A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S POLIA OECONOMICA W , 1985 _ _ _ _ _
Część II
WSPÓŁCZESNA BUÄÍUAZY.ÍNA MYSl EKONOMICZNA
V ito ld Lej®an
WSPÓŁCZESNY NEOINSTYTUCJONALIZM AMERYKAŃSKI Cn a p r z y k u d z ie po g l ą d ó w j . k. Ga l b r a it h a )
Wśród l i c z n y c h k o n c e p c ji t e o r e t y c z n y c h om aw iających w a p ć łc z e a -
ny k a p it a liz m am erykański w y r ó ż n ić można w p ra ca ch ekonom istów S tanów Z jed n oczo n ych dwe n u r ty : k on serw atyw ny, k tó r e g o szta n d a row ą
p o s ta c ią J e s t M ilt o n Friedm an, o ra z n u r t lib e r a ln y reprezentowany
p rzed « w szy stk im p r z e z Johna X. G a lb r a ith a uznawanego j e d n o c z e n i e z a p rz e d sta w ic ie la n e o in s t y t u c j o n a liz m u . N i n i e j s z y a rty k u ł staw ie przed sobą dwa zadania« po p ie r w s z e , za r y so w a n ie prób y odpowiedzi, na i l e dorobek teo rety czn y G a lb r a ith a j e s t wyrazem przemian za-chodzących w ekonomii am erykańskiej i po d r u ę i e , w jakim sto p n iu j e s t on odbiciem szerszego z j a w is k a , kryzytiu w s p ó łc z e s n e j
burżua-z y jn e j myśli ekonomicburżua-znej. Odpowiedź na ta k p o sta w io n a p y ta n ia ; wymaga poczynienia k ilk u uwag wskazujących na dorobek in s ty tu c jo
nalizmu amerykańskiego z okresu międzywojennego, zawarty w p ra -cach czołowych teoretyków tego kierunku: T h o rstein a B. Veblena, Johna Rf Commons*, Vfesleya С, M itc h e lla , Johna M. C larka i innych, oraz inform ujących o s to p n iu kon ty n u acji metody badawczej in s ty -tucjonalizm u w pracach powojennych in a ty tu c jo n a lia tó w , p rz e ś le -dzenia głównych wątków, problemów, którym i zajm ują s i ą w spółcześ-n i lspółcześ-n š ty tu c jo spółcześ-n a liá c l, reprezespółcześ-ntowaspółcześ-ni, tu przez f^ g ląd y J . K. Gal-b raith a*
*/•; uT *-‘VA * i.
1х к Ы należy, te a rty k u ł nl* staw ia sobia za zadani* dokonania szczegółowego przeglądu koncepcji zawartych w tw r*- •etary®" 1
•notym * in sty tu c jo n a liz m ie , * Jedyni* z n a le z ie n ie możliwi* t r a f n e j
'odpowiedzi na postswion* wyżej p y ta n ia .
» •' ■' < 2._ Do robo kJLng ty t ucjon a 11 s tów aaerykariaklcb
okresu l a t mię dzywojennych
t. ■
•
S tudia nad pracani. T. B. Veblena1, J . n . Commons*2 , W. C. M it-c h e lla * , J. H. C larka i Innyit-ch pozwalają na przed staw ien ie az*regu ia to tn y c h elementów odnoszących s ię do ««tody badawczej t*go k ie -runku i stanowiących Jednoczeini* to , co można by nazwać wkładam in sty tu cjo n alizm u do e y i l i amerykańskiej * l a t międzywojennych, wykorzystywany* w pewnej ml*rze w pracach povojennycb kohtynua-
torów tego ki*runku. Oto n ie k tó re z nich i
1. Gospodarkę r u le ty ujmować, rozpatrywać i badać Jako c a ło ić j d z ia łb ln o ić gospodarcza nie stanowi bowle» zwykł*J sumy d z iałań Jdionoatek pobudzanych i motywowanych w sposób automatyczny po-przez dążenie do o s ią g n ię c ia pewnej sumy dochodu pieniężnego; przeciw nie tkw ią w n ie j czynniki zbiorowego d z iałan ia »
2. V żyćlu gospodarczym is to tn ą ro lę s p e łn ia ją in s ty tu c j* go-spodarcze ujmowane Jako pewne reg u ły postępowania, powszechni* aprobowane, c z y li model*, wzorce zachowania s ię lu d z i, ic h p o stę-powania w p ro cesia gospodarczym. Obyczaj, społeczny nawyk, spo-sób myálervla należy z alicz y ć w związku z ty* do I n s t y t u c j i , Samo zai życie gospodwcz* regulowane J e s t przez in s ty tu c je ; s tą d r o lą nauki, badań naukowych J e e t skupianie s ię nad badania*! i s t o t y , zmian i powstawaniu nowych i n a ty tu c jl w p ro cesie gospodarczy«.
( Wżród n i chi The Theory o f L eissure Cla«» 1899; The Theory o f Business E n terp rise 1904$ The I n s t i n c t of Workmanship 19H ; Th* Engineer* and the P rice System 1912; Absentee Ownership and th* Bujslnffta E n te rp rise 1923 oraz szereg artykułów ж zakresu metodo-lo g ii ekonomii zamieszczonych w zb io rze The Plące o / S clanca ia
Modem C iv ilis a tio n 19)9. Л -:
2 Wíród nich ; Labor and A d m inistration 1913; I n s t i t u t i o n a l Eco», noaics i t s P lace In p o l i t i c a l ьсопоау 193^í Th* žconoalc of Coll**
c tlv e A ction, wyd.195&1 Legal Foundations of C apitalism , wyd. 1959. ^ Wśród n ic h : Cold, P ric e s and Wages under the Greenbacks S ta n d a rt 1908 ; 3usin*« Cycles 1927. . r. .
-3* V p ro c e sie toadawczyra należy Kierować e l f podejściem ewolu-cyjnym, Jak© »• społeczeństw o 1 Jego In s ty tu c je ulegfcją ciąg ły * zmianom} s tą d te ż zam iast "równowagi* należy badać "ruch*. Odrzu-c ić należy w* tyOdrzu-ch baOdrzu-cUniaOdrzu-ch p o d e jś Odrzu-c ie s t a ty Odrzu-c z n e , n ie liOdrzu-c z ą Odrzu-c e ei« z warunkami m iejsca 1 czasu , przyjm ujące t,e warunki j«ko "d aty “ » Funkcjonowanie i ew olucja I n s ty tu c ji gospodarczych winny znaleźć • 1* w centrum zain tereso w ania ekonomii, ила* z a i ekonomie winna być ujmowana jako nauka hum anistyczna, e n ie sform alizow ana, ś c iś -l e zespo-lona z innyni naukami społecznym i: h is to rią » f i l o z o f i ą , p sychologią, s o c jo lo g ią , prawem. Przedmiotem ekonomii n ie może więc być badanie g ospodarującej ra c jo n a ln ie je d n o stk i lu d z k ie j, le c z zbiorów* zachowania si<i lu d zi pod wpływem zmiennego 1 roicwi- J s ją c tg o s ię o to czen ia społecznego,
k. Harmonia Interesów , k tó rą tak s i l n i e p o d k re ś la li w swych
precach poprzednicy ln s ty tu c jo n a lls tó w - zdaniam tych o s ta tn ic h - n ie w ystępuje, przeciw nie ma m iejsce rozbieżność oraz k o a & lk t Interesów reprezentowanych przez różne s i ł y społeczne* CzJtowi^K je * t wprawdzie je d n o stk ą tw órczą, zdolną do w spółdziałania» w ty a d z ia ła n ia zbiorowego, p o tr a f i organizować a i« w grupy d la е*1зд- a l f c l a swoich celów* tym niem niej w y sy p u je sprzeczność interesów miedzy grupami, s tą d r o l ą Każdego rządu j e s t łagodzenie tych sp rzeczn o ści lu b p n t t v j e l f t l t d * Ich d la wspólnego dobre 1
efek-tywności d z ia ła n ia systemu ekoaemi-szflego. *
5. Reformy społeczne i «Konomlczne podstawowa droga rozw ią-zywania problemów społecznych, m. In* równomiernego p rd z ie łu bo- gactwa społecznego, dochodów. Ceny rynStow* n ie s ą adekwatny©! wy-znacznikami Jednostkowego 1 społecznego dobrobytu, « żywiołowo d z ia ła ją c e ry n k i n ie prowadzą do efektywnego i racjo n aln eg o ro z -m ieszczenia zasobów 1 p o d ziału dochodów.. ,:í
6. V badaniach ekonomicznych przewag* ma stepow anie metody ii»* d u k c jt nad metodą dedukcji} s tą d ogromne wags o b ie ra n ia , groma-dzenia 1 a n a liz y faktów ęrafc Ich s ta ty s ty c z n a w e ry fik a c ja , Ab-s tra k c y jn e teo rety zo w an ie, Ab-szczeg ó ln i* w wydaniu ekor.t>ii 1 ma^gl-y n a lls tma^gl-y c s n e j, oceniane j e s t jak o postępowanie n ie re a lis tma^gl-y c z n e i
( z a lic z a n e 'd o ekonomii " c z y s te j11. •
-7. Krytycyz®, krytyczna pastawa wobec o ta c z a ją c e j rz e cz y w isto - ś c l ęeehowaó wian* każdego badacz* zjaw isk , procesów gospodarczych
I społecznych. . л - : • Щ . , } : ' ; W
-■ • -v" /
. > * • ‘ • ' . * • t ‘• • / A'»* v •
70 _ ' _ __________Irfliolj Lejłar._ ____________ _______
8 . I w r e s z c i e, d la p e łn e g o ob razu należy wspomnieć o tym, со ni« sta n o w i o dorobku in s t y t u c j o n a liz m u , x e c z J e s t Jago s ła b o ś c ią .
' Z aliczyć do n ie j można brak potrzeby do tw orzenia t e o r i i ekonomi-c z n e j, ogólnej t e o r i i , k tó ra w yjaśniałaby podstawowe prawidłowoś-c i zm ien iająprawidłowoś-cej s ię rz e prawidłowoś-cz y w isto śprawidłowoś-c i gospodarprawidłowoś-czej 1 sp o łe c z n e j. Skłonność do opisu n ie mote z a s tą p ić r z e t e l n e j , te o re ty c z n e j ana-l i z y rzeczy w isto ści 1 c iąg łeg o porównywania rozwiązań modelowych z rozwiązaniami realnym i.
V •■9
3. In sty tu c jo n a lizm la t, powojennych
J a k i był wpływ in s ty tu c jo n a lis tó w l a t dwudziestych 1 trz y d z le - aty ch t Т. В. YebJena, J . R. Commonsa, V. C, M itc h e lla , J . K. C lar-ks i innych na d alszy rozwój myśli ekonomicznej i sp o łec z n ej w Stanach ZJednocznonych, j e j d z is ie js z y k s z t a ł t i poziom? Odpowiedź n ie J e s t ani p ro s ta , ani łatw e. Próbując u s ta l i ć ten wpływ, należy p o d k re ślić utrzymywania s ię t a k ie j samej dwutorow6écť,'jaka l s t n l a - ł s za czasów T. B. Veblena, J , R. Commonsa i- V. C* M itc h e lla . J e - á l l bowiem z Jednej s tro n y aatematyczne kieru n k i t e o r i i n ie zwra-c a ją uwagi ns in s ty tu zwra-c jo n a ln e determ inanty d z ia ła n ia podmiotów go-spodarczych (prowadząc n a j c z ę ś c i e j badania przy z ało ż e n iu , że ramy in s ty tu c jo n a ln e są dane), to z d ru g ie j zain tereso w an ia problemami w zrostu wiodą do badań-nad wpływem konkretnych i n s t y t u c j i na Jego p rzeb ieg oraz do szerokiego rozbudowsnla badań sta ty sty c z n y c h 1 ekonometrycznych.
Dlatego celowym wydaje s i ę wprowadzenie wyraźnego ro zg ran lcx e- n la między "atarym* l "nowym" instytucjonalizm em , k tó ry A. 0 . Qru- chy* proponuje nazywać neoinstytucjonallzm em .
Obraz św ia ta , prezentowany w pracach współczesnych in a ty tu c jo - n a lls tiw 5, j e s t ta k dalece różny od teg o , Jak i p rzed staw ia! T. B. Yeblen, że J e s t rz e cz ą stosowną użyć w stosunku do p rac obecnych In s ty tu c jo n a listó w term inu "ekonomii n e o ln e ty tu c jo n a lo e j" , W ś la d
--- • 4./'.
L
Por. A . S . C r u c h y , Contemporary Economic Thought. The C o n trib u tio n o f n e o - ln s titu tio n a l economics» MacMillan, new York
1972, s . 16.
J Z aliczyć można do n ich obok G a lb ra ith a również C. B. Ayreaa, A. B erle, A. F. Burnsa, Q. Colma, M. A. Cop^landa, а . Меапа«. Я. Tugwella i in .
z л tym należy a tw le rd z ió , że w spółcześni p rz e d sta w ic ie l» in s ty tu - o jo n a liz a u ró ż n ią l i f od duchowego przywódcy tego kierunku - T. B. Veblena, pod wieloma względami. Oto k ilk a przykładów. I n s ty tu c jo - n a liz a T. B. Vebl«na k sz ta łto w a ł s i ę w o k re s ie , gdy r o la p ła tw a (ц-aądu) w klarow aniu procaaaml gospodarczymi była n iew ielk a. Kząd by ł wówczas narzędziem w ręku lud«! buslneaau. T. B. Vebleo dos-tr z e g a ł możllwość zbudowania "społeczeństw a o b f ito ś c i* , la cz „n i o przewidywał, aby aogło to n a s tą p ić za Jego ty c ia . Następcy T. S. Veblena, k tó rzy w la ta c h trz y d ź lea ty c h ro z w ija li w awoich pracach n ie k tó re jego Id ee, zw racali szczególną uwagę na r o lę rządu w ży-c iu goapodarży-czya, konży-centrow ali a lę przede wszystkim na problemaży-ch długofalow ej a t a b l l l z a c j i g o sp o d arczej. Z i s t o t y awej nle= a o g li interesow ać a lę problemami szeroko rozumianego "społeczeństw a o b f it o ś c i" , choć p i s a l i c zę sto w k ateg o riach "państwa dobrobytu", w którym wszyscy obywatele m ieliby zapewnioną ochronę przed bez-robociem, niepew nością j u t r a , ubóstwem.
N e o in sty tu c jo n a liś c i d z ia ła ją c y w warunkach społeczeństw a po- przeayałowego, a jednocześnie "społeczeństw a masowej konsumpcji*» - *egług te rm in o lo g ii Walta Kostowa - w s to p n iu znacznie szerszym uw zględniali w awoich badaniach problemy "społeczeństw a o b fito ś c i« . In sty tu c jo n a lizm T. », Veblena l jego n a jb liż sz y c h n astęp -ców był z I s t o t y awej ekonomią dojrzew ającej gospodarki przemys-łow ej. N eoinstytucjonalizm C. Ayreaa, J . K. G a lb ra ith a i Innych J e a t ekonomią gospodarki przeayałow ej, k tó ra a t a ł a a lę Jednocześ-nie gospodarką "społeczeńatw s msaowej konsum pcji". T. B. Veblen był ostrym krytykiem ekonomii neoklasycznej i o rto d o k s ji w n ie j z aw a rte j; n e o ln a ty tu c jo n a llś c l - tzw. ayntezy n eo k lasy czn ej, H óż-, a lc a między instytucjonalizm em T. 8. Veblena i n e o in ety tu cjo n a - 1izmem C. Ayreaa, J . K. G a lb ra ith a czy Innych j e s t w is t o c i e swej ró ż n ic ą aiędzy poziomem rozwoju społeczeństw a z l a t dw udziestych, trz y d z ie s ty c h i obecnych.
U. Ekonomia p o lity c z n a J . K. Galb r a ith a
‘ ł*. • '. *• ' V ' ’ •; . '■ ' •• '• • • * ł *. • • »
V iele Już neplaano na tem at dorobku G a lb ra ith a , 1 to zarówno w • y ś l i b u rż u a zy jn e j. Jak i m a rk sisto w sk ie j, jako le p o stać p ro feeo - *■* G a lb ra ith a wzbudza'w ciął żywe zainteresowani«? s z e ro k ie j o p in ii
teoretyków ekonomii, politologów , socjologów, publicystów . Dorofcok piśm ienniczy G a lb ra ith a , czołowego p rz e d sta w ic ie la In s ty tu c jo n a -lizmu amerykańskiego, mierzony lic z b ą opublikowanych k siąż e k , a r-tykułów naukowych, popularnych, J e s t ogromny6 . Poglądy w n ich * •- wart* cifenzą s ię p o p u la rn o ścią , Jak te ż są o s tro zwalczano M S ta - ' nach Zjednoczonych i poza nim i.
W ewoich pracach próbuje przedstaw ić k ieru n k i ew olucji gospo-darki am erykańskiej, wskazując na j a j mocne i sła b a « tro n y , a sy - s te * gospodarczy Stanów Zjednoczonych uznaje za reprezentatyw ny d la współczesnego k ap italizm u . V ewoich dociekaniach, Koncepcjach i pomysłach J e a t w ybitnie an ty ortodoksyjny, przećlw ataw iając a ię licznym twierdzeniom o rto d o k sy jn ej ekonom ii, Walcząc * mitami two-rzy Jednocześnie nowe. Spory wokół postawy G alb raith a^ toczone w l i t e r a t u r z e państw zachodnich n ie p rz e k rac z ają ram burżuazyjnej ekonomii, i G a lb ra ith w ostatecznym rachunku J e s t przeciwnikiem msrk8iz.uu, dostrzegającym re a ln e s i ł y so cjalizm u i szukającym apo- sobów uzdrowienia i umocnienia k ap italizm u . Przeprowadzeni* oceny współczesnego k apitalizm u z ta k ie j pozycji powoduje, że postawą G alb raith a cechuje “okrojona postępowość* pozw alająca poprzestać autorowi na próbach korygowania i usuwania przeszkód na drodze rozwoju systemu społeczno-gospodarczego w Stanach Zjednoczonych, bez konieczności zmiany Jego podstaw. D latego te ż .pozytywne próg- rwsy i propozycje środków zaradczych G a lb ra ith a wypadają z reg u ły mniej ciekaw ie n iż a n a lity c z n e c z ę ś c i Jego prac odnoszące s i ę np. do funkcjonowania mechanizmu gospodarki am erykańskiej, d z ia ła ln o -ś c i w ielk ich k o rp o ra c ji, r o l i państwa, wzajemnych r e l a c j i na l i n i i państwo - w ie lk ie ko rp o racje i t p .
" Do znaczących prac J . K. G a lb ra ith a n a le ż ą : Modern Competi-tio n and Business P o licy (w sp ó ła u t. H. S . Dennison) 1938; A Theory o t p ric e C ontrol 1952; Amarican C ap italism . Concept o f C ountervai-l s r.£ power 1952} Economics and th e A rt of Controversy 1955| £h* G reat Crash 1929, 1955} The A fflu e n t S o c ie ty 1958} The L ib era l Hour 1960; Economic Development 1965} The New I n d u s tr ia l S ta te 1957; Economics, Peace an'i Laughter 1971} Economic and The Pub-l i c Purpose 1973; Money. Whence i t Came, where i t Vent 1975} The Age o f U n certain ty 1977} Annals o f an Abiding L ib e ra l 1980.
^ Por* Ch. H. H e s e i o n , John Kenneth G a lb ra ith and h is c r i t i c s . A Mentor Book New American L ib rary , New York 1972.
,___ n(iołn3tytuc;'onaitbw ди»г»ХИе У 1 _____________________ 7? G a lb ra ith , Jak Ł pozo*t a l i n eo in ety tu cJo n allJio i amerykańscy, odrzucę w zasad zie p o ję c ie obiektywnych praw rozwoju,, ta k ja k fornułowan* są on« w ekonomii m arksictow ekiej; poglądy ic h wyra-s t a j ą więc Jako n u rt krytyczny w wyra-stofunku do o rto d o k wyra-sy jn ej ико- notail burżuazyjnej oraz m a rk sisto w sk ie j, w stosunku do n iek tó ry ch przejawów rze« zy w isto áci społ«csno~toapodarcz«J współczesnego św ia ta , Jed n o cześn ie, kluczem u ła tw ia jąc y » właściwo odczytywanie p rac G a lb ra ith a ao*« by6 Jego wypowiedź, w k tó re j o k re śla a ię J^- ko polem ista i zaprzecza Jakoby był teoretykiem ekonomii. Jego k s ią ż k i, a rty k u ły , e se je w dużym sto p n iu s ą re a k c ją na ak tu aln e problemy gospodarki am erykańskiej 1 ty lk o w zastaw ieniu z konkr*
tną rze cz y w isto śc ią t e j gospodarki so ln a Je w łaściw ie odczytywać, N e o ln śty tu c jo n a liiic l, z J* K. G albralthem w łącznie, odrzucają d e f i n i c j i ekonomii L. ttobblnsa8 ujmującą ekonomię Jako*n«uką ^b- atra k cy jn e g o , logicznego wyboru między róinyml ograniczonymi ś ro -dkami mogącymi * l u t y i d la różnych alternatyw nych celów ekonomicz-nych* Jeko zbyt wąską, Ekonomia obiegowe, podręcznikowa'*, czy test
tzw. wiedz« lub mądrość konwencjonalnałr) porusza s ię d z iś w zu-p e łn ie J u t nierealnym św iecie równowagi ekonomicznej, tworzy f f i - azywy obraz gospodarki k a p ita lis ty c z n e j,.s łu ż ą c y w ls to u ie celom nowoczesnego systemu w ielk ich monopoli, k o rp o ra c ji, Potrzebna J e s t zatem nowa, w szechstronne in te r p r e ta c ja systemu ekonomicz-nego gospodarki k a p ita lis ty c z n e j , odmienna od standardow ej prezen-t a c j i podręcznikow ej,
4 .1 . Wątki a n a ll t y c zno-krytyczna w pracach J . K. Galbr a i th a
Ograniczone ramy a rty k u łu n ie pozw alają p rz e śle d z ić waZyatklch Prac J , K. G a lb ra ith a , s tą d konieczność wyboru k ilk u , is to tn y c h dla P re z e n ts c ji głównych t r e ś c i zswartych w dorobku G a lb ra ith a .
в Zamieszczoną w Jego pracy pt« lL* Robbins] An EsSey on th e Nature and Significant»* of Economics S cien ce, London 1932.
^ Por. P. A, S a m u e l c o n , Economics, An In tro d u c to ry * ö a ly sie , Sew York 1561,
1 Por. J , X. в а 1 b r a t t h , Społeczeństwo dobrobytu, Para two przemysłowe. Warszawa 1973, s . ?7.
W it o ld Lejiaar.
4 .1 .1 . T eoria " s i ł y przeć 1 w a ż ą c e j"
V 1952 r . J . X. G a lb ra ith ogłasza pracą "American C ap italism * * The Concept o f C o u nterv ailin g Power, k tó ra przynosi b u ro z g ło s .
Przę<Łstavił w n ie j я . In,, ‘ konsittpcję a i ł y przec’iwwa±ącej*, é c iá - l e j s i ł , k tó re pow stały i d z ia ł a ją w warunkach k ap italizm u ame-rykańskiego. Koncepcja t a w yjaśnia • . i n . mechanizm w alki konku-re n c y jn e j, przy czym tok rozumowania G a lb ra ith a J e a t tu naatępu- ją c y i p rz e d się b io rstw a , k tó ra w yprzedziły konkurentów uzyskują p r io r y te t " s i ły rynkowej*, pozwala im to na o siąg a n ia zysków dro-gą e k s p lo a ta c ji nabywców i dostawców za pomocą d y k tatu oan, a
ta k ie za pomocą d z iałaó sprzecznych z interesem publicznym. Przed-sięb io rstw o uzyskuje p r io r y te t * a iły rynkowej" ty lk o w o k re sie dobrej koniunktury i w warunkaoh i n f l a ę j i . Warunki s p rz y ja ją c e powstawaniu * s lły przeciw w ażącej", mogącej wyeliminować e k sp lo a ta -c ję r>rzez -ceny, pojaw iają e ię dopiero przy ustabilizowanym rozwoju gospodarczym. " S iłą przeciwwatącą* może s ta ć s i ę p rz e d się b io rc a n-łbywca np. przemysł samochodowy d la przemysłu stalow ego, gdy ma-le j e ogólny popyt na s t a l .
D ziałan ie “s i ł przeoiwważąoych* najw yraźniej przejaw ia s i ę na rynku pracy11» zgodnie bowiem z powszechną, choć n ie Żelazną re -g u łą , n a js i ln ie j s z e związki zawodowe pow stały tam, -gdzie rynek
z a o p a tru ją s i l n e k o rp o rac je . V przemysłach, g dzie s i l n e korporacje zaw ierają umowy zbiorowe z siln y m i związkami zawodowymi, mole wy-s tą p ić zjaw iwy-sko oporu przeciwko żądaniom podwyżek płacowych, w s y tu a c ji gdy popyt n ie nAciska s i l n i e na podaż. P rzed sięb io rstw a b ro n ią s i ę wówczas przed podwyżkami cen na towary o w ysokiej cenowej e la sty c z n o śc i popytu w obawie przed spadkiem wolumenu sp rz e -dawanych towarów, tym samym zysku. V warunkach ałabego lu b zrów-noważonego popytu z podażą możne obserwować - zdaniem G a lb raith a - zdrową m a n ife sta c ję " a i ł przeciwważących". Przyznaje jednocześn ie , że jednocześn ie d z ia ł a ją ojednocześne w warujednocześnkaoh i jednocześn f l a c j i lu b p r e s j i i jednocześn f l a -c y jn e j, gdyż opór k o rp o ra -c ji wobe-c żądań pła-cowy-ch J e a t s ła b s z y , albowiem łatwo można p rzerzu cać w zrost kosztów p ro d u k c ji, wywoła-ny ruchem p łac w g ó rę, na konsumentów poprzez podwyżki r e n t . Je-ż e l i szybkie 1 niekontrolow ane p o le p sz e n ia a ie s i ę koniunktury t
w zrost i n f l a c j i nl* pozw alają na p o v stan ie " s i ł y przeciw w ażącej", należy - zdanien G a lb ra ith a - a lęgnąć do Innych publiornych śro -dków ochrony dobrobytu społecznego.
Koncepcję r,,a i ł y przeciwważącej" ro z p a tru je również na p ła s z -czyźnie» państwo - monopol - związki zawodowe. J e a t przy ty a zwo-lennikiem koncepcji państwa Jako "przeciwwagi" w atosunku do s i ł d z ia ła ją c y c h w system ie gospodarczym. Daje ona państwu możllwość w kraczania w te d ziad zin y ty c ia społeczno-gospodarczego, w których n a a tą p lło zakłócenie równowagi.
Koncepcja " s i ł przeciwwaiących" sp o tk ała s i ę z o s tr ą krytyką w obu nurtach ekonomii« burżu azyjn ej 1 « a rk sla to w sk le j. Dzlü, po upływie szeregu l a t od j e j ukazania a l f , można s tw ie rd z ić , że n ie w szystkie argumenty kierowane przeciwko t e j t e o r i i były trafni». Pewne w ątki w n ie j zaw arte wytrzymują k o n fro n tao ję z czasem.
ą .1 .2 . K orporacja d o jrz a ła . System przemysłowy
O dejścia od wąskich ram a n a liz y mechanizmów czy sto ek on om
icz-nych pozw oliło J . K. C albralthow i z a s tą p ić p o ję c ie równowagi gos-p o d a rc ze j, tak tygos-powej d l* rozumowania ekonomii n eo k lasy czn ej, koncepcją równowagi sp o łe c z n e j. Polega ona - zdaniem G a lb ra ith a - na równomiernym rozwoju p ro d u k cji dóbr konsumpcyjnych oraz
us-ług publicznych (budowa s z k ó ł, dróg, s z p i t a l i , o c z y s z c z a n i e m ia st, wód, p o w ie trz a) i Innych przedsięw zięć d e c y d u ją c y c h o " J a k oSei ży-c i a " . Na podstaw ie w nikliw ej o b s e r w a c j i m ia ż d ż ą c e j k ry ty k i występowania d y sp ro p o rc ji ty c h dwóch grup zjaw isk dochodzi do
wniosku, że tego ro d zaju równowaga w Stanach Zjednoczonych n ie i s t n i e j e . Zamożności, bogactwu s e k to ra p ro d u k cji prywat-n e j towarzyszy ubóstwo w d z ie d z iprywat-n ie u sług publiczprywat-nych.
Świad-40
czy to o praku równowagi s p o ł e c z n e j k t ó r y s t a ł e ię Jedną * głównych przyczyn głębokiego kryzysu społecznego, J a k i zarysow ał’ e ię w la ta c h s z e ś ć d z ie s ią ty c h w Stenach Zjednoczonych. Przyczynę braku owej "równowagi sp o łeczn ej* u p a tru j* w panowaniu w ty » k ra -ju "syatemu przemysłowego", złożonego * k ilk u s e t w ielk ich nowocze-snych k o rp o ra c ji k o n tro lu jący ch ponad połowę p ro d u k cji przem
ysło-J . K. G a l b r a i t h , The A fflu e n t Society« Houghton M ifflin Company, Boston 1953» ą . 251 i n .
W*j Stanów Zjednoczonych1^, Stw ierdza jed n o cześn ie, ż* w system i* w ielk ich k o rp o ra c ji władza p rz e s z ła z rąk w ła ś c ic ie li k a p ita łu do rąk o rg a n iz a c ji, tj« "tech n o stru k tu ry * złożonej z zespołu mene-dżerów, inżynierów , naukowców, organizatorów sp rz ed a ły , reklamy, m arketingu, prawników, wyaoko kwalifikowanych pracowników11*. Kor-p o ra c ją tak ą o k re śla mianem k o rKor-p o ra c ji d o jr z a łe j (m ature corKor-po- corpo-r a ti o n ),
G aibralthowsk* koncepcja "te ch n o a tru k tu ry11 ro zw ija menedżerską Ideę “o d d z ie le n ia w łasności od w ładzy". W ocenie G a lb ra ith a "rewo-lu c ja menedżerów* j»ko f a k t odrębny od rew o "rewo-lu cji "t* c h n o stru k tu - r y B z o s ta ła ju ż powszechnie uznana. Prześw iadczenie, że w nowocze-s n e j k o rp o ra c ji władza w coraz więknowocze-szym nowocze-sto p n iu nowocze-spoczywa w rękach
■ technoatruktury* zaczęło Już zyskiwać ap ro b atę1^.
Zasady postępowania w ielk ich k o rp o ra c ji, ich c e le 1 metody d z ia ła n ia wyprowadza G a lb ra ith ze specyficznych cech w spółczesnej te c h n o lo g ii p ro d u k c ji, z p o trzeb w ie lk ie j o rg a n iz a c ji Jałto ta k i e j . W yrazicielem bieżących i długookresowych interesów ta k ic h o rg a n
i-z a c j i J e s t " t* c h n o stru k tu ra ".
W k o n c e p c ji G albraitha, fa k t powołania "techno*truktury* r z u c a nowe iw ie tło na c e l * d z ia ła n ia k o rp o ra c ji d o jrz a ły c h . "Technost r u -
k tu r a " , w p r z e c iw ie ń s tw !* do w ł a ś c ic ie l i, p ó stęp uje według in n e j, n ie т а Я -у са Н ż u j ą c e j zysk ów , zasady zachowania. Cel* "t* c h n o stru - ktury* d z i e l i na: ochronne ( p r o t e c t i v e ) , c z y li ta k i* , k tó re s łu ż ą
u n i e z a l e ż n i e n i u s ię j e j od zew nętrznej k o n tr o li, głównie akcjona*-
r i u s z y i banków o r a z potw ierdzając* ( a f f ir m a tiv * ) , c z y li ta k i* ,
k t ó r e z w ię k s z a ją możliwości e k sp a n s ji, w zrostu p r e s tiż u i w ł a r
dzy16. O s ią g a n iu ty c h celów ma służyć nieprzerw any, możliwie n a
j-s z y b j-s z y w żrost fir m y .
"System przemysłowy" coraz ś c i ś l e j sprzym ierza s i ę z aparatem państwowym, tworząc łą c z n ie "now* państwo przemysłów*". Oparte j * s t ono w swym d z ia ła n iu na zgodności celów. Władza "systemu
^ J . K. G a l b r a i t h , The New I n d u s tr ia l S ta te , Hą*i/L»h H am ilton, London 1967, *» 10.
1ił Tamże, s . 60 i n.
15 J . K. G a l b r a i t h , The Age o f U n c a rta in tly . Á His-to ry o f Economic Ideas and T h e ir Consequences, BosHis-ton 1977. * 277.
AC
K. G a l b r a i t h , Ekonomia a cel* spo łeczn e, PWN. Warszawa 1979, a . 157-158.
______________Vipólo7.e>ny »■olnetytuojgnalłaa a m a r y k a r ta k l___ _ 77 przemysłowego” o p ier« e ię na ap o łeczn ej a k c e p ta c ji tych celów i w a rto śc i, k tó re o d z w iercie d la ją c e le "systemu przemysłowego". Intereaom tym a lu iy nieprzerw any w zrost pro d u k cji i konsumpcji. Jednocześnie apołeczeństw o p rag n ie corez to aowyth dóbr* M ierni-kiem postępu J e s t w zrost p ro d u k c ji. - To pociąga ca sobą wysoki p r e a tlż producentów, c z y li *eyatentu przeayełowego". Cele i war-to ś c i apołaczeńatw a, b usin essu 1 państwa s ą sp ó jn e. Skoro p a s tw o J e a t sprzymierzeńcem "aystemu przpteyałowego", to n á le ty poazukiwaó t a k i e j a i ł y , k tó ra byleby w e ta n ie rozM ć te n so ju sz " te c h n o s tru - k tu ry " k o rp o ra c ji 1 "te c h n o a tru k tu ry państw a", c z y li b iu ro k ra c ji państwowej. S ił ę ta k ą u p a tru je w tzw. " » ta n ie wychowewczo-nauko- wym" ( a c i e n t i f i ę e d u ca tio n a l e e ta t« ) 17. Koncepcja t a a t a ł a a l ę przedmiotem o s t r e j k ry ty k i j n e le ia ło oczekiwań, i» porzuci J ą w poszukiwaniu nowych a i ł społecznych, zdolnych do przeprowadzania reform . Tek a lę t e i a ta ło .
/ 4 .1 ,2 . Syatea p lan u jący a sy a te » rynkowy ,
w o k re sie l a t 1950-1970, k tó ry cherakteryzow ał s i ę najdłuższym w d z ie ja c h k ap italizm u emeryk*ifiakiego okreaeai w zrostu, n a stę p u je r e o r ie n ta c ja poglądów O albraltfea na r o lę w ie lk ic h k o rp o ra c ji i spraw ującej w n ic h władzę " ta c h n o e tru k tu ry ", v o b lic z u szczeg ó l-n ie o s tro ujawl-niol-nych w la ta c h aied em d ziesiąty ch sp rzeczl-n o ści go-sp o d ark i, G a lb ra ith wycofuje a l ę za sw ojej te z y o Jedności ekono-micznych interesów w ie lk ic h k o rp o ra c ji i społeczeństw a.
W ielkie k o rp o racje tworzą tzw . " se k to r p la n u ją cy "10, którego cechą J e a t wyrwanie a lę epod k o n tro li rynku, planowanie sw ojej d z ia ła ln o ś c i oraz sprawowanie k o n tro li nad otoczeniem , a w szczeg ó ln o ści nad c e n a s i, kosztami i postawami społeczeństw a. Cele " te -chno* tru k tu ry * , k tó re r e a l i z u j ę ona głównie za pomocą reklamy, p ersw azji i manipulowania społeczeństwem, s t a j ą a lę w związku z tym egoistycznym i, Jednocześnie * e ek to r planujący* zyskuje k o n tro -l ę nad państwem, a w a zc z eg ó -ln e ści nad b iu ro k ra c ją , k tó ra c z e r-p ie • r-podobnie Jak "te ch n o a tru k tu r* " - k o r z y ś c i ze w zrostu. Rodzi
17 G a 1 b r » i t h, The dev Industrial...,
a.
232 i n.1е G a l b r a i t h , Ekonomia a ęele,.., f. 141,
a ię za plecami społeczeństw a "biurokratyczna symbioza", c z y li unta "tech n o stru k tu ry " k o rp o ra c ji z aparatem państwa, widoczna n a jp e ł-n ie j w rozwoju tzw. kompleksu m llltam o-praem yałow ago.
Wzrost a ek to ra planującego - «tw ierdza G a lb ra ith - odbywa- s ię koszta» apołeczeńatw a, k tó re ponoai k o szty usług świadczonych p rzez państwo na rzecz a ek to ra planującego. O fiarą szczególną s t a j e s i ę tu tzw. s e k to r rynkowy, c z y li około 12 min drobnych i śred n ich p rz e d się b io rstw d z ia ła ją c y c h w Jego ramach19. Po to , aby utrzymać awoje firm y , drobni i áredni p rz e d się b io rc y .zmuszeni są eksploatować swoją s i ł ę roboczą, a nawet samych a ie b la 20.
A naliza ekonomicznej i p o lity c z n e j władzy "tech n o stru k tu ry " k o rp o ra c ji d o jrz a ły ch i państwa tłumaczy - zdaniem G a lb raith a - w szystkie wady 1 niedomagania wapółczosnego systemu amerykań-skiego? nierównomierny rozw ój, dziwaczne innowacje, wymuszania popytu konsumpcyjnego, zanieczyszczanie środow iska, podporządkowaną pozycję władzy państwowej i t p . Nie można ic h uważać za i r r a -c jo n aln e. Tkwią głęboko w aystam i*. Stąd konieczność reform21. A naliza ta przesądza także o k s z ta łc ie postulowanych reform. Mie-szczą s ię one w ram ach'tzw . t e o r i i "nowego a o c ja liz n u " 22. Najog ó ln ie j, powinny one poleNajogać na podporządkowaniu se k to ra p la n u ją -cego celom ogólnospołeczny« o raz na Jednoczesnym umocnieniu po-z y c ji s e k to ra rynkowego. Warunkiem wstępnym tych reform winno być wyzwolenie państwa2^ spod k o n tro li " te c h n o a tru k tu ry ", bowiem ty lk o wtedy, gdy państwo ro z p a tru je in te re s y całego społeczeństw a, można przeprowadzać reformy2'4. Wyzwolenia państwa apod władzy s e k to -r a planującego będzie możliwa dopie-ro wówczas, gdy społeczeństw o z o sta n ie wyzwolone z n iew oli korzystnych d la "systemu przemysło-wego" przekonań, narzucanych p rzez te n "system" społeczeństw u.
h, 1 .4 , Główny problem p o lity k i gospodarcze;) państwa — - J a k walczyć * i n f l a c j ą i bezrobociem?
anteny, Jak i* dokonały s i ę w s tru k tu rz e gospodarki pod wpływem pow stania potężnych k e rp o ra o ji jpr*e®y iłowych i siln y c h związków zawodowych, oddziaływ ają w is to tn y sposób na p o lity k ę państwa ka-p ita lis ty c z n e g o w d z ia d z in ie ka-p ie n ią d z a . Korka-poracje •• olbrzymy wy-w ie ra ją ta k znaczny wy-wpływy-w na rynek 1 ceny, te mogą Je podwy-wyższać nawet w okresach r e c e s j i , z a s to ju . Związki zawodowe doprowadzają wtedy do odpow iedniej podwyżki p ła c . Obydwa d z ia ła n ia przeprowa-dzane nlamal rów nolegle rodzą s t a g f l a c j ę . G a lb ra ith poów ięęił t e j k w e stii sporo m iejsca w swoich p racach. Podstawowy ekonomiczny problem Stanów Zjednoczonych l a t siedem d ziesiąty ch - p o łą cz e n ie, dwucyfrowej i n f l a c j i z masowym bezrobociem - p o z o ata je w centrum Jego uw agi/5, Tok rozumowania J e s t tu n a stę p u ją cy , ' S tru k tu ra w spółczesnej gospodarki ch arak te ry z u je s i ę występowaniem w k lu -czowych g a łę z ia c h n ie lic z n y c h potężnych k o rp o ra c ji, o znacznym s to p n iu k o n tro li podaży i w źlad za tym - can dóbr 1 usług. Wzrost P ła c , Jak i dokonuj« s i ę pod wpływem równie s iln y c h związków zav/o- dowych, przerzucany J e a t na w zrost kosztów 1 cen. Tymczasem p o li-tyka gospodarcza, k tó rą prowadzi państwo, г I s to t y s y e j wychodzi z fa łszy w e j, anachronicznej p rz e s ła n k i, że w szystkie g a łę z ie w rów-nym sto p n iu d z ia ła ją w warunkach konkurencji i d la te g o powinny reagować na makroekonomiezna p o su n ięcia p o l ity k i, w szczeg ó ln o ści na budżetowe i kredytowe r e s tr y k c je . V rzeczy w isto ści te posu-n ię c ia w wysokoskoposu-nceposu-ntrowaposu-nych g a łę z ia c h posu-n ie zapobiegają proce-som inflacyjnym , le c z Jednocześnie n a s i l a ją ten d en cje stagnacyjne w g a łę z ia c h , w któ ry ch dominują drobne p rz e d się b io rstw a i słab e żwiązki zawodowe. Dokonuje s i ę v związku z tym p rz e n ik an ie tych proceeów glądzy obu sek to ram i. G a lb ra ith dochodzi do wniosku, że bezrobocie n ie J e s t a lte rn aty w ą I n f l a c j i an i ta ż środkiem w alki o n ią ; obie t e s ła b o ś c i mogą w s p ó łis tn ie j, stanow iąc znaczne nieb ez-pieczeństw o d la system u. Tradycyjne á ro d k li p o lity k a p ie n ię żn a
1 z ła p o lity k a finansow a, głównie podatkowa, zawodzą. P o lity k ę P ieniężną ze w sz y stk ie ! j e j narzędziam i ocenia bardzo k ry ty c z
-■ * .i 'V/vf- '*'*’■ T.'*^ ■* . ".
J . K. G a l b r a i t h . P ien iąd z, pochodzenie i lo s y , ^
n ie ; prow adziła bowiem c z ę sto no p o g łę b ie n ia r e c e s j i 1 rozpętywan i a e k sp a rozpętywan s ji, a wraz z rozpętywan ią do i rozpętywan f l a c j i . Z ko l* ! p o lity k a firozpętywan a rozpętywan -sów», k tó re j pod wpływem t e o r i i Keynesa był przez szereg l a t zwolennikiem, przynosi dobre r e z u l ta t y , wtedy gdy chodzi o ożywie-n ie gospodarki p rz e í zw ięka^ęożywie-nle popytu globalożywie-nego, a i« ożywie-nie. ożywie- nada-je s i ę do o g ra n ic za n ia tego popytu. Podatki moin* bowiem podwyż-szać ty lk o w okresach wojen, innych poważnych zagrofteri, * wydatki p ub liczn e, ra z uruchomione, bardzo trudno przychodzi ograniczyć. P o lity k a finansowa słab o d z ia ła w "d ó ł".
J e k l program pozytywny przedstaw ia w związku z tym? Jak aa* stw ierd ź« , zamierza leczy ć chory k a p ita lizm amerykański. Część programowa t e r a p i i systemu J e a t Jednak mniej ciekawa n i t kry tycz-n a. Kia po re z pierw szy z r e s z tą . Walkę * i tycz-n f l a c j ą propotycz-nuje oprzeć na dobrze znsnej p o lity c e dochodów, k tó ra Już od dawna praktyko-wana J e a t w szereg u k ra ja ch 26. Pod tym p o jm ie * rozumie zgodność
i związek tempa w zrostu płac i cen w warunkach k o n tro li przez państwo obu tych w ie lk o śc i. K ontrola ta powinna odbywać s ię Je-dynie w o d n ie sie n iu do s e k to ra planującego. Przyjm ując z a ło ż e n ie, że k o n tro la taka J e s t konieczna, proponuj« stoaować Ją przy
za-chowaniu następujących re g u ł: •
1. Kontrol* pr^enrovadEsna J e s t w stosunku do p la c u stalan y ch w drodze przetargów (umów zbiorowych) oraz cen p rze d się b io rstw se -k to ra planującego.
2 . K ontrola n ie musi oznaczać zamrożenia p łac lu b cen. Podwyż-k i p ła c wyniPodwyż-kać mają z poziomu zysPodwyż-ków oaiąganych z ty tu łu w zrostu wydajności pracy p rz e d się b io rstw s e k to ra p lan u jąceg o . Z k o le i k o n tro lę cen należy ograniczyć do produktów wytwarzanych p rie z w ie lk ie k o rp o rac je ; p rz e d się b io rstw a d z ia ła ją c e w se k to rz e rynko-wy®, o małej s i l e oddziaływ ania, n ie wymagają t a k i e j k o n tr o li,
3. Podwyżki p ła c przeprowadzane w ramach k o rp o ra c ji powinny, w c a lu zm niejszenia nadm iernej ro z p ię to ś c i p ła c między robotnikam i e personelem kierowniczym, w większy* s to p n iu dotyczyó n iż e j za-ra b ia ją c y c h .
4. K ontrola, o i l e ma być sku teczn a, winna odbywać s i ę za poś-re d n i: twe® agend rządowych, w formie k o n s u lta c ji z p rz e d się b io r-stwami przemysłowymi i związkami zawodowymi.
, ________ tf»pôics»»ny not, t aa t у t.y,c.|?*u I j . - а ^ и .т ; ;сг.А«>Л __ !л1
I Odwołuje s i ę wiąo do bazpoaredniej in te rw e n c ji państwa w łjoU? goapodarcze, szczeg ó ln ie w te d zied zin y , *5d zU v p ly v y w yw ieraj na rynek przez k o rp o racje i związki závodom są ap.’zeczpe długo- - falowym interesem ogółu. Zdaniem G a lb ra ith a , p o lity k a tak a byłą -w - Stanach Zjednoczonych atoaowana zbyt n i a ia ia ło . KryJo ona w «obi* ponadto dylemat* Z atotną ro lę bowiem we w cielan iu w życto t ^ k i t j p o lity k i au ai odgrywać władz* wykonawcza, » w ła ś n ie c>na poHI-.- :i olbrzymim wpływom a e k to ra p lanującego. Stw ierdź* w ięc, i ę ni«- . . łatwego rozw iązania tego problemu2 ' .
5 . K i l k a w n io a k ó w авжг • х а д к а з к ж о г т
' Czy zaprtzentowane tu rozw aiania d ają d o a tatac zn łe • dobry ma-t e r i a ł do »formułowania odpowiedzi na peama-tawion« na w sma-t^pj* py ma- ta-n ia ? A zatem, czy dorobek teo rety czta-n y G a lb ra ith a J e a t odbici«« przemian zachodzących w ekonomii a/nerykańakiej?
Moin» aąd zió , t« ta k , a decyduje o tym azerag momentów;
1. Saczegółowa s tu d ia nad c a ło k s z ta łt* « rey;»li, koncepcji wartych w piśm iennictw ie ekoncmicznyw G a lb ra ith a po iffal.ają aa « tw ie rd z en ie , U zało żen ia trą d y c y jn a j, podręcznikowej «когкж&Ц •nogą s lu ty ó d z i s i a j jako źródło ćwiczeń in te le k tu a ln y c h , n ie .... zaś Jako podstawa t e o r i i naukowych, zgodnych z rzec& yw iaiością
k a p ita listy c z n e g o oraz tr a f n ie w yjaśniających i prognozujących tę. rzeczyw isto ść. A naliza k ap italizm u amerykańskiego spotykanu w o~* pracowaniach podręcznikowej ekonomii o p ie ra s ią oe niewłaściwych
podstawach wiary* ekonomicznej, k tó re są przyczyną ałaboići Vi;pói~ czesneJ ekonomii. Wyznacza więc sobie G a lb ra ith r o lę grabarza ^trad y c y jn e j" ekonomii, k tó ra pod różnymi postaciam i lansow ała v la n su j* nadal owe niezmienne prawdyi wolny rynek, suyorannosó' kon-sumenta, równowagą ekonomiczną, harmonią inter-rraów. Myśl Gal-b ra ith a J e s t w liczn y ch Jago pracach formułowana ja sn o t i e t n l ö j e j eprzeczność między in te r p r e ta c j ą rz e cz y w isto śc i a rze cz y w isto śc ią Jako ta k ą . P rz e n ie sie n ie punktu c ią ż k o śc i zagadnienia . rja p i s - «zęzyznę t ą j sp rzeczn o ści odpowiada Jego poglądom na i s to t ę - 'гол- »oju sp o łe c znego, poglądom'wywodzącym s i ą w p ro a te j l i n i i ■«
82 V It aid Lejman
lu c y jn e j f i l o z o f i i T. 3. Veblena. P o d k reślał on, że w szelkie »ola-ny v życiu gospodarczym wynikają ze zmian nawyków myślowych spo-łeczeństw a (h a b its of th o u g h ts). G a lb ra ith o p ie ra ją c a lę na t a j
f i l o z o f i i upatruj,« przyczyny wadliwości funkcjonowania kapitalizm u w 3ferz e i n t e r p r e t a c j i rz e c z y w isto śc i, k tó ra o p ie ra s ię nadal na t e o r i i ekonomii tkw iącej swymi korzenia»! w epoce n ted o atatk u dóbr.
2. Galbraithoweka in te r p r e ta c j a rozwoju kap italizm u amerykańskiego w o k re sie od początku bieżącego s tu le c ia do końca l a t s i e -dem dziesiątych wskazuje, że p rz e sz e d ł,o n zasadniczą przemianę od ■gospodarki rynkowej" do "gospodarki zorganizow anej", odszedł również od systemu "wolnej konkurencji" na rzecz "k ap italizm u k ie ro -wanego, regulowanego". Zewnętrznym przejawem tych procesów J a s t
z a s tą p ie n ie p rzed sięb io rstw a małego, średniego przez k o rp o rac je , k o n tro lu jąc e przeważającą c z ą ś i produkcji prz«mysłowaJ. Okres ка-ч p lta llz m u w ielk ich k o rp o ra c ji J e a t etapem w Jego rozwoju, w k tó -rym "rew olucja technologiczna" p rz y n io sła "gospodarkę o b fito ś c i" lub "społeczeństw o o b f ito ś c i" , w którym to społeczeństw ie problem i l o ś c i z o s t a ł zastąp io n y n ie ty lk o zwykłym problemem , Jak o śc i,
le cz również "Jak o ści życia* ( q u a lity o f l i f e ) .
3. Zmiany te n ie z n a la z ły o d b ic ia w ekonomii w spółczesnej, k tó ra p r z e s ta ła odpowiadać problematyce życia w nowych zmienionych warunkach "społeczeństw a o b f it o ś c i" , a ekonomiści, których do n ie -dawna pasjonował nacisk problemów życiowych 1 m ie li poczucie mi-s j i rozwiązywania ta k ic h problemów, d z iś k mi-s z ta łc ą mi-s ię w arkanach
zręczn o ści matematycznej, .tr a c ą c poczucie ważności życiowej pro-blem atyki ekonomicznej. S tąd te ż główne o s trz e k ry ty k i G a lb ra ith a , c z ę sto z ja d liw e j, sark a sty c z n e j lu b iro n ic z n e j kierowane J e s t przeciwko a fe rz e Id e i rządzących postępowaniem społeczeństw a, a zasadniczym środkiem mogącym wyeliminować b raki is tn ie ją c e g o sy-stemu J e s t zmiana " f i l o z o f i i sp o łe c z n e j".
4 . I s to tn ą cechą metody badawczej zastosow anej w pracach Gal* Jb ra ith a to walka z mitami na gruncie ekonomii, ze światem i l u z j i . Podobnie Jak w gospodarce prym ityw nej, współczesny proces' gospo-darczy J e s t d z iś równie mocno związany z magią i m itami, k tó re na-d al towarzyszą społeczeństw u. Należą do n ich np. mit "homo oeco«? nomicus", bo h atersk ieg o p rz e d się o lo rc y , zysku, suwerenności konsu-menta, dom inacji rynku, równowagi ekonomicznej i t p . , Magia 1 mity
5. G a lb ra ith uchodzi za lib e r a ł» w ekonomii i p o iH y c * .W S ta -nach Zjednoczonych oznacza t o , że opowiada s i ę га ©granic zenleto władzy prywatnych monopoli, za wznwcnieniw r a l i pańatwa w gos-podarce, aa reforma®! społecznym i, k tó re mogą polepszyć sy tu a c ję n iższy ch warstw społecznych. Jednocześnie w yłania s i ę z Jego pruć sylw etka doświadczonego i twórczego obrońcy systemu k a p i t a l i s t y -cznego, którego s ła b o ś c i c h c ia łb y usunąć lub o s ła b ić drogą reform, poszukiwania s i ł społecznych, k tó re zechciałyby w te reform y zaan-gażować s i ę . K w intesencją t e j postawy była Jego p rąca "L ib e ra l Hour" z 1960 r* Ł ata o siem d zie siąte w Stanach Zjednoczonych można by nazwać "czasem konserwatyzmu" Jako, te realizow any Jest. коп» serwatywny, całkow ioie podporządkowany interesom big bu sin essu wa-r i a n t kap italizm u państwowo-monopoliśtycznego, związany s rosnącą agresyw nością kompleksu wojakowo-przemysłowego i praktycznym wcie-laniem w ty c ie koncepcji «wolnej p rz e d się b io rc z o śc i" wraz ze w szystkim i środkami wchodzącymi w zakres p o lity k i m onetarnej,
Ludzie (n eo k o n serw aty ści), k tó ry ch C a łb re ith p rz e d sta w ia ł Jako re -akcjonistów,* na k tó ry ch wylewał swój sarkazm, d z iś z n ajd u ją s ię u władzy lu b b lis k o n i e j , o k r e ś la ją p o lity k ą wewnętrzną i z sg re n i- czną Stanów Zjednaćzonyoh.
Pytan ie d ru g ie , postaw ione na w stęp ie , posiada d z iś bogatą Już l i t e r a t u r ę 'a . Czy d z ia ła ln o ś ć p is a rs k a G a lb ra ith a towodjl rów-n ie ż p o g łęb iarów-n ia s i ę kryzysu ekorów-nomii, ozy te* J e a t wyrszem Jego nowej fa z y , trudno na to w sposób Jednoznaczny odpowiedzieć. Spo-tykamy w n i e j bowiem w ą tk i, sposób rozumowania, metodę badawczą, k tó re n ie mogą być potwierdzeniem p rzy n ależno ści G a lb ra ith a do grona umacniających proces schodzenie ekonomii w spółczesnej na drugorzędne pola badawcze. Szereg uwag poczynionych w cześniej wskazuje niedwuznacznie na niekonwencjonalny c h a ra k te r d z ia ła ln o -
c l naukowej G a lb ra ith a . >'
Wypada Jednak w rócić do te zy sformułowanej w c z e śn ie j, i* Gal-b r a i th waloząc z mitami, tworzy noWe. L is tą ic h można Gal-by uczynić Na tem at kryzysu we w spółczesnej b u rżu azyjn ej m yśli eko-nomicznej p is z ą ekonomiści paitotw k a p ita lis ty c z n y c h , m. i n . J. Яo*- bJnaon, p o r. H erezje ekonomiczne| ekonomiści ra d z ie c c y , w суш: J . Blumin, K. Kozłowa, A. K ilejk o w sk i. I . O sadczaja, W. Usokin} ekonomiści po lscy w tyau J . G órsk i, A. Krawczewaki, S. Zurawi- c k l i in n i.
v ■ •, ' dość długą. Ograniczyć zatem wypadnie I l u s t r a c j ą t«*j s tro n y meda-lu tw órczości G a lb raith a do n a jb a rd z ie j charakterystycznych przy-kładów;
1. Problem zgodności celów d z ia ła n ia w k o rp o ra c ji d o jr z a łe j lu b między k o rp oracją i państwem przeerzedł u G a lb ra ith a cha-ra k te ry s ty c z n ą ew olucję. W "The New I n d u s tr ia l S ta te " próbował u- dowodnlć, te we współczesny® k a p ita liz m ie , dodajmy - l a t optymiz- mi, aą to bowiem l a t a s z e ś ć d z ie s ią te , obowiązuje zasada zgodności ( celów; c e le k o rp o ra c ji a ą odbiciem celów " te c h n o stru k tu ry ", c e le ( za á społeczeństw a pokrywają s i ę z celam i k o rp o ra c ji. To ro z w ią z« ' n i e . Jak ie znajdujemy na k a rta ch t e j k s ią ż k i, J e a t zaskakujące w zastaw ien iu z rz eczy w isto ścią p e łn ą k onfliktów . Wobec szczeg ó ln ie
o s tro u ja w n io n y c h b l a t a c h s i e d e m d z i e s i ą t y c h s p r z e c z n o ś c i g o sp o
-d a rk i Jcapita] l i t y c z n e j , w tyra a m ery k a ń sk iej, wycofuje s i ę zo s w o je j
tezy 0 J e d n o ś c i ekonomicznych interesów w ielk ich k o rp o ra c ji i Społeczeństwa* Przełom l a t s z e ś ć d z ie sią ty c h i siedem dziesiątych p rz y n ió sł w zrost bezrobocia, stop y i n f l a c j i , a w Języku ekonomicz-ny« p o ja w iło s i ę p o j ę c i e s t a g f l a c j i , "Äconomics and the P ublic Purpose" p o w s ta je w o k r e s i e s t a g f l a c j i , postępującego apadku
au-t o r y au-t e au-t u i z a u f a n ia , jak im c i e s z y ł s i ę big business w la ta c h p
ro-s p e r i t y . Popularyzow ana rza»ad a z g o d n o ś c i calów " w zderzeniu z
re a lia m i l a t s ie d e m d z ie s ią t y c h o d s ł a n i a ł a awoje nieprawdziwe o» b lic z e .
2. K oncepcja "te c h n o stru k tu ry ” należy do n a jsłab szy c h ogniw w
d z ia ła ln o ś c i naukow ej G a lb r a it h a , Przesłankę t e j koncepcji z n aj-dujemy w "nowaj k l a s i e " z "A fflu en t S o c ie ty " , d la k tó r e j p ra ca
p r z e s ta ła być synonimem p rz y k ro ś c i, a s t a ł a s i ę źródłem p r e s tiż u i s a ty s f a k c ji . Klasa ta z a s tą p iła yeblenowską "k la sę p ró in ia c z ą " , W ś w ie tle o s t r e j k r y t y k i , z Jaką sp o tk ało s ię wylansowane przez Gal-b r a ith a p o j ę c i e " t e c h n o s tr u k tu r y " , k ry ty k i zarówno ze atro n y eko-nomistów z a c h o d n ic h , Jak i państw s o c ja lis ty c z n y c h , z o s ta ło -;0n0 utrzymane ró w n ie ż w o s ta t n ie j z głównych prac G a lb ra ith a . Ale na- le ź y dc lać na m a r g in e s ie t e j k ry ty k i, że p o ję c ie to n ie ma sp o
łe-c zn e j o k re ślo n o śłe-c l. Jak również p rz e jrz y s to ś c i s tr u k tu r a ln e j. Je -ż e li bowiem przez " te c h n o stru k tu rę " c h c ia ł G a lb ra ith po > p ro stu o d z w ie rc ie d lić olbrzymi a p a ra t b iu ro k raty c z n ej k o rp o ra c ji,.je j l i -czne 1 różnorodne zespoły s p e c ja lis tó w , le c z zidentyfikow ać ośro-dek władzy, to w t e j fu n k c ji " te c h n o stru k tu ra " j e s t b l i ż e j n ie o- kreślonym tworem o wysoce rozpro szon ej s tru k tu rz e władzy. -W tym
enaczeniu koncepcja władz y "te ch n o stru k tu ry " n ie odpowiada r z e -czy w istej e tru k tu rz e władzy v ko rp o racjach . Dowodem togo s ą w ie l-k ie , d o jrz a łe l-k o rp o ra c ja , w l-których dol-konano dalel-ko ровu n ię te j d e c e n tr a liz a c ji z a rzą d za n ia , n ie o b ję ło ono Jednak d e c y z ji s t r a t e -gicznych d la k ó rp o ra c ji ( p o li ty k i inw estycyjna^, p ła c , cen, oraz k o n tro li u stalan y ch zadań). O stateczna władza ekupia s i ę więc w k o rp o ra c ji na najw ytazys szc z eb lu , a "przesuwanie władzy w -d ó ł" odnosi a ię do d e cy z ji operatywnyoh.
C harakterystyczno d la G a lb ra ith a p o d e jśc ie h isto ry c zn e do z ja -wisk ekonomicznych, uw zględnianie uwarunkowań społecznych i po-lity c z n y ch tych zjaw isk nakazuje w c a łe j ro z c i^ ę ło ś c i uważać go za k o n tynuatora, choć w ielce kontrow ersyjnego, tego n u rtu amery-k a ń samery-k ie j 'm yáil eamery-konomicznej, k tó ry n o si miano in sty tu c jo n alizm u .
W itold í-ejman Ą
CONTflHPOKAftY ЛМ8й1САЫ ŕí£OIN3TTTUTI0NALI3M '
v.’. К. ;.д;чи<л;тг>*0 п Ш )
The a r t i c l e i s an attem p t a t p ro v id in g an answer to two ques-tio n * . F i r s t l y - to what e x te n t J . « . G a l b r a i t h a tn e o r e tic a l con-tr ib u tio n s are «n exp ressio n o f con-tran sfo rm atio n s occuring in the American economy and, secondly - to what e x te n t i t r o f l e c t s л w ij- e r phenomenon i . e . c r i s i s o f th e contem porary bourgeois economic thought. A fte r a b r ie f d e e c rlp tlo n o f achievements of th e Ameri-can in stltu tio n a li& m in th e In terw ar p e rio d , the au th o r d e p lo ts i t s in flu en c e on the in a f itu tio n a lia i? o f postw ar years proposing sim u ltan eo u sly th a t a te r a " n e o in * titu tio n a l economy* should be used in r e la ti o n to i t .
On th* b a s is o f a d e ta ile d an aly e U o f $> X, -G albraith’» vlawii, and mainly economic view3, the a u th o r reaches a conclusion th a t h« may be considered a o o n tin u a to r, although highly « o n tro v eraiaJ, of t.U a tre n d in the Americap economic thought, which i s re f e r r e d tp аь in s titu tio n a lis m * l’h is tr e n d . J u s t lik e th e quntirá conto«pora- Гу bourgeois economy, experiences some kind o f % e r i 4 l s npv ’
