Koziełło-Poklewski, Bohdan
"Praca przymusowa jeńców
wojennych w latach II wojny
światowej", Wiktor Lemiesz, Zielona
Góra 1969 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 369-374
r e c e n z j e i o m ó w i e n i a 369
n ia k a , P li tta , P ie c h o c k ieg o , b ra o i H a ftk ó w , R u d o lp h a , T u ło d zie c k ie g o , H ęcia k ó w , K r e f ft a i L u b ie ń s k ie g o . W k o le jn y c h p o d ro z d z ia ła c h o m ó w ił H . K o p c zy k d z ia ła ln o ś ć w y w ia d o w c z ą p o lic ji k r y m i n a ln e j i s tra ż y c e ln e j p o ic h p o łą c z e n iu w 1927 r. w s k a z u ją c n a s z e ro k o ro z b u d o w a n e o d d z ia ły I— I I I do s p r a w p o ls k ic h w K ró le w o u (s. 181). W c z w a rty m ro z d z ia le H . K o p c zy k z o b ra z o w a ł p o w ią z a n ia n ie m ie c k ic h z w ią z k ó w i o rg a n iz a c ji w la ta c h 1920— 1933 w W ie lk o p o lsc e i n a P o m o r z u , k tó r e p o m im o ro z b ic ia n a ró ż n e je d n o s tk i o rg a n iz a c y jn e j a k N ie m ie c k ie R a d y L u d o w e , Z je d n o c z e n ie N ie m ie ck ie , W sp ó ln o ta P r a c y i ró ż n e u g ru p o w a n ia p o lity c z n e , b y ły z in te g ro w a n e w e w n ę trz n ie . A u to r w s k a z u je , iż D e u ts c h tu m s b u n d d z ię k i w y p ró b o w a n e j k a d rz e o f i c e rsk ie j p rz y s to s o w a ł s ię do p ra c y in fo rm a c y jn o -w y w ia d o w c z e j n a p o lu d y p lo m a ty c z n y m , e k o n o m ic zn y m i w o jsk o w y m . D o p ro w a d z iło to w p ra w d z ie d o r o z w ią z a n ia te j o rg a n iz a c ji, le c z n ie p r z e rw a ło d z ia ła ln o ś c i szp ie g o w s k ie j m n ie js z o ś c i n ie m ie c k ie j, k o n ty n u o w a n e j p rz e z a g e n tó w Z je d n o c z e n ia N ie m ie ck ie g o i k o n s u la ty .
W z a k o ń c z e n iu p o d k r e ś lił a u to r, że o ile do 1927 r. r z ą d n ie m ie c k i s k rę p o w a n y b y ł o b e cn o śc ią S o ju s z n ic z e j K o m is ji K o n tro ln e j w B e r lin ie i sz c z u p ło śc ią śro d k ó w fin a n s o w y c h , to w la ta c h n a s tę p n y c h fo r m y s z p ie g o s tw a u le g ły ro z s z e rz e n iu . T y m cza sem zaś a k ty w n o ś ć p o ls k ie g o k o n trw y w ia d u d ą ż ą c e g o d o w y k ry c ia ich d z ia ła l n o ści h a m o w a n a b y ła p o lity k ą M in is te r s tw a S p r a w Z a g ra n ic z n y c h .
R o z p r a w a H e n ry k a K o p c z y k a j e s t c e n n y m w k ła d e m do b a d a ń n a d d z ie ja m i P o ls k i i w n o si s ze re g n o w y c h n a ś w ie tle ń do ro li m n ie js z o ś c i n ie m ie c k ie j w P o lsce. Ż a ło w a ć n a le ż y je d y n ie , że w y d a w n ic tw o n ie d a ło ch o ciaż k r ó tk ie g o s tre sz c z e n ia ob co języ czn eg o . Z y g m u n t L i e t z W ik to r L e m i e s z , P ra ca p r z y m u s o w a je ń c ó w w o je n n y c h w la ta c h I I w o jn y ś w ia to w e j, L u b u s k ie T o w a rz y s tw o N a u k o w e , Z ie lo n a G ó ra 1969, ss. 235, i l u s t r a c je w te k śc ie . W d o ty c h c z a so w y c h b a d a n i a c h n a d z a g a d n ie n ie m p ra c y p rz y m u s o w e j w N ie m czech w la ta c h II w o jn y ś w ia to w e j p r o b le m p rz y m u s o w e g o z a t r u d n ia n ia je ń c ó w w o je n n y c h tr a k to w a n y b y ł m a rg in e s o w o . J a k o p ie rw s z y p o św ięc ił m u o s o b n ą ro z p r a w ę S z y m o n D a t m e r 1, k ła d ą c p rz e d e w s z y s tk im n a c i s k n a z b ro d n ie p o p e łn io n e p rz e z W e h r m a c h t p rz y z a t r u d n ia n iu je ń c ó w w o je n n y c h . R ó w n o c z e śn ie z S. D a tn e r e m b a d a ł te n p ro b le m W ik to r L e m i e s z . W y n ik ie m ty c h b a d a ń j e s t o m a w ia n a p r a c a . P r a c a W . L e m ie s z a z ło żo n a z o sta ła do d r u k u w c z e rw c u 1967 r., a w y d a n a d o p ie ro w lip c u 1969 r. S tą d te ż a u t o r n ie m ó g ł w y k o rz y sta ć w n ie j w y n ik ó w b a d a ń S. D a t- n e ra . O ile S. D a tn e r in te re s o w a ł się z a g a d n ie n ie m o d p o w ie d z ia ln o ś c i W e h r m a c h tu za z b ro d n ie p o p e łn io n e n a je ń c a c h w o je n n y c h w z a k r e s ie p ra c y , u k a z u ją c w s p ó ł p r a c ę W e h r m a c h tu z SS, słu żb ą b e z p ie c z e ń s tw a (SD) i ta jn ą p o lic ją p a ń s tw o w ą (ge s ta p o ) w d z ie d z in ie e k s te r m in a c ji je ń c ó w w o je n n y c h , o ty le W. L e m ie s z p o s ta w ił so b ie a m b itn y cel „ o m ó w ie n ia p ra c y p rz y m u s o w e j je ń c ó w w N ie m c z e c h ” (s. 5). A u to r słu sz n ie p o d k re ś lił w e w s tę p ie , że z a ró w n o p r o b le m a ty k a je n ie c k a , j a k i w ogóle z a g a d n ie n ie k o rz y s ta n ia p rz e z N ie m c y h itle r o w s k ie z p ra c y p rz y m u s o w e j m ilio n ó w o b c o k ra jo w c ó w , t r a k to w a n e j e s t p rz e z z a c h o d n io n ie m ie c k ą h is to rio g r a f ię z d aw k o w o . Z a c h o d n io n ie m ie c c y b a d a c z e d z ie jó w I I I R zeszy p rz y p o m o c y ró ż n o ra k ic h m e to d u s i ł u ją o b ro n ić z a ró w n o W e h r m a c h t, j a k i a d m in is tr a c j ę p rz e d o d p o w ie d z ia ln o ś c ią za z b ro d n ie p o p e łn io n e n a je ń c a c h w o je n n y c h , z rz u c a ją c j ą p rz e d e w sz y s tk im n a a p a r a t p o lic y jn y , k ie ro w a n y p rz e z H e y d ric h a i H im m le ra . I ta k np . b a d a c z n ie m ie c k i K . P f e f f e r w p ra c y p t . N ie m c y i in n e n a r o d y w cza sie d r u g ie j w o jn y ś w ia to w e j w n a s tę p u ją c y sp o só b u s p r a w i e d li w i a n ie lu d z k ie tr a k to w a n ie je ń c ó w w o je n n y c h : „ C ięż k ie w a r u n k i p ra c y i k ie p s k ie w y ż y w ie n ie w ob o zach b y ły ty lk o o d b ic ie m teg o lo su , k tó r y m ógł o c z e k iw a ć n a s s a m y c h w Z w ią z k u R a d z ie c k im , g d y b y ś m y się ta m z n a le ź li w c h a r a k t e r z e je ń c ó w ” (c y tu ję za W . L e m ie sze m , s. 9). C o w ię c e j, d o a k c ji t e j w łą c z y li się ró w n ie ż n ie k tó rz y h is to ry c y z ac h o d n i, j a k np. A m e r y k a n in L o u is P . L o c h n e r , k t ó r y w p ra c y D ie M ä c h tig e n u n d d e r T y r a n n . D ie d e u ts c h e In d u s tr ie
v o n H itle r bis A d e n a u e r , d ą ży zn ó w do o czy szczen ia p rz e d s ta w ic ie li n ie m ie c k ic h k o n
-1 S. D a t n e r , Z b r o d n ie W e h r m a c h tu n a je ń c a c h w o je n n y c h w z a k r e s ie p ra cy, B iu le ty n G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b ro d n i H itle ro w s k ic h w P o lsc e, t. 17, W a rsz a w a 1967, ss. 7—ilOO.
370 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
c e m ó w , s tw ie r d z a ją c w p ro s t, że c e le m jeg o p r a c y je s t „ u ra to w a n ie h o n o ru lu d z i p r z e m y słu n ie m ie ck ieg o , k tó rz y m y ś le li o p o p ra w ie n iu lo su c u d zo z ie m sk ich r o b o tn i k ó w , ja k ic h n a rz u c ił im re ż im , s iła 'k tó reg o p rz e w y ż s z a ła m o c p rz e m y s łu ” (c y tu ję za W. L e m ie sze m , s. 9). Z a ró w n o K . P f e f fe r, ja k i L. P . L o c h n e r p o m in ę li fa k t, że s p o sób tra k to w a n ia je ń c ó w w o je n n y c h p rz e z p a ń s tw o h itle ro w s k ie b y l n ie z g o d n y z p o s ta n o w ie n ia m i k o n w e n c ji h a sk ic h i g e n e w sk ic h . W ła śn ie p u n k te m w y jś c ia ro z w a ż a ń W. L e m ie sza , p o d o b n ie j a k i S. D a tn e r a , jes.t s p r a w a u p r a w n ie ń je ń c ó w w o je n n y c h w ś w ie tle p r a w a m ię d z y n a ro d o w e g o . A u to r o m ó w ił w ięc p o k ró tc e p o s ta n o w ie n ia k o n w e n c ji h a s k ic h i g e n e w sk ic h , .p o d p isan y ch i p rz e z p rz e d s ta w ic ie li p a ń s tw a n ie m ie c k ieg o , a w d a lsz y m c iąg u p ra c y w y k a z a ł, iż n i e b y ło ta k ie j n o rm y p r a w a m ię d z y n a ro d o w e g o -dotyczącego s ta t u s u je ń c ó w w o je n n y c h , k tó r e j b y N ie m c y h itle r o w sk ie n ie z ła m a ły .
N a s tę p n ie a u to r p rz e d s ta w ił w k o le jn y c h ro z d z ia ła c h : ro lę p a ń s tw a h itle r o w sk ieg o i m o n o p o li n ie m ie c k ic h w o rg a n iz o w a n iu i w y k o rz y s ty w a n iu p r a c y je n ie c k ie j, w a ru n k i p ra c y je ń c ó w -P o la k ó w , w a r u n k i p r a c y je ń c ó w a rm ii z ac h o d n ic h , p o ło ż e n ie je ń c ó w ju g o s ło w ia ń sk ic h , w a ru n k i p r a c y je ń c ó w ra d z ie c k ic h , w a r u n k i p r a c y w ło s k ic h „ in te rn o w a n y c h ż o łn ie rz y ” . Z k o le i o m ó w ił re p r e s je sto so w a n e p rz e z h i t l e ro w s k i a p a r a t p o lic y jn y , a d m in is tra c y jn y i g o sp o d a rc z y w s to s u n k u d o je ń c ó w u c h y la ją c y c h s ię o d p r a c y i w re sz c ie s c h a ra k te ry z o w a ł s p o so b y w a lk i je ń c ó w z w y z y s k ie m i u c isk ie m h itle ro w s k im .
S k ro m n a je s t b aza ź ró d ło w a w y k o rz y s ta n a p rz e z a u to ra , n ie p e łn a j e s t też l i t e r a t u r a p rz e d m io tu . A le w ła ś n ie one, o b o k z ało że n ia , iż p r a c a m a w y k a z a ć n ie p r a w d ziw o ść tw ie rd z e ń b a d a c z y z a c h o d n io n ie m ie c k ic h , n a rz u o iły a u to ro w i fo rm ę i sp o só b p rz e d s ta w ie n ia te m a tu . W y k o rz y sta n e p rz e z a u to r a a k ta z G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b ro d n i H itle ro w s k ic h , j a k i m a te r ia ły tzw . A rc h iw u m S p e e ra o ra z m a te ria ły p r o cesó w n o ry m b e rs k ic h z m u siły a u to r a do z a ję c ia się p rz e d e w sz y s tk im z a g a d n ie n ie m p ra c y p rz y m u s o w e j je ń c ó w w o je n n y c h w z a k ła d a c h p rz e m y sło w y c h , z w łasz cz a z b ro je n io w y c h i w g ó rn ic tw ie . P o z a z a in te r e s o w a n ie m a u to r a p o z o s ta ły in n e d z ia ły g o s p o d a r k i p a ń s tw a h itle ro w s k ie g o , m .in. ro ln ic tw o i le śn ic tw o , w k tó ry c h z a t r u d n io n y ch b y ło ró w n ie ż w ie lu je ń c ó w w o je n n y c h . T e n ż e d o b ó r m a te r ia łu źró d ło w eg o z m u sił a u to r a d o z a ję c ia się in te r e s u ją c y m go p ro b le m e m w w ie lk ic h o śro d k a c h p rz e m y sło w y c h n a zac h o d z ie N iem iec. W p ra w d z ie a u to r d z ię k i w y k o rz y s ta n iu a r c h iw a lió w w o je w ó d z k ic h -i p o w ia to w y c h a rc h iw ó w p a ń s tw o w y c h (co j e s t — n a w ia sem m ó w ią c — w y n ik ie m b a d a ń a u to r a n a d z a g a d n ie n ie m p ra c y p rz y m u s o w e j na z ie m i l u b u s k i e j 2) ra z p o ra z i l u s t r u j e og ó ln e z ało że n ia p o lity k i w ła d z h itle ro w s k ic h w z a k re s ie p r a c y p rz y m u s o w e j je ń c ó w w o je n n y c h ró w n ie ż m a te ria le m i z -tych t e r e n ów , a le j e s t to ilu s tr a c ja w y c in k o w a i p rz y p a d k o w a . T rz e b a się w p ra w d z ie zgodzić z a u to re m , iż m a te T ia ły d o o p ra c o w y w a n e g o p rz e z e ń t e m a tu są ro z p ro sz o n e i f r a g m e n ta ry c z n e , a le n ie z ro z u m ia łe je s t, d la c ze g o n ie się g n ą ł o n d o m a te r ia łó w n a ogół ła tw o d o s tę p n y c h , b o p rz e c h o w y w a n y c h w k r a j u , j a k n p . w A rc h iw u m M u ze u m M a r ty ro lo g ii J e ń c ó w W o je n n y c h w Ł a m b in o w ic a c h 3. W re sz c ie n ie w y k o rz y s ta n ie l i t e r a tu r y p rz e d m io tu , b y w y m ie n ić p rz y k ła d o w o p r a c ę H e n ry k a S z u r g a c z a o p o ło ż e n iu p ra w n y m p o ls k ic h ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y c h z a tru d n io n y c h n a te r e n ie I I I R z e s z y 4 sp o w o d o w a ło , że a u to r , p is z ą c o w a r u n k a c h p ra c y je ń c ó w - P o la k ó w w łą c z y ł do te g o ro z d z ia łu p o d ro z d z ia ł o s y tu a c ji ty c h je ń c ó w , k tó r z y „ z w o ln ie n i” z o s ta li d o c y w ila i ty m s a m y m s ta l i się r o b o tn ik a m i cy w iln y m i. J e s t to p o m ie s z a n ie d w ó c h ró ż n y c h k a te g o rii ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y c h . S y tu a c ja p r a w n a je d n y c h i d r u g ic h b y ła ró ż n a . P rz e z f a k t „ z w o ln ie n ia ” do c y w ila p rz e sz li o n i p o d ju r y s d y k c ję w ła d z c y w il n y c h i p o lic y jn y c h i w s to s u n k u do n ic h n ie o b o w ią z y w a ły ju ż p o s ta n o w ie n ia k o n w e n c ji h a sk ic h i g e n e w sk ic h . P r z y czy m n ie j e s t t u is to tn e , ja k im i m e to d a m i p o s łu g iw a li s ię h itle ro w c y , b y w y m u s ić n a je ń c a c h z rz ec z en ie się s t a t u s u je ń c a w o je n nego. In n e s p o jrz e n ie b y ło b y p o m ie s z a n ie m k r y te r i ó w m o ra ln o ś c i i p r a w a 5. N a w ia -2 W. L e m i e s z , O p r a c y n ie w o ln ic z e j n a z ie m i lu b u s k i e j w la ta c h I I w o jn y ś w ia to w e j, P o z n a ń 1962. 3 H . W i ę c e k , J e ń c y p o ls c y w o b o zie h itle r o w s k im w Ł a m b in o w ic a c h (1939— 1940), S tu d ia Ś lą sk ie , t. 16, O p o le 1969, s. 25Ό, p rz y p is 3. 4 H . S z u r g a c z , S y tu a c ja p r a w n a r o b o tn ik ó w p o ls k ic h p r z y m u s o w o z a tr u d n io n y c h n a te r e n ie R z e s z y (1939— 1945), C zaso p ism o P r a w n o -H is b o ry c z n e , t. -19, z. 1, 1967, ss. 165 i n. 5 F . R y s z k a , S p ó r o w p r o w a d z e n ie n ie m ie c k ie g o p r a w a c y w iln e g o n a tz w .
„ te r y to ria w łą c zo n e ” (w cza sie o k u p a c ji), C zaso p ism o P r a w n o -H is to ry c z n e , t. 11, z 1,
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 371
sem m ó w ią c , a u to r p r z y o k a z ji o m a w ia n ia p ro b le m u „ z w o ln ie ń ” do c y w ila s tw ie rd z a , że ty lk o n a jm n ie j w y ro b ie n i s p o łec z n ie i ży cio w o d o b ro w o ln ie w y ra z ili zgodę n a z rz e c z e n ie się s ta t u s u je ń c a w o je n n e g o (s. 45). S p r a w a t a j e s t o w ie le b a rd z ie j s k o m p lik o w a n a . W p r z y p a d k u np . s ta la g u w S ta b la c k u (P ru s y W sc h o d n ie ) b y ła to p o p r o s tu je d n a z p ró b w y rw a n ia się z p ie k ła , zwłasz-cza w p ie rw s z y m o k re s ie o r g a n i z o w a n ia się -obozu, k ie d y to p o n a d 40 ty s ię c y je ń c ó w o b o z o w a ło p o d g o ły m n ie b e m , bez w o d y i ży w n o śc i (był ty lk o je d e n .p o jem n ik n a w o d ę, a ż y w n o ść w y d a n o d o p ie ro p o s ie d m iu d n ia c h p o b y tu ). J a k tw ie rd z ą b y li je ń c y S ta b la c k u „ ju ż n ig d z ie n ie m o g ło b y ć g o rz e j”. N ie w y k o rz y s ta n ie m a te r ia łó w A rc h iw u m Z a k ła d u H is to rii P a r ti i, ja k -i -n iezn ajo m o ść a r t y k u ł u W o jc ie c h a W r z e s i ń s k i e g o 6 sp o w o d o w a ły , że a u to r s tw ie r d z a b e z u z a s a d n ie n ia , iż 'n a jg o rz e j o d n o sz o n o się do je ń c ó w w o je n n y c h w P r u sa c h W sc h o d n ic h (s. 43). T y m c z a se m z a r ó w n o w s p o m n ie n ia b y ły c h je ń c ó w w o je n n y c h , ja k i m a te r ia ły a rc h iw a ln e d o w o d zą, że p o m im o n a c is k u ze s tro n y w ła d z h i tle ro w s k ic h ludn-ość ro d z im a W a r m ii i M a z u r b y ła w y ją tk o w o p rz y c h y ln ie u s to s u n k o w a n a do je ń c ó w w o je n n y c h i to n ie ty lk o P o la k ó w . N ie k tó rz y je j p r z e d s ta w ic ie le z a p ła c ili z a t ę s y m p a tię w ie lo le tn im p o b y te m w o b o zach k o n c e n t r a c y j n y c h 1. In n e g o r o d z a ju s p ra w a , że p ro b le m lu d n o ś c i ro d z im e j, je j s to s u n k u -do je ń c ó w w o je n n y c h u s z e d ł u w a g i a u to ra , p o m im o je g o z a in te r e s o w a n ia n p . O p o lszc z y zn ą i z ie m ią lu b u s k ą . P o z a s fe rą z a in te r e s o w a ń a u t o r a p o z o sta ły z ie m ie p ó łn o c n e , w c h o d z ą c e p rz e c ie ż z a ró w n o w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m , j a k i w c z a sie I I w o jn y w s k ła d I I I R zeszy. M am n a m y ś li P o m o rz e Z a c h o d n ie i P r u s y W sc h o d n ie , tw o rz ą c e o k rę g i w o js k o w e
(W e h r k re is ) I I i I, w k tó ry c h is tn ia ły o b ozy je n ie c k ie , a je ń c y b y li ró w n ie ż z m u sz a n i
d o p ra c y . W o k rę g u w o js k o w y m I (K ró lew iec), o b e jm u ją c y m O lsz ty n o ra z część o b s z a ru w o je w ó d z tw a b ia ło s to c k ie g o w łą c z o n e g o d o P r u s W sc h o d n ic h , b y ły m ię d z y i n n y m i s ta l a g i i o flag i: -St. I A — S ta b la c k ; S t. І В — H o h e n s te in (O lsz ty n ek ); S t. I F — S u w a łk i; S t. 373 —P r o s tk i; S t. 331 — F is c h b o rn (T u ro śl) o ra z o fla g i: O fl. 63 — P r ö k u ls ; O fl. 5'3 — H e y d e k r u g ; O fl. 60 — S c h irw in d ; O fl. 52 — S c h u tz e n o rt (E b en - ro d e); O fl. 5<6 — P r o s tk i; O fl. 68 — S u w a łk i; O fl. 57 — O s t r o ł ę k a 8. T rz e b a tu p o d k re ś lić , że la te m 1941 r. o fla g i w I o k r ę g u w o js k o w y m fu n k c jo n o w a ły ja k o stalag i, w k tó r y c h o d d z ia ły g e s ta p o d o k o n y w a ły m o rd e rc z y c h s e le k c ji w ś ró d ra d z ie c k ic h j e ń c ó w 9. D o d a jm y , że sze fe m o b o z ó w je n ie c k ic h w I o k rę g u w o js k o w y m b y ł gen. m jr. O s k a r v o n H in d em b u rg , s y n b y łeg o p re z y d e n t a R zeszy. N a n ieg o t e ż s p a d a w d u ż y m s to p n iu o d p o w ie d z ia ln o ść za to , co się d z ia ło w o b o zach je n ie c k ic h n a ty m o b sza rz e , j a k i w z a k ła d a c h p r a c y , w k tó r y c h z a t r u d n ia n o je ń c ó w w o je n n y c h . Bo je ń c y z a t r u d n ie n i w ró ż n y c h g a łę z ia c h g o s p o d a rk i, z g ru p o w a n i w d ru ż y n a c h ro b o czych (A rb e its k o m m a n d o ) w d a ls z y m cią g u p o d le g a li w ła d z o m o b ozu m a c ierzy ste g o . P rz e z f a k t z a t r u d n ie n ia n ie p rz e c h o d z ili p o d w ła d z ę z a k ła d ó w p ra c y . W y k o rz y sta n ie m a te ria łó w W o je w ó d z k ic h A rc h iw ó w P a ń s tw o w y c h S z c ze c in a i O ls z ty n a p o zw o liło b y a u to ro w i n i e ty lk o ro z sz e rz y ć te m a t te r y to r ia ln i e , a le r ó w n ie ż p o g łę b ić go o p ro b le m z a t r u d n ie n ia je ń c ó w w o je n n y c h w ro ln ic tw ie i le śn ic tw ie . Z a g a d n ie n ie to o d n o ś n ie
6 W. W r z e s i ń s k i , P r z y c z y n k i do p r o b le m u w s c h o d n io p r u s k ie g o w cza sie
I I w o jn y ś w ia to w e j, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , n r 1 (87), 1965·, ss. 9Ί-— 120.
7 Ib id e m , s. 96, p rz y p is 17. A u to r p isze, że w m ie jsc o w o śc i B o b ry , p o w . ełck i, n ie ja k ą R ata-jow ą a re s z to w a n o i p o ro z p ra w ie s k a z a n o n a 10 l a t w ię z ie n ia za p o s łu g iw a n ie się w ro z m o w a c h z je ń c a m i p o ls k im i ję z y k ie m p o ls k im . D o d a jm y , że p o d o b n y los — c h o ciaż w y ro k b y ł z n a c z n ie n iż sz y — s p o tk a ł ró w n ie ż m a łż e ń s tw o B o g a c k ic h z R eszla, k tó r e p rz y jm o w a ło w s w o im d o m u je ń c ó w p o ls k ic h i w ro z m o w a c h z n im i posłu g iw ał-o się ję z y k ie m p o ls k im (zob. W o je w ó d z k ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w O lsz ty n ie (d a le j W A P O ) — X X X /1lf3-256 p is m o ż a n d a rm a re s z e ls k ie g o B a l z e r a d-о g e sta p o w O ls z ty n ie z 20 V I II 1940). N a w ia s e m m ó w ią c d o ra d c a burm i-strza w a rte n b u r s k ie g o (b a rc z ew sk ie g o ), O tto H e in ric h z a p rz y ję c ie w sw o im d o m u w d n iu B ożego N a ro d z e n ia 1940 r. je ń c ó w f r a n c u s k ic h u s u n ię t y z o sta ł ze s ta n o w is k a i w y k lu c z o n y z N S D A P (zob. W A P O , X X X /1 4 -5 6 p ism o z 23 V II 1941). N a p o z y ty w n y s to s u n e k m ie js c o w e j lu-dności do je ń c ó w p o ls k ic h z w ra c a uwa-gę S. D a t n e r : „ P o c zą tk o w o zna-czną lic z b ę je ń c ó w p o lsk ic h ro z lo k o w a n o n a M a z u ra c h i W arm ii. Ż y c z liw o ść okazyw a-na P o la k o m p rz e z m ie s z k a ń c ó w te j z iem i, a w w ie lu w y p a d k a c h a k ty w n a ic h p o m o c w u c ie cz c e, s k ło n iły N ie m c ó w ju ż w p o ło w ie 1940 r. d o z g ru p o w a n ia p o ls k ic h je ń c ó w w o b o z ie S ta la g I A S ta b la c k , -skąd o d tra n s p o r to w a n o ich n a zach ó d , d o R ze szy ” (zob. S. D a tn e r , T r a g e d ia w D o essel, W a rsz a w a 1970, s. 46).
8 S. D a t n e r , Z b r o d n ie W e h r m a c h tu n a je ń c a c h w o je n n y c h a r m ii r e g u la r n y c h
w I I w o jn ie ś w ia t o w e j, W a r s z a w a 1964, s. 49.
9 Ib id e m .
372 R E C E N Z J E I O M O W I E N Í A
do S zczecin a, c zy sze rz e j — P o m o rz a Z a c h o d n ie g o , p r z e d s ta w ił B o g d an F r a n k i e w i c z p rz y o k a z ji b a d a ń n a d p r a c ą przy m u -so w ą n a ty m o b s z a r z e 10. J e ś li ch o d zi 0 P r u s y W sch o d n ie, to n ie d o c z e k a ło s ię cino jestzcze o p ra c o w a n ia t a k w p o ls k ie j, ja k i n ie m ie c k ie j lite r a tu r z e p rz e d m io tu u . T y m cz a se m obóz w S ta b la c k u w P ru s a c h W sc h o d n ic h b y ł je d n y m z p ie rw s z y c h i n a jw ię k s z y c h obozów je n ie c k ic h , w k tó ry c h z g ru p o w a n o żo łn ie rz y p o lsk ic h w z ięty ch do n ie w o li w k a m p a n ii w rz e śn io w e j. W p ie rw s z y c h d n ia c h w rz e ś n ia 1939 r. p rz e b y w a ło w n im ju ż p o n a d 30 ty s ię c y j e ń ców , a p is m e m z 22 w rz e śn ia 1939 r. k o m e n d ę o b o z u z aw ia d o m io n o , że w n a jb liż szy ch d n ia c h p rz y b ę d z ie d a lsz y c h 30 ty s ię c y je ń c ó w i n a le ż y o c ze k iw a ć d a lsz y c h t r a n s p o r t ó w 12. W k ilk a d n i p ó ź n ie j, 30 w rz e śn ia , M in is te r P r a c y R zeszy w y d a ł ro z p o rz ą d z e n ie o z a tru d n ie n iu je ń c ó w w o je n n y c h w g o s p o d a r c e ro ln e j i w le śn ic tw ie , p o d a ją c je d n o c z e ś n ie , że n a u trz y m a n ie je ń c a n a le ż y p rz e z n a c z y ć d z ie n n ie 1,20 RM , w ty m : ś n ia d a n ie — 0,2'0 R M , o b ia d — 0,00 R M , k o la c ja — 0,40 R M . W y n a g ro d z e n ie m ie sięc z n e w in n o w y n o sić 13,00 R M , tj. za g o d z in ę 0,06 R M , d z ie n n ie — 0;54 RM. P r z y czym zazn aczo n o , iż p r z y n a jw y d a jn ie js z e j n a w e t p r a c y je ń c a n ie m o że ono p rz e k ra c z a ć 80% o b o w ią z u ją c e j ro b o tn ik ó w n ie m ie c k ic h ta ry fy , lu b z w y c z a jo w e j t a ry fy w d a n e j m ie js c o w o ś c i13. B y ło to je d n o z p ie rw s z y c h z a rz ą d z e ń M in iś tra P r a c y R zeszy o z a t r u d n ia n iu je ń c ó w w o je n n y c h w ro ln ic tw ie i le śn ic tw ie . O czy w iście, t r u d no b y ło w y sy ła ć p o szczeg ó ln e d ru ż y n y ro b o c z e do p r a c y w m a ją tk a c h ro ln y c h z o b o zu m a c ie rz y s te g o , n ie je d n o k ro tn ie o d d a lo n e g o o d m ie js c p rz y s z łe j р т а су . D la te g o też tw o rz o n o tzw . p o d o b o z y , w k tó ry c h p rz e b y w a ły p o szc z eg ó ln e d r u ż y n y ro b o cze. 1 ta k p o d o b o zy S ta la g u I A w S ta b la c k u ro z m ie szc z o n e b y ły w:
C h r u ś c i e l u , p o w . b ra n ie w s k i. P r z e b y w a ło w n im o k o ło 500 je ń c ó w : F r a n c u z i, R o sja n ie , a o k re s o w o i P o la c y . Z a tr u d n ie n i b y li p rz y e k s p lo a ta c ji to rf u . D ru ż y n y ro b o c z e teg o p o d o b o z u p rz e b y w a ły te ż w P ie r ła w k a c h i W ie rz n ie W ie lk im . К o c z a r k a c h , pow . k ę trz y ń s k i. M ieścił się w m a j ą t k u ju n k r a S c h rie d e ra . P r z e b y w a li w n im je ń c y ra d z ie cc y , fr a n c u s c y , a n a s tę p n ie w ło scy . Z a tr u d n ia n o ich p rz y p ra c a c h p o lo w y ch .
L i d z b a r k u W a r m i ń s k i m , p rz y d z isie js z e j u lic y W ie jsk ie j, w k tó ry m p rz e b y w a li P o la c y , R o sja n ie i W łosi. Z a tr u d n ia n o ich w ró ż n y c h z a k ła d a c h rz e m ie śln ic z y c h m ia s ta .
B o g u c h w a ł a c h , p ow . m o rą s k i. P rz e b y w a ło tu p o n a d 1Ό0 je ń c ó w ra d z ie c k ic h , k tó ry c h z a t r u d n ia n o p rz y p r a c a c h p o lo w y c h . P r z e w a ż a ją c a ic h lic z b a z g in ę ła z w y c z e rp a n ia i głodu.
M o r ą g u , p rz y d z isiejsz ej u lic y O siń sk ie g o u m ie sz c z e n i b y li je ń c y p o ls c y , k tó ry c h z a tru d n ia n o p rz y ró ż n y c h p r a c a c h p o rz ą d k o w y c h w m ie ście .
P a s ł ę k u . P o d o b ó z te n m ie ś c ił się w o d le g ło śc i 1 k m od m ia s ta . P r z e b y w a li w n im je ń c y f r a n c u s c y , k tó rz y p ra c o w a li w ró ż n y c h z a k ła d a c h rz e m ie śln ic z y c h m ia s ta о таг u o k o lic z n y c h ro ln ik ó w .
Ł u k s z t a c h - S ł o b i t a c h , p o w . p a słę c k i. P r z e b y w a li w n im k o le jn o je ń c y p o l scy, fr a n c u s c y , ra d z ie c c y , a n a s tę p n ie w ło scy . Z a tr u d n ie n i b y li u o k o lic z n y c h r o l n ik ó w .
J e z i o r o w s k d e m , pow . w ę g o rz ew sk i. P rz e b y w a li w n im je ń c y franeu& ey i r a dzieccy , k tó ry c h z a t ru d n ia n o p rz y p r a c a c h ro ln y c h w p o b lis k im m a ją tk u K mobowo. D ru g im co do w ie lk o śc i o b o z em je n ie c k im w P r u s a c h W sc h o d n ic h b y ł s ta la g І В — H o h e n ste in (O lszty n ek ), z w a n y te ż obozem w K ró lik o w d e, z n a jd o w a ł się b o w ie m w te j m ie jsco w o śc i, p o ło ż o n e j w o d le g ło ści 1 k m o d O lsz ty n k a . O bóz m ia ł p o d o b o z y w: B i s k u p c u . M ieścił się m ię d z y d z isiejsz y m i u lic a m i S ło w a c k ie g o , O stre K oło 1 c m e n ta rz e m . P r z e b y w a li w n im P o la c y o ra z F r a n c u z i i R o sja n ie . Z a tr u d n ia n o ich p rz y ró ż n y c h p ra c a c h p o rz ą d k o w y c h n a t e r e n ie m ia s ta . 10 B. F r a n k i e w i c z , P ra ca p r z y m u s o w a n a P o m o r zu Z a c h o d n im w la ta c h I I w o jn y ś w ia to w e j, P o z n a ń 1969, ss.: 50' i η., β ΐ i n., 107 i п ., Γ50 d n . 11 N ie m o ż n a za ta k i u z n a ć c y to w a n e g o w y ż e j a r ty k u łu W. W r z e s i ń s k i e g o , k tó r y p r o b le m ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y c h p o ru s z y ł m a rg in a ln ie i ty lk o o ty le , o ile m ia ło to z w iąz e k z g łó w n y m c elem je g o b a d a ń , t j . p rz e d s ta w ie n ie m p ro b le m ó w w s k a z u ją c y c h n a z a in te r e s o w a n ie s tro n n ic tw , paT tii p o lity c z n y c h i sp o łe c z e ń stw a p o lśk ie g o , w k r a j u i n a e m ig ra c ji w czasie I I w o jn y św ia to w e j, p rz y s z ło ś c ią P r u s W sc h o d n ic h o ra z n a z w ią z a n e z ty m p r z y g o to w a n ia do p rz e ję c ia z ie m w sc h o d n io - p ru s k ic h p rz e z R z e c z p o sp o litą .
12 W A PO , V H I/7 -3 , k. 24 p ism o S te llv . G e n e ra lk o m m a n d o I А К (W e h rk re is I) z 2 2 IX 1939.
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 373
B i s k u p c u , tzw . L a g e r „ K ra k s ”, k t ó r y z n aljd o w ał s ię w p o b liż u je z io ra K ra k s . P r z e b y w a ło w n im k ilk u d z ie s ię c iu je ń c ó w P o la k ó w , a n a s tę p n ie R o s ja n i F r a n c u zów. P o n a d to is tn ia ły p o d o b o z y p r z y b ro w a rz e i m le c z a rn i, w k tó ry c h p rz e b y w a li z a t ru d n ie n i w ty c h z a k ła d a c h F ra n c u z i. W p o w . b is k u p ie c k im is tn ia ły p o n a d to d ru ż y n y ro b o c z e, s k u p ia ją c e je ń c ó w ró ż n y c h n a ro d o w o śc i, z a t r u d n io n y c h p rz y p ra c a c h p o lo w y c h w m ie js c o w o ś c ia c h : A d a m o w o , K ik ity , L ip o w o , L u t r y , N a sy , Ra-sząg, Z ab ro d z ie . S ł a w k o w o , p ow . d z ia łd o w sk i. P r z e b y w a li w n im P o la c y i R o sja n ie . Z a tr u d n ie n i b y li p rz y ró ż n e g o ro d z a ju p ra c a c h p o lo w y ch .
G i ż y c k o . P r z y o b e c n y m s ta d io n ie s p o rto w y m z n a jd o w a ło się k ilk a b a ra k ó w , w k tó ry c h p rz e b y w a ło o k o ło 60 P o la k ó w i 100 R o sja n . Z a tr u d n ia n o ic h w ró ż n y c h p r z e d s ię b io r s tw a c h n a te re n ie m ia s ta o r a z p r z y p r a c a c h p o rz ą d k o w y c h . P o 1942 r. P o la k ó w p rz e n ie sio n o do b a r a k ó w p rz y o b e a n e j u lic y W o d o ciąg o w ej.
B a g n i e , po w . n o w o m ie js k i. P o w s ta ł w 1943 r., i s tn ia ł do lip c a 1944 r. P rz e b y w a ło w n im 20 je ń c ó w ra d z ie c k ic h , n a s tę p n ie 20 a n g ie lsk ic h , zaś w o s ta tn im o k re s ie ty lu ż je ń c ó w w ło sk ic h . Z a tr u d n ia n o ic h p r z y p r a c a c h w p o b lis k ic h m a ją tk a c h . C z a c h ó w k u , ipow. n o w o m ie js k i. P rz e b y w a li w n im je ń c y ra d z ie c c y , k tó ry c h z a tr u d n i a n o w m ie js c o w y m m a ją tk u p r z y p r a c a c h p o lo w y c h . L u b a w i e . P r z y o b e cn e j u lic y 2/2 L ip c a . P r z e b y w a li w n im p o c z ą tk o w o je ń c y a n g ielscy , p o te m fra n c u s c y , a w k o ń c u ra d z ie c c y . Z a tr u d n ia n o ic h p rz y ró ż n e g o ro d z a ju p ra c a c h n a te r e n ie m ia s ta .
B u t r y n a c h , po w . o ls z ty ń sk i. M ieśc ił się w m a ją tk u w ła śc ic ie la z ie m sk ie g o H e rm a - n o w sk ieg o . P r z e b y w a li w n im i p ra c o w a li je ń c y fr a n c u s c y .
D a j ' t k a c h k o ło O lszty n a . P r z e b y w a li w n im je ń c y p o lscy i fr a n c u s c y , k tó rz y p r a c o w ali p r z y b u d o w ie lo tn is k a .
K u d y p a c h , p o w . o ls z ty ń sk i. M ieśc ił s ię w n a d le ś n ic tw ie . P r z e b y w a li w n im je ń c y fra n c u s c y , p o lscy , ra d z ie c c y i w ło scy , k tó r y c h z a t r u d n ia n o p r z y w y rę b ie i zw ózce d re w n a . P o n a d to n a d le ś n ic tw o w K u d y p a c h z a t r u d n ia ło je ń c ó w w p o z o s ta ją c y c h w je g o o b rę b ie le ś n ic tw a c h : O lszty n , B arcz e w o , Ł a ń s k , N a te r k i, P lu s k i, P u r d a W ie lk a, R a m u k i, W ipsow o. Ł a j s а с h , p ow . o ls z ty ń sk i, z lo k a liz o w a n y w m a j ą t k u J a k u b a O rło w sk ie g o . P r z e b y w a li w n im i p ra c o w a li je ń c y fra n c u s c y i ra d z ie cc y . M a r c i n k o w i e , p o w . o ls z ty ń sk i. S k u p ia ł je ń c ó w ra d z ie c k ic h i w ło s k ic h , k tó rz y p ra c o w a li w m ie js c o w y m ta r ta k u . N o w e j W s i , p o w . o ls z ty ń sk i. P r z e b y w a li w n im je ń c y ra d z ie c c y i w ło scy , k tó rz y p ra c o w a li w m ie js c o w y m ta r ta k u . R a m s o w i e , p o w . o ls z ty ń sk i. P r z e b y w a li w n im je ń c y fr a n c u s c y , p ra c u ją c y u o k o lic z n y ch ro ln ik ó w . S t a w i g u d z i e , p o w . o ls z ty ń sk i. P r z e b y w a li w n im je ń c y ra d z ie c c y , a n a s tę p n ie r ó w n ie ż w ło sc y , ktÓTzy p r a c o w a li w m ie js c o w y m t a r ta k u . C i e r z p i ę t a c h t po w . o s tró d z k i. P r z e b y w a li w n im je ń c y p o lscy , k tó ry c h z a t r u d n ia n o p rz y ró ż n e g o r o d z a ju p ra c a c h n a t e r e n ie O stró d y . T rz e c im w re sz c ie d u ż y m o b o z em je n ie c k im w P r u s a c h W sc h o d n ic h b y ł s ta la g 331 F is c h b o r n (T u ro śl, p o w . p is k i). P o d o b o z y te g o s ta la g u m ie ś c iły się w :
S z c z y t n i e p rz y o b e c n e j ul-icy G n ie ź n ie ń s k ie j. N a te re n ie ro s z a r n i p rz e b y w a li je ń c y p o ls c y , k tó ry c h z a t ru d n ia n o p r z y b u d o w ie z a k la d u ; p rz y o b e c n e j u l. P o ls k ie j p rz e b y w a li je ń c y fr a n c u s c y , ra d z ie o cy , a n a s tę p n ie w ło scy , k tó ry c h z a t r u d n ia n o p rz y ró ż n e g o ro d z a ju p ra c a c h p o rz ą d k o w y c h w m ie ś c ie ; p rz y u l. P o ln e j, p rz e b y w a ło tu p o n a d 100 je ń c ó w ra d z ie c k ic h , z a tr u d n ia n y c h w ró ż n y c h z a k ła d a c h n a te re n ie m ia s ta . G i z e w i e, p ow . szc z y cień sk i. P rz e b y w a li t u je ń c y ra d z ie c c y . P r a c o w a li w le sie. S p y c h o w i e , p o w . szc z y cień sk i. P r z e b y w a li w n im je ń c y fr a n c u s c y i ra d z ie cc y . C zęść z n ic h z a t r u d n ia n o p rz y p rz e ła d u n k a c h n a s ta c ji k o le jo w e j, część p ra c o w a ła w lesie. W y m ie n io n e w y żej p o d o b o z y p o szc z eg ó ln y ch s ta la g ó w n ie w y c z e rp u ją o c zy w iś c ie lis.ty w sz y s tk ic h (istn ie ją cy c h w Р ги эасЬ W sc h o d n ic h . W y m ie n iłe m b o w ie m j e d y n ie p rz y k ła d o w o te , k tó r e z n a jd o w a ły się n a -obszarze w c h o d zą c y m o b e c n ie w sk ła d w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o . A le ju ż t e n w y k a z św iad c z y , że ró w n ie ż w ro ln ic tw ie i le ś n ic tw ie z a t r u d n ia n o w ie lu je ń c ó w , k tó r y c h los b y ł ró w n ie c ię żk i, ja k z a t r u d n i o n y c h w p rz e m y ś le . N a m a rg in e s ie d o d a ć n a le ż y , że p o m im o w y ra ź n e g o z a k a z u H e y - dn ich a, o c zy m w sp o m in a W. L e m ie sz (ss. 86— 87), n a te r e n ie P r u s W sc h o d n ic h n a s k u te k z w ię k sz a ją c e g o się c o ra z b a rd z ie j d e f ic y tu s iły ro b o c z e j, z a t ru d n ia n o w r o l n ic tw ie ró w n ie ż A n g lik ó w 14. Co w ię c e j, w z ra s ta ją c y z k a ż d y m ro k ie m d e fic y t w y
374 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
k w a lifik o w a n y c h sil z m u sił w ła d z e P r u s W sc h o d n ic h do s z k o le n ia z aw o d o w e g o j e ń ców i to n a w e t je ń c ó w r a d z ie c k ic h J5. T e n c ie k a w y p ro b le m u sze d ł u w a g i auto-ra, ch o ciaż w y p a d e k P r u s W sc h o d n ic h n ie j e s t je d y n y , a n i w y ją tk o w y . W z a k ła d a c h p rz e m y sło w y c h b o w ie m sto so w a n o ró w n ie ż s k ró c o n e s z k o le n ie z a w o d o w e 16.
B y ło b y n ie z g o d n e z p r a w d ą , g d y b y m s tw ie r d z ił, że p ra c a W. L e m ie s z a n ie w n o si now eg o i in te re s u ją c e g o m a te r i a ł u do z a g a d n ie n ia p rz y m u s o w e g o z a t r u d n ia n ia j e ń ców w o je n n y c h w h itle ro w s k ie j g o sp o d arce . R o z b u d o w a n y i c ie k a w y j e s t ro z d z ia ł p o ś w ię c o n y s p ra w ie t a j n y c h o rg a n iz a c ji je n ie c k ic h i w s p ó łp ra c y m ię d z y n a r o d o w e j je ń c ó w w w a lc e z w y z y sk k n i u c isk ie m o ra z u d z ia łu w te j w a lc e n ie m ie c k ic h a n ty - fa sz y stó w , w n o si o n s ze re g n o w y c h e le m e n tó w i u s ta le ń . R ó w n ie in te re s u ją c e są u w a g i a u to ra d o ty c z ą c e w p ły w u a k ty w iz a c ji je ń c ó w w o je n n y c h i ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y c h n a ro zw ó j s y tu a c ji w e w n ę tr z n e j w N iem czech . T r z e b a p o d k re ś lić , że t e m a t, k tó re g o o p ra c o w a n ia p o d ją ł się a u to r, p r z y o b e c n y m s ta n i e b a d a ń p r z e r a s ta siły je d n e g o c zło w iek a . W e fe k c ie p r a c a t a n i e s ta n o w i p o d s u m o w a n ia p o ls k ic h b a d a ń n a d p r o b le m e m p ra c y p rz y m u s o w e j je ń c ó w w o je n n y c h . P o s tu lu je je d y n ie p o trz e b ę i m o ż liw o ść s y n te ty c z n e g o p rz e d s ta w ie n ia te g o p ro b le m u , k tó r e n ie o g ra n ic z a ło b y się j e d y n ie do z e b r a n ia w ie d z y w z a k re s ie fa k to g ra fic z n y m i lic z b o w y m , a le — oo n i e z m ie rn ie w a ż n e — w y ja śn iło też p ro c e sy , ja k ie z ac h o d z iły w p o ło ż e n iu p ra w n y m je ń c ó w w o je n n y c h z m u sz o n y c h do p r a c y o ra z u k a z a ło ró ż n ic e m ię d z y p o ło ż e n ie m p ra w n y m a rz e c z y w is ty m je ń c ó w w o je n n y c h i w re sz c ie p rz e d s ta w iło c a ło k sz ta łt p o lity k i w ła d z h itle ro w s k ic h z a r ó w n o w o js k o w y c h , ja k i c y w iln y c h w o b e c k w e s tii z a t r u d n ia n ia je ń c ó w w o je n n y c h .
B o h d a n K o z ie łło - P o k le w s k i
14 W A PO , X X X /14-1838 p o le c e n ie w sz c z ęc ia p o s z u k iw a ń za z b ie g ły m i je ń c a m i a n g ie lsk im i: G e o rg A sto n (G ef. N r 14814) i J a m e s W e lla s (G ef. N r 11754), k tó rz y u o ie k li z d ru ż y n y ro b o c z ej w S te in b e rg (K a m ie n n a ) k o ło R ie s e n b u rg (P ra b u ty ), pow . R o se n b e rg (S usz). P o n a d to p o le c o n o w szczęcie p o s z u k iw a ń za trz e m a zb ie g ły m i z obozu je ń c ó w w K I. F a lk e n a u (F a lk n o w o M ałe) po w . R o se n b e rg (Susz) je ń c a m i a n g ie ls k im i F r a n z L a n g le y (G ef. Nar 13990), J a n M ac L enna/n (G ef. N r 5826), T h o m a s W e b s te r (G ef. N r 14525). N a m a rg in e s ie te g o p is m a z n a jd u je się o d rę c z n a n o ta tk a , że w e d łu g w ia d o m o śc i u z y s k a n y c h z G e n d . K re is b u e r o A lle n ste in , c z te r e c h z w y m ie n io n y c h w y ż ej z b ie g ły ch je ń c ó w zo sta ło s c h w y ta n y c h .
15 W A PO , IX /1 1 -B -6 5 , k. '118. P ism o p re z e s a k r a jo w e g o u rz ą d u p ra c y (L a n d a r
b e its a m t O stp re u ss e n ) z 22X 11 1942 r. o m o żliw o ści i p o trz e b ie s z k o le n ia je ń c ó w
ra d z ie c k ic h n a m le c za rz y .
16 O. R u h s t r a t , D er In g e n ie u r g ib t S p r a c h u n te r r ic h t. A n s c h a u u n g s u n te r r ic h t
in v e r e in fa c h te r S p ra c h g e b u n g f ü r a u s lä n d isc h e A r b e ite r , D e u tsc h e T e c h n ik , J g . 11,
