie r d z a Z b ig n ie w W r z e ś n i o w s k i — d y n a m ik a ro z w o ju b y d ła n a W a rm ii i M a z u ra c h n a le ż a ła do n a jw ię k s z y c h w k r a ju . Ś r e d n i p r z y ro s t ro c z n y p o g ło w ia w y n o sił u n a s 2,72 s z tu k i n a k a ż d e 100 h a u ż y t k ó w ro ln y c h , p o d c za s g d y ś r e d n i k r a jo w y w s k a ź n ik o s ią g n ą ł w ty m czasie z a le d w ie 1,57 sztu k i.
R o zm iesz cz e n ie p o g ło w ia b y d ła n a p o w ie rz c h n i w o je w ó d z tw a j e s t z d a n ie m a u to r a p ra w id ło w e . N a jw y ż s z ą o b s a d ę p o s ia d a ją p o w ia ty p ó łn o c n e o d z n a c z a ją c e się j e d n o c z e śn ie n a jle p s z y m i g le b a m i i n a jw ię k s z y m b o g a c tw e m tr w a ły c h u ż y tk ó w z ie lo n y c h . N a to m ia s t n a jm n ie j b y d ła c h o w a s ię w c a ły m p a s ie p o łu d n io w y m (D ziałdow o, N id zica, S z c zy tn o i P isz), k tó r y p o s ia d a n a js ła b s z e g le b y i s to su n k o w o n ik łą b a zę p a sz o w ą .
O d n o śn ie do g o s p o d a r k i m le c z n e j n a te r e n ie w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o T a d e u sz S t a c h o w s k i z a u w a ż y ł: „ U d ział O lszty ń sk ie g o w k r a jo w e j g lo b a ln e j p ro d u k c ji m le k a w y n o si 5% , z aś w p rz e m y sło w y m p T z e ro b ie m le k a o k o ło 10%. O z n ac z a to , że w o je w ó d z tw o o lsz ty ń sk ie z a jm u je p o d ty m w z g lęd e m c z w a rte m ie js c e w k r a j u . N a to m ia s t p o d w z g lę d e m w ie lk o śc i d o s ta w o d je d n e j k ro w y z a j m u je p ie rw s z e m ie js c e ; d o s ta w y w y n o sz ą t u 1648 l itr ó w ro c z n ie , p rz y ś re d n ie j k r a jo w e j 787 l i t r ó w (d a n e za 1967 ro k ). N a tę c zo ło w ą p o z y c ję w d u ż ej m ie rz e w p ły w a w y so k a m le c zn o ść k ró w , j a k ró w n ie ż s t r u k t u r a a g r a r n a , c h a r a k t e r y z u ją c a się z n a c z n y m u d z ia łe m ś re d n ic h i d u ż y ch g o s p o d a r s tw ro ln y c h . W s k u te k teg o do p u n k tó w s k u p u w w o je w ó d z tw ie o l sz ty ń s k im t r a f i a o k o ło 62% w y p ro d u k o w a n e g o p rz e z ro ln ic tw o m le k a , p o d c z a s gd y ś re d n io w k r a j u ty lk o o k o ło 3 5 % ”. Z n a c z e n ie W y d z ia łu T e c h n o lo g ii M le c z a rsk ie j i Ż y w n o ś c i n a W S R o m ó w ił B o g u s ła w I m b s . K s z ta łc e n ie k a d r d la p rz e m y słu m le c z a rs k ie g o p rz e d w o jn ą p o z o s ta w ia ło w ie le do ży cz e n ia . D o p ie ro p o w o je n n y ro z w ó j w y ższeg o s z k o ln ic tw a m le c z a rs k ie g o u m o ż liw ił p ra w id ło w ą o rg a n iz a c ję p rz e m y s łu i ro z p o c zę c ie p r a c b a d a w c z y c h . O czy w iś c ie W y d ział T e c h n o lo g ii M le c z a rsk ie j i Ż y w n o ś c i W S R w O ls z ty n ie z a jm u je je d n o z czo ło w y ch m ie jsc. O d c h w ili p o w s t a n ia do ro k u 1969 w y p u śc ił o n 1229 a b so lw e n tó w , co s ta n o w i je d n ą trz e c ią w sz y s tk ic h te g o ro d z a ju s p e c ja lis tó w w k r a j u . N ie z a le ż n ie od k s z ta łc e n ia k a d r d la p rz e m y s łu W y d z ia ł p ro w a d z i p ra c e n a u k o w o -b a d a w c z e w o p a rc iu o m ie js c o w ą b a z ę p ro d u k c y jn ą . W c ią g u o s ta tn ic h trz e c h l a t — co z c ały m n a c isk ie m p o d k re ś lił — p ra c o w n ic y W y d z ia łu w y k o n a li n a z le c e n ie p rz e m y s łu m le c z a rs k ie g o ró ż n y c h ro d z a jó w p r a c b a d a w c z y c h za s u m ę 5,5 m ilio n a z ło ty c h .
N a le ż y ż ało w a ć , że w p r o g r a m ie s e m in a r iu m n ie w z ięto p o d u w a g ę d ru g ie g o k ie r u n k u z w ią z a n e g o z h o d o w lą b y d ła — p r o d u k c ji i p r z e tw a r z a n ia m ię s a . T y m b a r d z ie j że r e jo n s p e c ja liz u je s ię w tu c z u m ło d e g o b y d ła rzeźn eg o . Z a ta k im p o s ta w ie n ie m s p r a w y p rz e m a w ia łb y ró w n ie ż fa k t, że m le c z a rs tw o i s e r o w a rs tw o n a le ż ą do n a jle p ie j w y p o sa ż o n y c h p rz e m y słó w w o je w ó d z tw a . N a to m ia s t p rz e m y sło w e p r z e
1 6 4
tw a r z a n ie m ię s a z n a jd u je się d o p ie ro w p o w ija k a c h . I s tn ie ją c e z a k ła d y z tr u d e m p rz e tw a r z a ją z a le d w ie p o ło w ę w y p ro d u k o w a n e j m a s y to w a ro w e j. A r e s z ta w s ta n ie ży w y m j e s t tra n s p o r to w a n a do d a le k ic h b a z p r z e tw a r z a n ia , n a czym g o s p o d a rk a n a ro d o w a p o n o si b a rd z o d u ż e s tr a ty . O d p o w ie d n ie n a ś w ie tle n ie te g o p ro b le m u p rz e z g ro n o t a k w y b itn y c h s p e c ja lis tó w m o g ło b y s p o w o d o w a ć z m ia n ę s ta n o w is k a w ła d z c e n tra ln y c h , k tó r e n ie są p rz e k o n a n e o p o trz e b ie b u d o w y ta k ie g o p rz e m y słu n a W a r m ii i M a z u ra c h .
Z a g a d n ie n ia d e m o g ra fic z n e w ią żą się ściśle z ro z w o je m r o ln ic tw a i w si p o l s k ie j. W o k re s ie p o w o je n n y m , lu d n o ś ć w ie jsk ą ziem d a w n y c h c h a ra k te r y z o w a ły w ę d ró w k i do m ia s t i p rz e m y słu , co to w a rz y sz y zaw sz e w z m o żo n y m p ro c e so m u p r z e m y s ło w ie n ia k r a ju . Z u p e łn ie o d m ie n n ie k s z ta łto w a ła się s y tu a c ja n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h . P o d k o n ie c w o jn y i z a r a z p o j e j z a k o ń c z e n iu lu d n o ś ć n ie m ie c k a o p u ś c iła te te re n y i w y e m ig ro w a ła n a zach ó d . A n a je j m ie js c e n a p ły n ę ła lu d n o ś ć p o lsk a. C h a r a k te r y s ty c z n e c e c h y n o w e j sp o łec z n o śc i w ie js k ie j p rz e d s ta w ił Z d z is ła w G r z e s i a k (O lszty n ) w a r ty k u le D e m o g r a fic z n e p r ze o b ra ż e n ia w s i o l
s z ty ń s k ie j w o k re s ie p o w o je n n y m . W p ie rw s z y c h la ta c h p o w o je n n y c h p rz y ro s t lu d
n o ści w ie js k ie j w o je w ó d z tw a o d b y w a ł s ię w d ro d z e ru c h ó w m ig r a c y jn y c h i r e k o r d ow o w y so k ieg o p r z y r o s tu n a tu ra ln e g o . W w y n ik u ty c h p ro c e só w lu d n o ś ć w ie js k a w o je w ó d z tw a o s ią g n ę ła w 1956 ro k u 4θ7,4 ty s. osób.
Z u p e łn ie in n y o b ra z o b s e r w u j e się w la ta c h 1951— 1960. W o k re s ie ty m lu d n o ść w ie js k a re g io n u w z ro sła o 78 ty s ię c y osób. A le n a te n w z ro st złożył się b a rd z o w y so k i p r z y ro s t n a tu r a l n y (148 ty s.) i u je m n e sald o m ig r a c ji (70 tys.). W o śm io le ciu 1961— 1968 p r z y ro s t lu d n o ś c i w y n ió s ł ju ż ty lk o 30 ty s ię c y o só b , co j e s t w y n ik ie m z n ac z n ie zm n ie jsz o n e g o p r z y ro s tu n a tu ra ln e g o (94 ty s.) o ra z u je m n e g o s a ld a m ig r a c ji (64 tys.). P o c z y n a ją c w ię c od 1950 r. n a s tę p u je s y ste m a ty c z n e z m n ie jsz e n ie te m p a p rz y r o s tu lu d n o ś c i w ie js k ie j. W la ta c h 1969 i 1970 z aś d o szło do z u p e łn e g o z a h a m o w a n ia , a n a w e t w y ra ź n y c h te n d e n c ji do z m n ie js z e n ia s ta n u p o s ia d a n ia . Z ja w is k o d o b rz e z n a n e n ie ty lk o u n a s, a le w e w sz y s tk ic h c y w iliz o w a n y c h k r a ja c h ś w ia ta . N ie za le ż n ie od sy ste m a ty c z n e g o z m n ie js z a n ia się lu d n o ś c i w ie jsk ie j o b s e rw u je się z u p e łn ie n o w e z ja w isk o rz u tu ją c e p o w a ż n ie n a s ta n z a t r u d n ie n ia w ro ln ic tw ie . C o ra z w ię ce j lu d z i m ie s z k a ją c y c h n a w si z a c z y n a p ra c o w a ć w z a w o d a c h n ie r o ln i czych. N a jcz ę śc ie j w p rz e m y śle , h a n d lu lu b la s a c h p a ń stw o w y c h . O czy w iście n a jle p ie j i l u s t r u j ą to lic z b y p rz y to c z o n e p rz e z sam eg o a u to ra . W 1950 r. około 16% l u dzi, z d o ln y c h d o p ra c y , z n a jd o w a ło z a t ru d n ie n ie w z a w o d a c h n ie ro ln ic z y ch . A w 1966 r. o d s e te k te n p o w ię k sz y ł się do 23%.
D ru g im z a g a d n ie n ie m s tw a r z a ją c y m d o d a tk o w e tru d n o ś c i w ro ln ic tw ie je s t s z y b k ie s ta r z e n ie się lu d n o ś c i w ie js k ie j. P o n ie w a ż w ie ś o p u szc z a p rz e w a ż n ie m ło d zież, s y ste m a ty c z n ie p o g a rs z a się s t r u k t u r a w ie k u ty c h , k tó rz y n a w si p o z o sta ją . C o ra z w ię ce j w ła śc ic ie li in d y w id u a ln y c h g o s p o d a rstw ro ln y c h p rz e k ra c z a w ie k p ro d u k c y jn y i n ie m o że p o d o ła ć o b o w ią zk o m w y n ik a ją c y m z z a p o trz e b o w a n ia n a siłę ro b o c z ą. Z a ty m i z ja w is k a m i k r y j ą się z u p e łn ie o k re ś lo n e p ro c e sy e k o n o m ic zn e . N a s k u te k u b y tk u i s ta r z e n ia się lu d n o ś c i w ie js k ie j n a s tę p u je p o d u p a d a n ie g o sp o d a r s tw i n a s tę p n ie p rz e k a z y w a n ie ich n a s k a r b p a ń s tw a . J a k te s p ra w y b ę d ą się u k ła d a ły w p rz y szło śc i? P ro g n o z a j e s t o p ty m is ty c z n a . P o n ie w a ż n a r y n e k p ra c y z ac z n ą n ie d łu g o w k ra c z a ć ro c z n ik i w y żo w e, k tó ry c h n ie b ę d zie m o ż n a z a tr u d n ić w p o z a ro ln ic z y c h d z ia ła c h g o s p o d a rk i, z k o n ie c zn o śc i w ie le osób m u s i p o z o sta ć n a w si. N a s k u te k te g o w p e rs p e k ty w ie n a jb liż sz y c h d z ie się c iu l a t p rz e w id u je się p o le p sz e n ie z a t r u d n ie n ia w ro ln ic tw ie . W sz y stk o to b ę d zie je d n a k a k tu a ln e ty lk o w te dy, g d y p rz e m y s ł o ra z p o z o sta łe d z ia ły g o s p o d a rk i n ie b ę d ą p rz e k ra c z a ły p la n o w a neg o z a tru d n ie n ia .
U z u p e łn ie n ie m i ro z s z e rz e n ie m r e f e r a t u Z d z is ła w a G r z e s i a k a b y ły trz y rz e cz o w e k o m u n ik a ty . P ie rw s z y , w y g ło szo n y p rz e z J e rz e g o B o r z u c h o w s k i e g o , d o ty c z y ł r u c h ó w m ig r a c y jn y c h w w o j. o ls z ty ń sk im . D ru g i, H a lin y W i l c z y ń s k i e j , z a w ie ra ł u w a g i o d n o ś n ie do f o r m o w a n ia się z ało g i O ls z ty ń s k ic h Z a k ła d ó w O p o n S a m o c h o d o w y ch . T rze c i, H a lin y W a s i l e w s k i e j , o m ó w ił w y n ik i b a d a ń p rz e p ro w a d z o n y c h w p ow . lid z b a rs k im n a d p rz y c z y n a m i m ig r a c ji ta m te js z e j lu d n o ś c i.
W części so cjo lo g icz n e j F e lik s W a l i c h n o w s k i w o b s z e rn y m re fe ra c ie o m ó w ił p rz e m ia n y sp o łec z n e w si w ś w ie tle p a m ię tn ik ó w m ło d e g o p o k o le n ia . R o zsz erze n ie m ty c h m a te ria łó w b y ły k o m u n ik a ty M o n ik i L e o n o w i c z i R y s z a rd a C h r z a n o w s k i e g o .
W s e k c ji e tn o g ra fic z n e j A n n a S z y f e r p rz e d s ta w iła P r z e m ia n y k u l t u r y tr a d y
c y j n e j w s i n a p r z y k ła d z ie 'W a rm ii i M a zu r. N a p o d s ta w ie k ilk u le tn ic h b a d a ń a u t o r
k a d o szła d o w n io s k u , że w p ły w m ie js c o w e j lu d n o ś c i n a k s z ta łto w a n ie się n o w e j k u ltu r y j e s t b a rd z o s iln y . S zczeg ó ln ie w y ra ź n ie u w id a c z n ia się to w d z ie d z in ie k u l t u r y m a te r ia ln e j. W y n ik a to p o p r o s tu z f a k tu , że lu d n o ś ć a u to c h to n ic z n a p o s ia d a d a le k o w ię k sz ą z n a jo m o ść m ie js c o w y c h w a r u n k ó w o ra z p o s łu g iw a n ia się le p sz y m i n a rz ę d z ia m i p ra c y , n iż n a p ły w o w a . P o d o b n ie , choć z n a c z n ie w o ln ie j, a d a p t u j ą się w sz y s tk ie c z y n n ik i k u l t u r y m a te ria ln e j. U z u p e łn ie n ie m r e f e r a t u A n n y S z y f e r b y ły tr z y k o m u n ik a ty : R e g in y D r e w e k z P o z n a n ia , M o n ik i L e o n o w i c z z P o z n a n ia i H a lin y M u r a w s k i e j z T o ru n ia .
N a k o n ie c n a s u w a s ię p y ta n ie — czy w a r to ty m s p ra w o m p o św ię c a ć aż t a k d u ż o czasu i m ie js c a ? O d p o w ie d ź n ie j e s t p ro s ta . B a d a ń n a te m a t W a rm ii i M a z u r p rz e p ro w a d z o n o p o w o jn ie b a rd z o d użo. D o ty c z y ły o n e p o szc z eg ó ln y ch d y s c y p lin w ie d z y i b y ły w y k o rz y s ty w a n e do b a rd z o ró ż n y c h celó w . O b e cn e o p ra c o w a n ie ja k o c ało ść, ró ż n i s ię o d w sz y s tk ic h p o p rz e d n ic h ty m , że u jm u je p ro b le m y re g io n u w e w z a je m n y m p o w ią z a n iu , n a s k u te k czego z a w ie r a c a ły s z e re g w sk a z a ń p ra k ty c z n y c h .
J e r z y W ó jc ic k i
R o cz n ik S ta ty s ty c z n y W o je w ó d z tw a O ls z ty ń s k ie g o 1970, O lsz ty n 1970, R. X I ss. 348
„R o c z n ik S ta ty s ty c z n y ” 1970 s k ła d a się z p ię tn a s tu d zia łó w , k tó r e s ą o d p o w ie d n ik a m i d z ia łó w p r e z e n to w a n y c h w „ R o c z n ik u S ta ty s ty c z n y m ” G łó w n e g o U rz ę d u S ta ty s ty c z n e g o . W n o w y m w y d a n iu z o sta ły z n a c z n ie ro z s z e rz o n e in fo r m a c je s t a t y s ty c z n e d o ty c z ą c e n ie k tó r y c h g a łę z i g o s p o d a r k i w o je w ó d z tw a w s t o s u n k u do p o p r z e d n ic h w y d a ń , a w szczeg ó ln o ści d o ty c z y to : in w e s ty c ji ro ln ic tw a , g o s p o d a rk i m ie s z k a n io w e j, u s łu g , s z k o ln ic tw a , k u l t u r y i o c h ro n y z d ro w ia . W w ie lu ta b lic a c h in fo r m a c je s ta t y s ty c z n e u ję to w s z e ro k ie j r e tro s p e k c j i, co u ła tw ia p rz e p ro w a d z e n ie p o b ie ż n e j a n a liz y t e n d e n c ji r o z w o jo w e j z ja w is k s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z y c h . B o g a ta in fo r m a c ja s ta t y s ty c z n a p o szc z eg ó ln y ch d z ia łó w n ie p o z w a la n a b liż sz e ic h o m ó w ie n ie w k r ó tk i e j re c e n z ji. Z te g o w z g lę d u z a s y g n a liz u ję ty lk o p e w n e z m ia n y w s t r u k t u r z e sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e j w o je w ó d z tw a , ja k ie z asz ły w 1969 r. w s to s u n k u do l a t p o p rz e d n ic h .
W o je w ó d z tw o o ls z ty ń s k ie w k o ń c u 1969 r. z a m ie s z k iw a ło 985,4 ty s. lu d n o ś c i, tzn . 3% o g ó łu lu d n o ś c i k r a j u . W m ia s ta c h m ie s z k a ło 392,8 ty s . osób, n a te re n a c h w ie js k ic h 592,6 ty s . lu d n o ś c i. U d z ia ł lu d n o ś c i w m ia s ta c h i o s ie d la c h w o je w ó d z tw a w y n o s ił 31 g r u d n ia 1969 r . 39,9% . N a jb a r d z i e j z u rb a n iz o w a n y m i p o w ia ta m i b y ły : b r a n ie w s k i (46,0% lu d n o ś c i w m ia s ta c h i o sie d la c h ) i p is k i (46,0%); n a jm n ie js z y o d s e te k lu d n o ś c i m ie js k ie j p o s ia d a ł p o w ia t m o rą s k i (17,3%).
