Kredytowanie rolnictwa województwa olsztyńskiego w latach 1945-1948

Łaniec, Danuta

Kredytowanie rolnictwa

województwa olsztyńskiego w latach

1945-1948

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 41-57

Danuta Łaniec

K R ED Y T O W A N IE RO LN ICTW A

W OJEW ÓDZTW A O L SZ T Y Ń SK IE G O

W LA T A C H 1945— 1948

Początki organizacji system u finansow ania gospodarki w ojew ództw a ol­ sztyńskiego by ły niezw ykle tru d n e. Złożyło się n a to w iele przyczyn: w y lu d ­ nienie tere n u , a także późniejsze m ig racje ludności, zniszczenia m a ją tk u trw ałego i ruchomości, b ra k polskiego ustaw odaw stw a pow ojennego dotyczą­ cego p ry w a tn e j w łasności rolniczej i pozarolniczej, różnorodność cen traln y ch dyspozycji w finansow aniu gospodarki, początkow y b ra k m o n ety obiegowej. N iniejszy a rty k u ł m a n a celu om ówienie w y b ran y ch zagadnień polityki fin a n ­ sow ej p ań stw a w odniesieniu do rolnictw a w ojew ództw a olsztyńskiego w la ­ tach 1945— 1948. O pracow ano go n a podstaw ie dokum entów z A rch iw u m A k t Now ych w W arszaw ie i W ojewódzkiego A rch iw u m P aństw ow ego w Olsztynie oraz p ra s y regionalnej. W a rty k u le z konieczności poruszono tylko n iek tó re aspekty te j spraw y, poniew aż zespoły b ankow e w yżej w ym ienionych a rc h i­ wów zachow ały się w stan ie szczątkow ym, są niepełne lub bardzo rozproszone. Finansow aniem rolnictw a zajm ow ały się w te d y różne re so rty i k re d y ty pocho­ dziły z różnych banków .

Jak o cezurę czasową przy jęto ro k 1948, poniew aż podjęte zostały wówczas decyzje, k tó re w zasadniczy sposób zm ieniały w a ru n k i gospodarow ania n a wsi w następ n y ch latach 1. Także now y system podatków , nałożonych n a ro l­ nictw o in d y w id u aln e oraz obow iązek przym usow ego oszczędzania przez gospo­ d a rk ę nieuspołecznioną — podyktow ane p o trzeb am i p rz eb u d o w y u s tro ju r o l­ nego —• znacznie o g raniczyły od 1949 ro k u zainteresow anie rolników k re d y ­ tam i. Równocześnie w zw iązku z re fo rm ą b ankow ą 1948 ro k u n a s tą p iły za­ sadnicze zm iany w działalności kred y to w ej, k tó re p rz ek reśliły możliwość kred y to w an ia n iek tó ry ch podm iotów, u jęty c h w dotychczasow ych planach kredytow ych. W 1949 roku zmniejszyło się także w całej gospodarce n a ro ­ dowej — w stosunku do p rzem ysłu — tem po w zrostu w y d atk ó w budżetow ych na rolnictw o i leśnictw o 2. 1 J . K a l i ń s k i , P l a n O d b u d o w y G o s p o d a r c z e j , W a r s z a w a 1977, s s . 164—166. Z w r o t w p o l i t y c e r o l n e j P P R n a s t ą p i ł j u ż w l i p c u 1948 r . P r z e w i d y w a n o p o w o l n y p r o c e s k o l e k t y w i z a c j i o d 1949 т ., d o s t o s o w a n y d o m o ż l i w o ś c i u d z i e l a n i a p o m o c y s p ó ł d z i e l c o m p r z e z p a ń s t w o . J e s i e n i ą 1948 г ., p o u c h w a l e B i u r a I n f o r m a c y j n e g o P a r t i i K o m u n i s t y c z n y c h i R o b o t n i c z y c h , k t ó r a n a k ł a n i a ł a k r a j e d e m o k r a c j i l u d o w e j d o p r z y s p i e s z e n i a s o c j a l i s t y c z n e j p r z e b u d o w y w s i , p r o c e s p r z y g o t o w a ń d o z a k ł a d a n i a s p ó ł d z i e l n i p r o d u k c y j n y c h n a w s i w y r a ź n i e p r z y b r a ł n a s i l e . A k c j a z a k ł a d a n i a s p ó ł ­ d z i e l n i r o z p o c z ę ł a s i ę p r a k t y c z n i e w 1949 r . P o r . t e ż R . W i ś n i e w s k a , O b c i ą ż e n i a p o d a t k o w e g o s p o ­ d a r s t w c h ł o p s k i c h w P o l s c e w l a t a c h 1944—1955, W a r s z a w a 1961, s . 53. W p ł a t y z t y t u ł u p o d a t k u g r u n t o w e g o i o p ł a t n a S p o ł e c z n y F u n d u s z O s z c z ę d z a n i a R o l n i c t w a w 1949 r . b y ł y o 158*/# w y ż s z e n i ż w 1947 r . 2 J . K a l i ń s k i , o p . c i t . , s. 256, t a b . 56. K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1979, n r 1 (143)

42 Danuta ta n ie c

P ro b lem finansów n ie znalazł dotąd odbicia w badaniach regionalnych h isto ry k ó w gospodarczych. S p raw y k red y to w an ia rolnictw a i pomocy fin a n ­ sow ej dla rolnictw a tego tere n u by ły szeroko om aw iane, ale tylko w odnie­ sieniu do la t poprzedzających II w ojnę św iatow ą 3. W stosunku do o k resu po ­ w ojennego b ra k jakiegokolw iek sam odzielnego a rty k u łu . Finansow aniu gospo­ darki, a ty m b ard ziej rolnej, nie pośw ięcono też żadnej uw agi w m onografii ekonomiczno-społecznej w ojew ództw a olsztyńskiego, mim o że jej autorzy p ro ­ blem gospodarki w ojew ództw a s ta rali się przedstaw ić k o m p le k so w oi .

W aga p ro b lem u finansów w pow ojennej odbudow ie gospodarki nie m usi być tu ta j uzasadniana. K ieru n k i i sposób finansow ania gospodarki m ia ły d e­ cydujący w pływ n a rozwój poszczególnych dziedzin życia gospodarczego. W gospodarce w ojew ództw a olsztyńskiego głów ną gałąź stanow iło rolnictwo. Rolnictw o też, a zwłaszcza odbudow a zagród chłopskich, zajęło w ażną pozycję w finansow aniu p o trzeb gospodarczych w ojew ództw a olsztyńskiego tam tych lat.

S Y T U A C J A N A R Y N K U P I E N I Ę Ż N Y M W 1945 R O K U

W arunki, w jakich znalazło się w ojew ództw o olsztyńskie w pierw szych m iesiącach po w yzwoleniu, b y ły znacznie gorsze niż w całej Polsce. Jed n y m z w ielu problem ów ogólnopolskich, w ym agających natychm iastow ego u p o rz ąd ­ kow ania, była sp raw a ry n k u pieniężnego i reorganizacji system u bankowego. Sieć czynnych in sty tu cji kred y to w y ch i oszczędnościowych była różnorodna. Działały P a ń stw o w y B ank Rolny, B an k „Społem ”, C en traln a K asa Spółek Rolniczych, kom unalne kasy oszczędności, spółdzielnie oszczędnościowo-pożycz­

kowe. U trzym yw ał się też p rzedw ojenny p ań stw o w y B ank G ospodarstw a K r a ­ jowego oraz a k cy jn y B an k Z w iązku Spółek Zarobkow ych. Siedzibą tych in ­

sty tu cji w w ojew ództw ie olsztyńskim był początkow o ty lk o Olsztyn.

Now ą i jedyną in sty tu cją em isyjną w Polsce po wyzw oleniu był N arodo­ w y B an k Polski. Dzięki em isji pieniądza przez te n b a n k możliwe stało się finansow anie potrzeb ogólnonarodow ych państw a, potrzeb p ro d u k cji i potrzeb ludności. N arodow y B ank Polski udzielał k red y tó w bieżących skarbow i p a ń ­ stw a o raz — poprzez in n e b a n k i i kasy — finansow ał przedsiębiorstw a, in sty ­ tu cje i ludność.

N ow ej w aluty, em itow anej przez N arodow y B ank Polski, było w Polsce początkow o niew iele. O trzym yw ała ją w ograniczonej ilości ludność w drodze w y m ian y za inne dotąd k u rsujące znaki obiegowe. Nowe złotówki tra fia ły też n a ry n e k poprzez bezpośrednie finansow anie potrzeb p ań stw a w różnych dzie­ dzinach życia gospodarczego.

W w ojew ództw ie olsztyńskim żadnej w y m ian y w a lu t nie dokonano, d la ­ tego też w pierw szym okresie po w yzw oleniu w ystępow ała tu w ym iana n a tu ­ ralna. E kw iw alentem byw ał spirytus, czasami bony stołówkowe. Przedm iotem w y m ian y ze stro n y wsi by ły głównie żywność i odzież. N atu raln e środki obie­ gowe trafiały się na ry n k u n a w e t jeszcze w tedy, gdy k u rsow ały już złotówki

3 B . W i l a m o w s k i , Z a r y s p r z e m i a n p o l i t y c z n o - e k o n o m i c z n y c h r e g i o n u o l s z t y ń s k i e g o , K o m u ­ n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j K M W ) , 1963, n r 3, s s . 375—402; z o b . t e ż B . W i l a m o w s k i , R o l ­ n i c t w o , R o c z n i k O l s z t y ń s k i , t . 6, 1966, s s . 121— 187.

4 W o j e w ó d z t w o o l s z t y ń s k i e . M o n o g r a f i a s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n a 1945—1969, W r o c l a w —W a r ­ s z a w a —K r a k ó w — G d a ń s k 1974.

em itow ane przez N arodow y B ank Polski. S y tu acja ta w y n ik ała z niedoboru i powolnego n a p ły w u do w ojew ództw a now ych złotówek.

Pierw sze złote polskie pojaw iły się oficjalnie w w ym ianie w w ojew ództw ie olsztyńskim w iosną 1945 ro k u w ra z z p rzyjazdem płk. dr. Ja k u b a P raw in a, Pełnom ocnika R ządu n a O kręg M azurski o raz przedstaw icieli w szystkich u rzędów i in sty tu cji centralnych, k tó ry ch oddziały m ia ły pracow ać w

01

- sztyńskiem . Złote polskie, em itow ane przez N arodow y B ank Polski, n a p ły ­ w ały też do w ojew ództw a olsztyńskiego poprzez rep atria n tó w , k tó rzy o trzy ­ m y w ali z oddziałów Państw ow ego U rzędu R e p atriacyjnego niew ielkie k w oty n a pierw sze w yd atk i. Złotów ki przyw oziła też ludność z Polski cen traln ej, p rzy b y w ająca w O lsztyńskie indyw idualnie, najczęściej w celach handlow ych.

N iemożliw e i zresztą obecnie niecelow e jest u stalan ie, ile złotych polskich k ursow ało w 1945 ro k u w w ojew ództw ie olsztyńskim . W iadomo jedynie, ile k red y tó w przydzieliły i rozprow adziły poszczególne re so rty w O kręgu M azur­ skim. B yły to jednakże, oprócz k red y tó w pieniężnych, także k re d y ty to w a ­ rowe. W II i III k w a rta le 1945 ro k u do O kręgu M azurskiego w płynęło ogó­ łem 47,3 m in zł k re d y tu 5. W IV k w a rtale 1945 ro k u k re d y t w yniósł 51,9 m in zł. Najw iększe kw oty przekazało M inisterstw o A d m in istrac ji Publicznej. Sum a tego k re d y tu w yniosła za II i III k w a rta ł 35,8 m in zł, a w ięc 76% ogółu p rz y ­ znanych k redytów . W ojew ódzki U rząd Ziem ski otrzy m ał za II i III k w a rta ł 1945 ro k u ty lk o 174 tys. zł. M inisterstw o Rolnictw a i R eform R olnych p rz e ­ znaczyło je praw dopodobnie n a cele organizacyjne, zw iązane z fu n k cjo n o w a­ niem U rzędu Ziemskiego. K w ota ta stanow iła zaledw ie 0,3°/o ogółu p rzy zn a ­ nych kredytów . W IV k w a rtale 1945 roku by ła już tro ch ę wyższa i w ynosiła 1,7 m in zł.

Z pow odu trudności, zw iązanych z organizow aniem w 1945 ro k u sieci in sty tu cji bankow ych, przydział k red y tó w odbyw ał się początkow o z p o m i­ nięciem a p a ra tu bankow ego lub z zastosow aniem dużych uproszczeń zw iąza­ nych z form alnościam i, p rz y jęty m i zw ykle przez banki przy przydziale k re d y ­ tów. Pełnom ocnicy, delegow ani do w ojew ództw a przez poszczególne m in iste r­ stwa, m ieli upow ażnienia do dotow ania u ru ch am ian y c h p rzed sięb io rstw p a ń ­ stw ow ych środkam i finansow ym i, k tó re n a p ły w ały poza a p ara te m bankow ym . Dotyczyło to szczególnie D eleg atu ry M inisterstw a Przem ysłu, k tó ra przybyła do w ojew ództw a w końcu m arca 1945 roku. K re d y ty dla przedsiębiorstw , z pom inięciem form alności zw iązanych z podejm ow aniem kred y tu , p rzy zn a­ w ano jeszcze jesienią 1945 roku 6.

F I N A N S O W A N I E P R O D U K C J I R O L N E J I H O D O W L A N E J

Rolnictw o w ojew ództw a olsztyńskiego poniosło w w y n ik u II w ojny św ia­ tow ej olbrzym ie stra ty . Pisano już o nich w ielokrotnie w p u b lik acjach reg io ­ n alnych i ogólnopolskich i nie ma potrzeby szerzej o ty m przypom inać. O dbu­ dowa w si oraz całej in fra s tru k tu ry rolnej byia po w yzw oleniu jednym z pod­ staw ow ych w a ru n k ó w rozw oju p ro d u k cji ro ln ej i hodow lanej. W yludnienie

5 W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e O l s z t y n ( d a l e j W A P O ) , U r z ą d P e ł n o m o c n i k a ( d a l e j U P ) , 34, W y k a z k r e d y t ó w u z y s k a n y c h i r o z p r o w a d z o n y c h z r ó ż n y c h r e s o r t ó w n a O k r ę g W o j e w ó d z ­ t w a M a z u r s k i e g o n a o k r e s o d 1 I V 1945 r . d o 31 I I I 1946 r . 6 Z . L a n d a u , R e f o r m y w a l u t o w e w 1945 r . , K w a r t a l n i k H i s t o r y c z n y , 1968, n r 1, s. 76, p r z y p . 106. Z a r z ą d z e n i e m i n i s t r ó w p r z e m y s ł u i s k a r b u w s p r a w i e k r e d y t ó w b a n k o w y c h d l a u r u c h o m i e n i a p r z e m y s ł u n a Z i e m i a c h O d z y s k a n y c h z 25 V I I I 1945 r .

44 D a n uta ta n ie c

w si n ie sprzyjało te j odbudowie. D latego już w 1945 roku do w ojew ództw a olsztyńskiego i n a te re n y sąsiednie zaczęła napływ ać ludność w ram ach m a ­ sow ej akcji osadniczej. Nowi osadnicy otrzym yw ali gospodarstw a na w a ru n ­ kach i o a rea le ustalonym ram am i re fo rm y r o l n e j 7. Równocześnie pozostaw ał duży obszar m ają tk ó w ziemskich, p rz ejęty później przez gospodarstw a P a ń ­ stw ow ych N ieruchom ości Ziemskich.

W arunki, w jak ich osiedleńcy wchodzili w użytkow anie przydzielonych im gruntów , n ie daw ały możliwości rozw ijania produkcji rolnej. Osiedlona ludność b yła biedna, nie posiadała najczęściej żadnych środków produkcji. Ś rodków ty ch nie znajdow ała też w zajm ow anych gospodarstw ach. K onieczną w te j sytuacji pomoc otrzym ali osiedleńcy od państw a. Z pierw szym i ak tam i pom ocy osiedleńcy-rolnicy stykali się już w p u n k ta c h Państw ow ego Urzędu R e p a tria c y jn e g o 8. O trzym yw ali tu niew ielkie zasiłki pieniężne, żywność, leki. Dalsza pomoc b yła pow ażniejsza i o w iele b ard ziej w szechstronna. Dotyczyła głównie środków produkcji. Pom oc p ro d u k cy jn a p ań stw a m iała na celu od­ budow ę pogłowia zw ierząt gospodarskich, szybkie zagospodarow anie opusz­ czonych dotąd gospodarstw oraz lik w id ację odłogów. P olegała n a dostarczaniu środków p rodukcji (ziarno siewne, nawozy, m aszyny, konie, bydło) i na udzie­ lan iu pożyczek pieniężnych. Z arów no osadnicy, z atrzy m u jący się na gospodar­ stw ach indyw idualnych, jak też państw ow e gospodarstw a rolne, pomoc fin a n ­ sow ą o trzy m y w ali w postaci k re d y tó w tow arow ych i pieniężnych. W p ierw ­ szym okresie po w yzw oleniu najczęstszą form ą pom ocy był w łaśnie k re d y t tow arow y. Udział środków pieniężnych był znacznie m niejszy. W n atu rz e też płacono pierw sze św iadczenia dla pań stw a i w n a tu rz e w nosiła ludność opłaty za usługi. U sługi dla rolników św iadczyło przede w szystkim P ań stw o w e P rz e d ­ siębiorstw o T rak to ró w i M aszyn Rolniczych.

T r y b p r z y z n a w a n i a i w y k o r z y s t a n i a k r e d y t ó w . Środki finansow e przeznaczone dla rolnictw a p łynęły różnym i drogam i. Głównym dyspozytorem było M inisterstw o Rolnictw a i R eform R olnych poprzez W oje­ wódzki U rząd Ziemski, Izbę Rolniczą i w ydział rolnictw a U rzędu W ojew ódz­ kiego w Olsztynie. Poza bezpośrednim finansow aniem z b u dżetu p aństw a i budżetów sam orządow ych rolnictw o otrzym yw ało pomoc ze środków budże­ towych, rozproszonych w różnych reso rtach pozarolniczych, m iędzy innym i

z M inisterstw a O dbudow y i M inisterstw a Ziem Odzyskanych.

K re d y ty budżetow e otrzym yw ało rolnictw o na określone cele, głównie n a popieranie p ro d u k cji ro ślin n ej i zwierzęcej, n a m elioracje rolne i n a finanso­ w anie działalności państw ow ych gospodarstw rolnych, w ystępujących w tedy pod n azw ą P aństw ow e N ieruchom ości Ziemskie. Innym narzędziem finanso­ w an ia był tzw. k re d y t skarbow y, k tó ry w znacznym stopniu służył jako źródło finansow ania inw estycji rolnych ze środków bezzw rotnych. K re d y t skarbow y finansow ał zagospodarow yw anie odłogów oraz w y d a tk i przedsiębiorstw p a ń ­ stw ow ych. K orzystały z niego najczęściej Z arząd P aństw ow ych N ieruchom ości Ziemskich, P ań stw o w y Z akład Hodow li Roślin, P ań stw o w y Z akład C howu Koni, P aństw ow e Przedsiębiorstw o T rak to ró w i M aszyn Rolniczych. Oprócz finansow ania państw ow ej gospodarki rolnej, z budżetu p a ń stw a przekazyw ano

7 U s t r ó j r o l n y i o s a d n i c t w o n a o b s z a r z e Z i e m O d z y s k a n y c h i b y ł e g o W . M . G d a ń s k a , D z i e n n i k U s t a w , 1946, П Г 49, p o z . 279.

8 S . B a n a s i a k , D z i a ł a l n o ś ć o s a d n i c z a P a ń s t w o w e g o U r z ę d u R e p a t r i a c y j n e g o n a Z i e m i a c h

45

znaczne fundusze na ogólne zadania rolnictw a, m iędzy in n y m i n a odbudow ę wsi i p arcela cję gruntów . W w ojew ództw ie olsztyńskim problem y parcelacji by ły szczególnie istotne, bow iem po w yzw oleniu p ań stw o stało się w łaści­ cielem praw ie całej ziemi. Ziem ię tę należało zagospodarować. Do m aja 1947 ro k u n a parcela cję i n a ośrodki k u ltu ry rolnej przew idziano w w ojew ództw ie 305 tysięcy ha, z przeznaczeniem na utw orzenie 1296 gospodarstw a. Na ro l­ nictw o kierow ano dość duże fundusze. W 1947 ro k u śro d k i budżetow e na cele ro ln ic tw a obejm ow ały przeciętnie w sk ali całej gospodarki naro d o w ej 15,7% ogólnej su m y przeznaczonej n a gospodarkę naro d o w ą 10; w 1948 roku b yły już m niejsze. Wiązało się to z w ysokim tem p em odbudow y przem ysłu w ram ach p lan u trzy letn ieg o i k iero w an iem środków b udżetow ych w większym stopniu niż poprzednio n a cele pozarolnicze. W 1948 ro k u k re d y ty skarbow e przeznaczano głównie dla zakładów przem ysłow ych i e n erg ety k i oraz n a u rz ą ­ dzenia kom unalne. Finansow anie potrzeb gospodarczych w ojew ództw a o lsztyń­ skiego było podporządkow ane ogólnopolskim założeniom p lan u trzyletniego. N ajpow ażniejszym narzędziem finansow ania rolnictw a był k re d y t b an k o ­ wy. K re d y ty bankow e stan o w iły w ażną pomoc finansow ą dla gospodarki chłopskiej, a dla p aństw ow ych p rzed sięb io rstw rolnych b yły głów nym źródłem finansow ania. U ru ch am ian o je zw ykle w ram ach tzw . akcji oraz n a szczegó­ łowe cele gospodarcze, tak ie jak m echanizacja, e lek try fik acja, ogrodnictwo, pszczelarstwo, hodow la, a także n a pomoc dla powodzian. A kcje organizowano zależnie od potrzeb. W ojew ództw o olsztyńskie korzystało z k red y tó w n a akcję siewną, żniw ną oraz ak cje specjalne, k tó re dotyczyły rozprow adzania na wsi to w aró w przem ysłow ych. Na in n y ch te re n a c h Polski korzystano także z k re ­ dytów n a akcję naw ozow ą. W 1946 ro k u zboża, nasiona i ziem niaki rozpro­ w adzano w yłącznie jako pożyczkę siew ną M inisterstw a R olnictw a i Reform R olnych lub M inisterstw a Ziem O dzyskanych n . K re d y t żniw ny w 1946 roku w w ojew ództw ie olsztyńskim przeznaczony b y ł n a zakup p ro sią t — chodziło o rozw ój hodowli.

K re d y t spłacali rolnicy zbożem n a podstaw ie sk ry p tu dłużnego, pobranego przez spółdzielnie rozprow adzające dane płody rolne. S p łata w ynosiła zazw y­ czaj 110% w artości zaciągniętego k red y tu . W yceny dokonyw ano w edług cen w olnorynkow ych, w ystępujących w d an y m czasie n a ry n k u olsztyńskim , co budziło p ro tes ty rolników z odległych tere n ó w w ojew ództw a, gdzie ceny w olnorynkow e kształtow ały się inaczej i b y ły zw ykle korzystniejsze dla k re ­ dytobiorców . Spółdzielnie ściągały też w im ien iu C e n tra ln ej K asy Spółek Rolniczych należność od kredytobiorców 1!. W w ojew ództw ie olsztyńskim z a j ­ m ow ała się ty m spółdzielczość „Społem ” oraz spółdzielnie rolniczo-handlow e. Część k re d y tu otrzym yw ała w ieś także w postaci usług. Większość usług św iadczyło P aństw ow e Przedsiębiorstw o T rak to ró w i M aszyn Rolniczych. Pow iązanie k re d y tu z to w arem i usługam i m iało sw oje dobre i złe strony. Do­ b rą było to, że w pe w n y m stopniu pom agało p a ń stw u oddziaływ ać w sposób planow y n a p ro dukcję rolną w gospodarstw ach chłopskich. W adą takiego po ­

9 B . W i l a m o w s k i , J . M u c h a , O r g a n i z a c j a z a r z ą d z a n i a o r a z r o z w ó j s i t w y t w ó r c z y c h w g o s p o ­ d a r s t w a c h p a ń s t w o w y c h w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o w l a t a c h 1945— 1961, K M W , 1962, n r 1, s . 241. 10 J . J a n k o w s k i , F i n a n s o w a n i e r o l n i c t w a , w : F i n a n s e P o l s k i L u d o w e j w l a t a c h 1944— 1960, W a r s z a w a 1964, s. 178. 11 T . S t a n k i e w i c z , S p ó ł d z i e l n i e r o l n i c z o - h a n d l o w e w P o l s c e L u d o w e j 1944— 1947, W a r s z a w a 1971, s. 126. 12 W l i p c u 1946 r . C e n t r a l n a K a s a S p ó ł e k R o l n i c z y c h w f u z j i z B a n k i e m , . S p o ł e m ” s t w o r z y ł y B a n k G o s p o d a r s t w a S p ó ł d z i e l c z e g o .

w iązania był fa k t, że k re d y ty często b yły w ykorzystyw ane niezgodnie z ich przeznaczeniem . Rolnicy przeznaczali je n a pilniejsze ich zdaniem potrzeby lub — gdy to by ły śro d k i pieniężne — zużywali je n a cele konsum pcyjne.

Sposób rozprow adzania k red y tó w nie był prosty. P ro ced u ra rozdziaiu przeciągała się w czasie i k re d y ty tra fia ły do rolników zbyt późno. Odbyw ało się to następująco: P ań stw o w y B ank R olny lu b B an k G ospodarstw a K ra jo ­ wego p rzekazyw ały sum y kredytów , w edług rozdzielnika, do swoich oddziałów w pow iatach, a gdy p ow iat oddziału n ie posiadał — kw otę k re d y tu p rzele­ w ano do U rzędu Skarbow ego. Równocześnie staro sta każdego po w iatu o trzy ­ m yw ał inform ację z w ydziału odbudow y U rzędu W ojewódzkiego, opracow aną w porozum ieniu z K om isją Gospodarczą i O dbudow y działającą p rz y W oje­ w ódzkiej Radzie N arodow ej, o przydziale odpow iedniej su m y kred y tu . W po­ dziale k re d y tu b ra ł udział a rc h ite k t pow iatow y. Rozdział k re d y tu odbyw ał się w pow iecie p rzy w spółudziale lub w porozum ieniu z w ydziałem osiedleńczym starostw a, oddziałem P aństw ow ego U rzędu R ep atriacy jn eg o i specjalną ko­ m isją odbudow y wsi. B ra ł w n im też udział a rch ite k t pow iatow y. Rozdział bezpośredni następow ał w zależności od potrzeb wsi.

Najczęściej stosow aną fo rm ą k re d y tó w bankow ych był k re d y t k ró tk o te r­ minow y, u d zielan y n a okres 9— 14 miesięcy. Rzadziej stosow ano k re d y t śred n io term in o w y z okresem sp łaty do 3 lat. O dsetki b y ły dość wysokie. Od k red y tó w k ró tk o term in o w y ch pobierano, w raz z kosztam i bankow ym i, do 12°/o. K re d y ty bankow e dla olsztyńskich rolników b yły oprocentow ane — jak już w spom niano — w wysokości 10®/o. Osiedleńcy, zwłaszcza w pierw szym o kresie po przybyciu n a ziem ię olsztyńską, korzystali z u lg i ich odsetki od k red y tó w bankow ych w ah ały się w granicach

2

—

6

fl/o.

K re d y ty k ró tk o term in o w e b y ły dla rolnictw a niebezpieczne, m im o że udzielano ich w w ojew ództw ie najw ięcej. R olnicy p rz y długim cyklu p ro d u k ­ cyjnym , jak i w ystępuje w rolnictw ie, n ie m ogli tych k re d y tó w spłacić w t e r ­ m inie i popadali w coraz większe długi, płacąc wyższe odsetki. K re d y ty te w ykorzystyw ano n a siew, orkę, nawozy, zakup m aszyn i in w en tarza żywego oraz n a uzupełnienie drobnego sp rzętu w gospodarstw ie rolnym . Często kw otą k re d y tu opłacano przydziały in w e n ta rza żywego z UNRRA ls. Gdy nadchodził term in spłaty, rolnicy n a ogół składali podania o prolongatę. Ich gospodarstw a nie by ły w tam ty ch latach dochodowe. Dość często b a n k przedłużał z tego pow odu rolnikom term in sp łaty i k re d y ty kró tk o term in o w e sta w a ły się p r a k ­ tycznie średnioterm inow ym i. Udzielanie k red y tó w n a dłuższe te rm in y było zbyt ryzykow ne, poniew aż b a n k nie m iał podstaw do zau fan ia k re d y to b io r­ com. P ań stw o w y B an k R olny w Olsztynie m iał w iele problem ów ze ściąga­ niem należności. W spraw ozdaniu z m arca 1946 roku d y re k to r tego b anku podzielił n a w e t społeczność w ojew ództw a n a kilka g ru p kredytobiorców p i ­ sząc: „W arm iacy i M azurzy długo zastan aw ia ją się n a d procentem i te rm i­ nem sp łaty i wolą k re d y ty długoterm inow e, nato m iast osadnicy z centralnych w ojew ództw chętnie b ra lib y pożyczki w każdej wysokości i na każdy term in i n a w ysoki p ro cen t by leb y dostać gotów kę do rę k i” 14. Z t ą gotów ką czasami opuszczali przydzielone im gospodarstw a, a b a n k dow iadyw ał się o ty m po kilku m iesiącach ls. 13 U N R R A — U n i t e d N a t i o n s R e l i e f a n d R e h a b i l i t a t i o n A d m i n i s t r a t i o n ( A d m i n i s t r a c j a N a r o ­ d ó w Z j e d n o c z o n y c h d o S p r a w P o m o c y i O d b u d o w y ) . 14 W A P O , U P 3, к . 209, S p r a w o z d a n i e U r z ę d ó w N i e z e s p o l o n y c h . Z e s p r a w o z d a n i a P a ń s t w o ­ w e g o B a n k u R o l n e g o z m a r c a 1946 r . 15 I b i d e m , k . 225. 46 D a n u ta ta n ie c

47

Z darzające się p rzypadki niesolidności kredytobiorców nie m ogły jednak stanow ić p odstaw y do w yciągania ogólnej n eg aty w n ej opinii o ludności n a ­ pływ ow ej. L udność ta w przew ażającej m ierze s ta rała się k re d y ty spłacać lub z pow odu n ieu ro d zaju czy plagi gryzoni p rzy n ajm n iej odroczyć te rm in y spłaty. N ieurodzaj i plaga gryzoni były praw d ziw ą klęską rolnictw a w 1946 roku.

Często b a n k odraczał też te rm in y n a w et k re d y tu średnioterm inow ego oraz w szelkie sankcje, w nadziei, że rolnicy dokonają sp la t później. Te posunięcia niew iele jed n a k daw ały. W m iarę u p ły w u czasu n iek tó rzy rolnicy byli coraz b ard ziej przekonani, że p aństw o m a obow iązek finansow o im pom agać i zw y­ czajnie w strzy m y w ali się od regulacji sw ych długów. N iew łaściw em u w y k o ­ rzy stan iu k re d y tó w i niew ypłacalności rolników sp rzy jały nie u re gulow ane sp ra w y własności gospodarstw i w y stępujące spory o gospodarstw a.

K re d y ty k ró tk o term in o w e przydzielano też rolnikom n a ogólne po trzeb y gospodarcze. W 1946 ro k u otw orzono konta k re d y to w e specjalne dla W a r­ m iaków i M azurów, k tó rzy w te n sposób mogli korzystać z dodatkow ych źró­ deł pomocy. S um a k re d y tu przyznanego im w 1946 roku w ynosiła 2 m iliony złotych ,0, a w końcu 1946 ro k u zw iększyła się do

8

m ilionów złotych 17. P o ­ dobny k re d y t uruchom iono dla rodzin powodzian, k tó ry ch przesiedlono w 1947 ro k u do p ow iatu biskupieckiego. Czasam i k re d y ty nadchodziły t a k późno, że wobec krótkiego te rm in u sp łaty n ie zawsze by ły w ykorzystane. P ań stw o co­ fało je, a w ielu potrzebujących po p ro stu o nich nie w iedziało. T a k było w w ielu p rzy p ad k ach z pomocą dla W arm iak ó w i M azurów . Słabo działała in fo rm acja k re d y to w a; w tere n ie brak o w ało in sty tu cji k re d y tu jąc y c h rolnic­ two, n ajw ięcej k re d y tó w rolnych przydzielał P ań stw o w y B a n k R olny w O l­ sztynie, a do Olsztyna ze w si dojazd był tru d n y . K re d y ty przydzielano też n ie znając rolników i nie kontrolując, ja k w y k o rzy stali o trzy m an y kredyt. W 1947 ro k u n a odpraw ie referen tó w osiedleńczych w Olsztynie postulow ano, aby z powyższych w zględów rozdzielanie k red y tó w przyznać gm inom i u tw o ­ rzyć w ty m celu gm inne in sty tu cje k r e d y to w e IB. T akie in sty tu cje, jak słusz­ nie podkreślano, m ogły m ieć najlepsze rozeznanie w potrzebach poszczególnych gospodarstw oraz m ogły spraw ow ać ko n tro lę nad u żytkow aniem kredytów . Z w ielu względów, i to nie ty lk o organizacyjnych, te p o stu laty osiedleńców nie m ogły być w tam ty ch latach spełnione. Na tw orzenie gm innych in sty tu cji k re d y to w y ch n ie było w te d y n a w si w aru n k ó w . D opiero po 1949 ro k u sieć spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych w zrosła i przekształcono je w g m in ­ n e kasy spółdzielcze.

D z i a ł a l n o ś ć i n s t y t u c j i k r e d y t o w y c h . Rolnictw o było o b ­ sługiw ane przez k ilk a banków : P ań stw o w y B ank Rolny, B an k G ospodarstw a Spółdzielczego oraz spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe, które podlegały B ankow i G ospodarstw a Spółdzielczego, B a n k L u d o w y i nieliczne K om unalne K asy Oszczędności. W 1946 ro k u w w ojew ództw ie olsztyńskim pracow ał jeden oddział Państw ow ego B anku Rolnego, 9 oddziałów B anku G ospodarstw a S pół­

16 W A P O , U P 33, S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i P e ł n o m o c n i k a R z ą d u n a O k r ą g M a z u r s k i z l u t e ­ g o 1946 r . 17 A r c h i w u m A k t N o w y c h ( d a l e j A A N ) , M i n i s t e r s t w o Z i e m O d z y s k a n y c h ( d a l e j M Z O ) 399, k . 124, S p r a w o z d a n i e W o j e w o d y O l s z t y ń s k i e g o n a p o s i e d z e n i u M a z u r s k i e j W o j e w ó d z k i e j R a d y N a ­ r o d o w e j z 29 X I 1946 r. 18 A A N , M Z O 669, k . 31—33, S p r a w o z d a n i e z p o d r ó ż y s ł u ż b o w e j n a o d p r a w ą r e f e r e n t ó w o s i e ­ d l e ń c z y c h w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o w d n i u 9 I V 1947 r .

48 D a n uta ta n ie c

dzielczego, 4 K om unalne K asy Oszczędności i 5 spółdzielni oszczędnościowo- -pożyczkowych. W 1948 ro k u liczba K om unalnych K as Oszczędnościowych w zrosła do 14, w w ojew ództw ie działało też 11 spółdzielni oszczędnościowo- -pożyczkowych. Liczba pozostałych in sty tu cji k re d y to w y ch pozostała bez zmian.

K om unalne K asy Oszczędności rozprow adzały k re d y ty dla rolnictw a n a zlecenie Państw ow ego B anku Rolnego. Po zgrom adzeniu w k ład ó w i p rzy w spółpracy z P ań stw o w y m B an k iem Rolnym w y p łacały one rolnikom pożycz­ ki przez złożenie w ek sli do dyskonta. K asy oszczędności organizow ano stop­ niowo. W 1947 ro k u p ra co w ały one już w p o w iatach kętrzyńskim , giżyckim i suskim, a w in n y ch znajdow ały się w stadium organizacji. N ajpóźniej p o ­ w stały w G órow ie Iław eckim i w W ęgorzew ie. Te m iasta, znacznie oddalone od O lsztyna w k ieru n k u północnym, zagospodarow ane zostały stosunkow o późno.

Większość k red y tó w rolnych rozprow adzał P ań stw o w y B a n k Rolny. F i­ nansow ał rolnictw o państw ow e i spółdzielcze, a także akcje państw ow e na rzecz gospodarstw indyw idualnych. K re d y ty przyznaw ano rolnikom w Olszty­ nie już od 1945 roku. W ty m ro k u dla otrzym ania k re d y tu w ystarczył w niosek rolnika, um o ty w o w an y opinią Izby Rolniczej. Wysokość k re d y tu zależała od stan u m ajątkow ego kredytobiorcy. B y ły to w eksle z podpisam i dw óch ż y ra n ­ tów. P ierw sz y k re d y t hodow lany nadszedł do Państw ow ego B anku Rolnego w Olsztynie w g ru d n iu 1945 roku. W ynosił 3 m in zł i był przeznaczony na zakup bydła i koni w c en traln ej Polsce dla potrzeb olsztyńskich gospodarstw rolnych 19. Stopa procentow a w ynosiła 7% w stosunku rocznym . Był to k re d y t krótkoterm inow y. P rzydzielony późną jesienią, gdy w a ru n k i tra n s p o rtu in ­ w en tarza żywego spoza w ojew ództw a u leg ały pogorszeniu z pow odu klim atu, nie w zbudził w śród rolników większego zainteresow ania i nie został w y korzy­ stany. Oddział c en trali b a n k u w W arszaw ie cofnął aż 2 m in zł tego kred y tu , u zasadniając to b ra k ie m zainteresow ania rolników . Ogółem do lutego 1946 ro k u P ań stw o w y B a n k R olny rozprow adził w w ojew ództw ie olsztyńskim — z przeznaczeniem n a cele rolnicze — 27 m in zł k re d y tó w 20. K re d y ty h o ­ dow lane ograniczono w te d y do 0,5 m iliona złotych ze względu n a niew łaściw e w ykorzystanie ty ch funduszy, spow odow ane trudnościam i w zakupie in w e n ­ tarza żywego poza w ojew ództw em 21.

Z ogólnej su m y rozprow adzonych w ty m okresie k redytów , P ań stw o w y B an k R olny przydzielił rolnikom 51,4 m in zł k re d y tu z fu n d u szy własnych, a 44,75 m in zł in n y ch funduszy. W następ n y ch latach rozprow adził już więcej: 160 m in zł w 1947 roku i 400 m in zł w 1948 roku. W arto tu dodać, że P a ń ­ stw ow y B ank R olny poza rolnictw em k red y to w ał także — choć w m niejszym stopniu — przem ysł, h an d el i budow nictw o.

Z ainteresow anie k re d y te m bankow ym w w ojew ództw ie olsztyńskim po ­ czątkow o nie było duże. Przyczyny szukać należy chyba w słabej popularyzacji akcji kredytow ych, dużych odległościach wsi od instytucji k red y to w y ch i n ie ­ w ielkim zainteresow aniu sam ych rolników w inw estow aniu. Nie bez znacze­ nia dla k red y to w an ia był też b ra k jednolitych przepisów , dotyczących zabez­ pieczenia k re d y tu i sporne problem y własności gospodarstw rolnych. Jeszcze

19 N i e z r o z u m i a ł e s t a n o w i s k o B a n k u R o l n e g o , W i a d o m o ś c i M a z u r s k i e , 1945, n r l z 15 X I I . 20 R o c z n i k S t a t y s t y c z n y 1947, G U S , W a r s z a w a 1947, s. 120; R o c z n i k S t a t y s t y c z n y 1949, G U S , W a r s z a w a 1950, s. 166.

21 W A P O , U P 33, S p r a w o z d a n i e z d z i a ł a l n o ś c i P e ł n o m o c n i k a R z ą d u n a O k r ę g M a z u r s k i z e s t y c z n i a 1946 r .

49

Fundusze k redytow e

P aństw ow ego B an k u Rolnego w Olsztynie w o k re sie 1945 — 1 X I I 1946 Ź r ó d ł a k r e d y t ó w W y s o k o ś ć r o z p r o ­ w a d z o n y c h k r e d y t ó w ( w m i n z ł) Z w łasnych funduszy n a k re d y ty kró tk o term in o w e 33,6 n a k re d y ty średnioterm inow e 17,8 Z funduszy ad m in istracy jn y ch n a k re d y ty k ró tk o term in o w e 8,4 n a k re d y ty średnioterm inow e 34,9 Z lo k aty s k a rb u p a ń stw a na odbudow ę osiedli n a k re d y ty średnioterm inow e 1,45 Razem 96,15 Ź r ó d ł o : A A N , M Z O 76, k . 44, Z e s p r a w o z d a ­ n i a W y d z i a ł u S p o ł e c z n o - P o l i t y c z n e g o U r z ę d u W o j e ­ w ó d z k i e g o O l s z t y ń s k i e g o o p o ł o ż e n i u g o s p o d a r c z y m r o l n i c t w a w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o w e d ł u g s t a n u z 1 g r u d n i a 1946.

w 1947 ro k u d y re k to r P aństw ow ego B an k u Rolnego w Olsztynie, W ik to r W il- koszewski, m ów ił n a zjeździe starostów , że n iek tó re p o w ia ty nie in te res u ją się k r e d y ta m i22. P ró b o w an o przerzucać te k re d y ty do pow iatów , k tó ry m za­ leżało n a ich w ykorzystaniu. Pow ażną b a rie rę stanow iła sy tu a cja p ra w n a go­ spodarstw . B ank dla zabezpieczenia k re d y tó w w y m ag ał od rolników p rz ed sta ­ w ien ia a k tu n a d an ia gospodarstw a. W iele gospodarstw ty ch a któw jeszcze nie posiadało lub było w trak c ie załatw ia n ia form alności, a b ra k a k tu stanow ił istotną przeszkodę w o trzy m an iu kred y tu . Na podstaw ie aktów n a d an ia spo­ rządzano dla kred y to b io rcy sk ry p ty dłużne z podpisem w spółm ałżonka lub pełnoletniego członka rodziny. Rolnicy korzystali też z k re d y tó w n a weksel, choć te k re d y ty w lata ch 1947— 1948 odgryw ały m niejszą rolę niż w p ie rw ­ szym okresie po w yzwoleniu.

A kcję k red y to w an ia rolnictw a p ro w ad ziły też banki ludowe. Udzielały pożyczek rolnictw u indyw idualnem u. B yły to pożyczki n a w eksle lu b sk ry p ty dłużne, z przeznaczeniem n a hodowlę, n a w yk u p koni i k ró w z dostaw UNRRA, n a inw estycje o raz n a p o trze b y gospodarcze (zwykle tra n s p o rt rolniczy lub zapasy). B anki ludow e n ie ograniczały się do k red y to w an ia drobnego ro ln ic­ tw a. U dzielały pom ocy także d robnym rzem ieślnikom i kupcom. Szczególną sy m p atią cieszył się B an k L udow y w Olsztynie, k tó ry w fin an so w an iu potrzeb m iejscow ej ludności m iał bogate tra d y c je z ok resu poprzedzającego II w ojnę

22 A A N , M Z O 669, k . 247, P r o t o k ó ł z e z j a z d u s t a r o s t ó w i p o w i a t o w y c h i n s p e k t o r ó w s a m o r z ą ­ d o w y c h w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o o d b y t e g o 17—18 X 1947 r .

św ia to w ą S3. A ktyw a B anku Ludow ego stanow iły w k ład y członkowskie oraz fundusze kierow ane z B an k u G ospodarstw a Spółdzielczego, k tó ry stanow ił centralę organizacyjno-finansow ą spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych. Oddziały terenow e B anku G ospodarstw a Spółdzielczego czyniły w w ojew ódz­ tw ie olsztyńskim w iele sta rań , ab y pozyskać now ych członków (wkładców) i powiększyć sum y w k ła d ó w 34. W 1947 roku k o n k u ro w ały jeszcze z oddziałem N arodowego B anku Polskiego i K om unalnym i K asam i Oszczędności. W kon­ k u ren cji te j jed n ak przegryw ały, bo N arodow y B ank Polski k re d y to w ał już w szystkie nierolnicze przedsiębiorstw a państw ow e oraz w iele organizacji spo­ łecznych i instytucji, zostaw iając spółdzielczości kred y to w an ie drobnych w łaś­

cicieli.

50 Da n u ta ta n ie c

K re d y ty B an k u Ludow ego udzielone w w ojew ództw ie olsztyńskim w okresie

1 1 — 31 X 1946 r. R o d z a j k r e d y t u W y s o k o ś ć k r e d y t u ( w zł) W ekslowe 400 496 H odow lane — w ekslowe 1 080 440 Na w y k u p koni i krów

z dostaw UNRRA 244 860 In w esty cy jn e — wekslowe 2 244 290 T erm inow e — w ekslow e 2 446 262 Razem

6

416 348 Ź r ó d ł o : A A N , M Z O 76, k . 49, Z e s p r a w o z d a ­ n i a W y d z i a ł u S p o ł e c z n o - P o l i t y c z n e g o U r z ę d u W o j e ­ w ó d z k i e g o o p o ł o ż e n i u g o s p o d a r c z y m r o l n i c t w a w o ­ j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o w e d ł u g s t a n u z g r u d n i a 1946 r .

W 1946 roku, do października, B a n k L udow y udzielił ogółem

6

416 348 zło­ tych k re d y tu dla w ojew ództw a olsztyńskiego. Z ogólnej sum y

6

416 348 zł k red y tó w przypadło: n a h an d el 92 000 zł, n a rolnictw o

6

017 302 zł, n a różne inne cele 307 046 zł. Z ty ch danych w ynika, że z rozprow adzonych przez Bank L udow y k red y tó w 93% przekazano rolnictw u. B yły to k re d y ty k ró tk o te rm i­ nowe, udzielane n a w eksel i średnioterm inow e inw estycyjne, też wekslow e. Na w yk u p koni i k ró w z dostaw UNRRA udzielano k red y tó w na s k ry p ty dłużne. Za każdego konia lub k row ę z dostaw UNRRA ro ln ik płacił 3000—4000 zł. Była to tylko opłata za koszty tra n s p o rtu m orskiego i lądowego.

D ziałalność ban k ó w ludow ych rozw inęła się w następnych latach. Już w 1947 ro k u udzieliły one w w ojew ództw ie olsztyńskim k red y tó w ogółem na 37 895 000 zł o raz

66

609 000 zł pożyczek sw oim czło n k o m 24. Щ tym że roku

23 J . M a l e w s k i , R o l a b a n k ó w l u d o w y c h n a W a r m i i i M a z u r a c h , И M W , 1958, n r 2, s s . 179— 183. 24 W A P O , N a r o d o w y B a n k P o l s k i , O d d z i a ł W o j e w ó d z k i 24, k . 33, A k t a z i n s p e k c j i p l a c ó w e k B a n k u , o d d z i a ł A , B a n k G o s p o d a r s t w a S p ó ł d z i e l c z e g o , 1947 r .

25 Z w i ę k s z a s i ę r o l a s p ó ł d z i e l n i o s z c z ę d n o ś c i o w o - p o ż y c z k o w y c h ‘ i n k ó w L u d o w y c h n a W a r ­ m i i i M a z u r a c h , Ż y c i e O l s z t y ń s k i e , 1948, n r 39 z 9 I I .

51

w k ład y członkowskie w ynosiły w B anku Ludow ym 734 000 zł. A ktyw nością w działalności k re d y to w ej w yróżniały się b a n k i ludow e w Olsztynie, B isk u p ­ cu, M orągu, B artoszycach i M rągowie. B anki ludow e p racow ały p raw ie w każ­ dym m ieście pow iatow ym . W początkach 1948 ro k u było ich w w ojew ództw ie 15, m iędzy in n y m i n a w e t w Ornecie, k tó ra nie by ła m iastem pow iatow ym .

o d b u d o w a wsi

O dbudow a zagród rolniczych rozpoczęła się jeszcze w 1945 roku. O siedleń­ cy dokonyw ali jej sami. Do połow y 1946 roku, poza rem o n tam i p a ru szkół i nieznaczną pom ocą rolnikom w postaci m ateriałó w budow lanych, n ie zro­ biono w iele n a rzecz odbudow y w si. Osadnicy radzili sobie sami. U zupełniali b ra k i w zajętych przez siebie budy n k ach m ate ria ła m i z b u dynków jeszcze nie zam ieszkałych. Ten p ro sty sposób odbudow y zagród już zasiedlonych był z konieczności jedną z głów nych przyczyn d ew astacji zagród, k tó re dopiero oczekiw ały n a osadników. W ystarczyło z pustego, nie ogrzew anego zim ą domu zab rać okna i drzwi, aby w ciągu zim y pod w p ły w em w a ru n k ó w atm osfe­ rycznych m ieszkanie uległo zniszczeniu.

O potrzebach w zakresie odbudow y w iele dyskutow ano. W spraw ozdaniu o położeniu ro ln ic tw a w ojew ództw a olsztyńskiego pisano w 1946 roku: „po­ trze b y k redytow e drobnego ro ln ictw a n a różne cele są olbrzym ie. W styczniu 1946 r. W ojewódzki U rząd Ziem ski n a k o n ferencji z P ań stw o w y m B ankiem Rolnym Oddział w O lsztynie s ta ra ł się po trzeb y te ustalić. W rezultacie o trzy ­ m ano cy fry p rz era stają ce w ogóle możliwości k red y to w e państw ow ego i spół­ dzielczego a p a ra tu bankowego, aczkolw iek ograniczono się do zestaw ienia najpilniejszych potrzeb w realizacji n a jb a rd zie j fu n d am en taln y ch potrzeb ro ln ic tw a ” !e. W edług powyższych obliczeń po trzeb y ro ln ictw a w ynosiły 3500 zł n a 1 h a g ru n tó w ogółem w 38 000 gospodarstw indyw idualnych. Liczo­ no k re d y t k o n sum pcyjny po 5000 zł n a rodzinę, poza ty m k re d y t n a zakup koni i k r ó w 27, zboże siewne, prosięta i koszt obróbki tra k to ram i. Nie brano pod u w agę p o trze b budow lanych, m aszyn i narzędzi rolniczych, w yposażenia mieszkań. Sum a p otrzeb w ydaw ała się w te d y uczestnikom konferencji o lb rzy ­ mia. W p ra k ty c e pomoc p ań stw a z różnych źródeł i z różnych ty tu łó w w raz z zadłużeniem ro ln ictw a z ty tu łu sk ry p tó w dłużnych była bliska szacunkowi potrzeb. Uczestnicy konferencji szacowali potrzeby rolnictw a w 1946 ro k u na 1340 m in złotych.

A kcja kred y to w an ia rolnictw a n a cele odbudow y zagród rozpoczęła się w d ru g ie j połowie 1946 roku. M inisterstw o O dbudow y w tym czasow ym za­ rządzeniu w sp raw ie b udow nictw a w iejskiego n a teren ach Ziem O dzyskanych podawało, że w 1946 roku pomoc ze stro n y p a ń stw a będzie jeszcze o g ra n i­ czona. O kreślało, że działalność w ojew ódzkich w ydziałów odbudow y i p o ­ w iatow ych re fe ra tó w odbudow y pow inna zdążać „do przeprow adzenia ko ­ niecznych zabezpieczeń w istniejących zabudow aniach w iejskich oraz dopro­ w adzenia do sta n u używ alności tej ich części, k tó ra jest niezbędna dla stw o­ rzenia w aru n k ó w w stępnego zagospodarow ania rodzin osadniczych, względnie k ilk u rodzin zak w atero w an y ch przejściow o w spólnie w jed n ej zagrodzie lub

26 A A N , M Z O 76, k . 44, S p r a w o z d a n i e s y t u a c y j n e W y d z i a ł u S p o ł e c z n o - P o l i t y c z n e g o U r z ę d u W o j e w ó d z k i e g o O l s z t y ń s k i e g o o p o ł o ż e n i u g o s p o d a r k i r o l n e j w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o w e d ł u g s t a n u n a g r u d z i e ń 1946 r .

52 D a n uta ta n ie c

zabudow aniach folw arcznych” sa. Równocześnie zarządzenie precyzowało, jak należy trak to w a ć poszczególne zagrody w k redytow aniu, zależnie od stopnia zniszczenia. M inisterstw o podaw ało, że „zagrody w yk azu jące zniszczenia do 15% sw ojej pełnej w artości korzystać będą z odpłatnych przydziałów m a ­ teriałow ych po cenach urzędow ych. Z agrody o procencie zniszczenia od 15— 40% uzyskają przydział m ate ria łó w b udow lanych n a w a ru n k ac h dotacji oraz pomoc w częściowym pokryciu kosztów robocizny i fachow ego nadzoru z części kredytów , przew idzianych n a subw encjonow anie rem ontów zagród” 29. B ardzo istotne było zatem w łaściw e oszacowanie stopnia zniszczenia zagród i określenie in d y w id u aln y ch p o trzeb rem ontow ych każdego gospodarstw a. B rano też pod u w agę stan m ają tk o w y oraz dotychczasow e zagospodarow anie osadnika. Było to n a pew no słuszne, ale w pe w n y ch w a ru n k ac h stw arzało okazję do nadużyć, podobnie ja k p rz y u stalan iu p ro cen tu zniszczenia. Jeśli osadnik zagospodarow any otrzym yw ał k re d y t m niejszy lu b na gorszych w a ­ runkach, p rzep isy te nie sk łan iały go do dbałości o przydzieloną zagrodę, sta ­ now iły w pew nym sensie antybodziec. M inisterstw o O dbudow y przew idyw ało górną granicę dotacji dla jednej zagrody w wysokości

20

tys. zł, pożyczki b a n ­ kow ej — także

20

tys. zł.

P od koniec 1946 ro k u p ow iaty o trzy m ały w gotów ce i w m a te ria ła c h b u ­ dow lanych k re d y ty z M in isterstw a O dbudow y w wysokości 34,5 m in zł oraz z Państw ow ego B anku Rolnego 4,4 m in z ł 30. Ogółem k re d y ty M inisterstw a O dbudow y przeznaczone dla w ojew ództw a olsztyńskiego w 1946 ro k u w y n o ­ siły 64,69 m in zł, z czego n a odbudow ę w si prz y p ad a ło 36,49 m in zł, a na odbudow ę m iast — 28,2 m in z ł S1.

M inisterstw o O dbudow y kładło nacisk przede w szystkim n a odbudow ę wsi, dla k tó re j przeznaczyło 56% przydzielonych k redytów . O trzym ane f u n ­ dusze w ieś zagospodarow yw ała spiesznie p rzed zimą. Z w y k o n aw stw em b u ­ dow lanym b y ły duże kłopoty, poniew aż brak o w ało zarów no kw alifikow anych robotników , jak i m ate ria łó w budow lanych. T eren nie był p rzygotow any do szybkiego działania tak że dlatego, że kończył się sezon budow lany. W sum ie z ty ch funduszy odrem ontow ano 3821 z a g r ó d 3!. E kipy rem ontow e organizo­ w an e przez arch ite k tó w pow iatow ych w y rem o n to w ały w te d y tylko 476 za­ gród. D robne rem o n ty w w iększości rolnicy w ykonyw ali sami. P olegały one na n a p raw ie dachu, drzw i, w p ra w ian iu szyb w ok n ach i usu w an iu drobnych u ste rek w budy n k ach gospodarskich. N a p rz y k ła d w pow iecie b ran iew sk im w yrem ontow ano w ted y aż 151 zagród. Głów nie zajm ow ali się ty m zdem obili­ zow ani żołnierze W ojska Polskiego, sk iero w an i ta m n a osiedlenie.

Rozdział k re d y tó w n a odbudow ę wsi był reg u lo w an y centralnie. K re d y ty M in isterstw a Odbudow y, zgodnie z zastrzeżeniem tegoż M inisterstw a, sk iero ­ w ano przed e w szystkim do po w iató w północnych. N ajw yższe przy d ziały o trzy ­ m a ły wsie pow iatów b ran iew skiego i pasłęckiego oraz górowskiego. P rz e k a ­

28 D z i e n n i k U r z ę d o w y M Z O , 1946, n r 6, p o z . 96, Z a r z ą d z e n i e t y m c z a s o w e w s p r a w i e b u d ó w - n i c t w a w i e j s k i e g o n a Z i e m i a c h O d z y s k a n y c h . 29 I b i d e m . 30 A A N , M Z O 76, k . 42, S p r a w o z d a n i e s y t u a c y j n e W y d z i a ł u S p o ł e c z n o - P o l i t y c z n e g o U r z ę d u W o j e w ó d z k i e g o O l s z t y ń s k i e g o o p o ł o ż e n i u g o s p o d a r k i r o l n e j w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o w e d ł u g s t a n u n a X I I 1946. P o r . P l a n o d b u d o w y w s i z o s t a ł w y k o n a n y w u b i e g ł y m r o k u z n a d w y ż k ą 40 p r o ­ c e n t . S p r a w o z d a n i e i n t . S . P o r c z y ń s k i e g o , Ż y c i e O l s z t y ń s k i e , 1948, n r 10 z 10 I. 31 P l a n o d b u d o w y w s i , o p . c i t . 32 A A N , M Z O 399, k . 144, S p r a w o z d a n i e W o j e w o d y O l s z t y ń s k i e g o n a p o s i e d z e n i u M a z u r s k i e j W o j e w ó d z k i e j R a d y N a r o d o w e j 29 X I 1946 r .

zano im 65% przyznanych n a ten cel kred y tó w . K re d y ty rozdzielano w zależ­ ności od p lan u osiedleńczego p ow iatu i potrzeb m iejscow ych wsi. P rzy zn aw an e k w o ty by ły niskie. O dbudow a jednego gospodarstw a kosztow ała 500—600 tys. zł, zatem kw ota k re d y tu starczyć m ogła dla około 80 gospodarstw . W 1946 ro k u w y rem o n to w an o — jak tw ierd ził n aczelnik w ydziału odbudow y U rzędu Wojewódzkiego, S tefan Porczyński — aż 3821 z a g r ó d 88. M ogły to być za­ te m — ja k już w spom niano — jedynie drobne, prow izoryczne n a p ra w y . W d o d a tk u czyniono staran ia, uw ieńczone zresztą powodzeniem, a b y pew ną sum ę tego k re d y tu przerzucić n a odbudow ę m iast. Chodziło o 4,7 m in zł z przydziału na d ru g i k w a rta ł 1946 roku. O baw iano się, że w ieś p rz y ogólnym b ra k u praco w n ik ó w b udow lanych nie w ykorzysta k re d y tu w e w łaściw ym czasie. Poza ty m m ia sta o trzy m y w ały m niejsze k re d y ty niż wieś, a po trze b y też m iały duże. Do p aźd z iern ik a 1946 ro k u w y rem o n to w an o w m iastach ty lk o 204 izb y **.

R ozprow adzanie k re d y tó w odbyw ało się dw ojako: poprzez przydział m a ­ te riałó w bud o w aln y ch i w gotówce. R ów now artość k re d y tu przeznaczonego n a m ate ria ły b u d ow lane p rzelew ano do C e n tra li M ateriałó w Budow lanych, k tó ra zao p atry w ała ro ln ik ó w poprzez sw oje a g e n tu ry w Ostródzie, M orągu, L id z b ark u W arm ińskim , Reszlu, B artoszycach, B raniew ie, M rągow ie i Giżycku. M a teriały grom adzono w specjalnie przeznaczonych do tego celu składach. N ajw iększy popyt m iało szkło. W k red y cie M inisterstw a O dbudow y, p rz y zn a ­ n y m w o jew ództw u olsztyńskiem u w 1946 roku, m a te ria ły bu d o w lan e sta n o ­ w iły około 30% ogólnej w arto ści k re d y tu 35. R esztę przydzielano w gotówce. Przydzielone w 1946 ro k u k re d y ty w y k orzystano n a przełom ie 1946/1947 roku. Z aspokoiły najp iln iejsze potrzeby ro ln ik ó w osiedlonych w 1946 roku. W 1947 ro k u w zw iązku z now ą falą osiedleńców, k tó rzy n ap ły w ali w ra m a ch ak cji „W isła” z w ojew ództw rzeszowskiego i lubelskiego, w ystąpiło now e nasilenie p otrzeb finansow ych. P rz y b y ło wów czas około 60 ty sięcy o s ó b 3t, a w 1948 ro k u n a p ły n ę ły dalsze tran s p o rty . Przesiedleńców , z b ra k u innych gospodarstw , k ierow ano do zagród zniszczonych. W ojew oda olsztyński w s p ra ­ w ozdaniu z sie rp n ia 1947 ro k u pisał: „K red y ty przeznaczone n a odbudow ę i re m o n ty przesiedleńcom z ak cji »W« są t a k n ikłe, że ludność w dalszym ciągu m ieszkająca w zdew astow anych b u d y n k a ch nie jest pew na, czy dom y te b ęd ą p rzed zim ą o d r e m o n to w a n e . B iorąc p rzeciętnie jako m in im aln ą sum ę 5000 zł n a rodzinę, dla przep ro w ad zen ia niezbędnego re m o n tu p o trzeb a ogółem przeszło 1,5 m in zł, Ucząc n a jeden ty lk o p o w ia t bartoszycki. O ile w najbU ższym czasie przesiedleńcy nie o trzy m ają w y d a tn ej pom ocy w postaci bezpłatnego p rzydzielenia im m ate ria łó w b udow lanych i gotów ki n a robociznę i n ie będą p rzed zim ą w ykonane roboty, istn ie jąc y sta n rzeczy okaże się groź­ n y i może spow odow ać m asow e zach o ro w an ia” s?. Rzeczyw iście re m o n ty opóź­ n iały się. W ładze olsztyńskie oczekiw ały dla ro ln ik ó w b e zpłatnych zapomóg w postaci gotów ki i m ate ria łó w budow lanych. A le n iedobory m ate ria łó w b udow lanych odczuw ała w te d y cała Polska. Obiecane w o jew ó d ztw u fundusze

53 33 P l a n o d b u d o w y w s i , o p . c i t . P o r . t e ż A A N , M Z O 399, k . 111, S p r a w o z d a n i e s y t u a c y j n e W y ­ d z i a ł u S p o ł e c z n o - P o l i t y c z n e g o U r z ę d u W o j e w ó d z k i e g o O l s z t y ń s k i e g o z a 1946— 1948. 34 I b i d e m . 35 A A N , M Z O 399, k . 144, S p r a w o z d a n i e W o j e w o d y O l s z t y ń s k i e g o n a p o s i e d z e n i u M a z u r s k i e j W o j e w ó d z k i e j R a d y N a r o d o w e j z 29 X I 1946 r. 36 P l a n o d b u d o w y w s i , o p . c i t . 37 A A N , M Z O 187, k . 214, S p r a w o z d a n i e s y t u a c y j n e W o j e w o d y O l s z t y ń s k i e g o d l a M i n i s t e r s t w a Z i e m O d z y s k a n y c h z a V I I I 1947 r .

w przew adze by ły kred y ta m i, z k tó ry ch rolnicy m ieli się rozliczyć. W oje­ w oda olsztyński w ty m sam ym spraw ozdaniu z sierpnia 1947 ro k u ta k p rz e d ­ staw iał akcję w yposażenia pow iatów północnych w środki do rem ontow ania zagród: „W pow iecie braniew skim re fe re n t odbudow y w ydał lu d n o śd z akcji »W« zam ieszkałej w gm inach P asaria, Chruściel, Podlipie, F ro m b o rk szkła 1200 m, k itu 400 kg, gwoździ 800 kg, w apna 2000 kg. D la ludności pozostałej w yd aw an ie rozpocznie się w m iesiącu w rześniu. Rozdzielnikiem przyznano na odbudow ę 180 m in zł [dla w szystkich pow iatów — D. Ł.]. K w ota ta jednak dotąd nie w p ły n ę ła ” 38. Chodziło o sum ę k re d y tu p rzyznaną na odbudow ę w si n a początku 1947 roku. O późnianie się k re d y tó w w obec zbliżającej się zimy budziło niepokój przesiedleńców . Jeszcze w p aźd ziern ik u n aczelnik W ydziału Osiedleńczego U rzędu W ojewódzkiego, W ładysław O k rajn i, pisał w sp raw ozda­ niu: „W szystkie staro stw a a la rm u ją o b ra k u przydziałów b udow lanych jak szkła, dachów ek, gwoździ dla przesiedleńców z akcji »W«. O sadnicy ci miesz­ k a ją w b u d y n k ach zdew astow anych. W n iek tó ry ch p o w iatach jak Giżycko i O stróda odbudow a gospodarstw zajęty ch przez osiedleńców , m im o p rzezn a ­ czenia n a te n cel funduszy, dotychczas n ie ruszyła. W powiecie b artoszyc­ kim, górow skim i lidzbarskim z pow odu w yczerpania się k re d y tó w żadnych rem o n tó w re fe ra ty odbudow y obecnie nie p rz ew id u ją. W pow iecie K ętrzy n z b ra k u m a te ria łó w budow lanych akcja re m o n tu b u dynków m ieszkalnych została w s trz y m an a ” 3S.

M im o tych trudności ro k 1947 n a le ży uw ażać za przełom ow y w k re d y to ­ w a n iu w ojew ództw a, bow iem w końcu tego ro k u w ojew ództw o o trzym ało za­ pew nienie dużej pom ocy finansow ej, nieporów nanie w iększej niż w roku poprzednim . Z naczną pozycję zajm ow ały k re d y ty dla wsi. Początkow o p rz e ­ w idyw ano, że w ieś o trzy m a n a odbudow ę 277 m in zł “ . N a zjeździe starostów i pow iatow ych in sp ek to ró w sam orządow ych w ojew ództw a olsztyńskiego, k tó ry odbył się w p aździerniku 1947 roku, w y m ien ian o sum ę p onad 150 m in zł na odbudow ę w si i 200 m in zł n a zakup in w e n ta rz a 41. B y ły to k re d y ty skarbow e i bankow e. W ostatecznym rozliczeniu — jak w y n ik a ze spraw ozdania naczel­ nik a w ydziału odbudow y U rzędu W ojewódzkiego, S te fan a Porczyńskiego — wieś o trzy m ała n a odbudow ę zagród około 160 m in z ł 42. K re d y ty pochodziły z różnych resortów i przydzielały je różne banki. D okładne określenie global­ nych sum, przydzielonych n a d a n y cel kred y tó w , n ie zawsze było w ted y możli­ w e. T e rm in y p rzy d ziału też b y ły różne, a sum y k re d y tó w — podobnie jak w 1946 ro k u — n ap ły w ały bardzo późno, już po sezonie budow lanym . O g ran i­ czało to w dużym stopniu w łaściw e zagospodarow anie otrzy m an y c h funduszy. W 1948 ro k u w ojew ództw o olsztyńskie pod w zględem k red y to w an ia czuło się już w y raźn ie uprzyw ilejow ane. N iezależnie od in n y ch k redytów , k iero w a ­ nych na p o trzeb y w ojew ództw a przez różne resorty, o trzym ało z M in isterstw a Ziem O dzyskanych n a odbudow ę gospodarki około 1 m iliard a z ł J3. W d o datku

54 Da n u ta t a n ie c 38 I b i d e m , k . 215. 39 A A N , M Z O 669, k . 224, S p r a w o z d a n i e s y t u a c y j n e w y d z i a ł u o s i e d l e ń c z e g o U r z ę d u W o j e ­ w ó d z k i e g o O l s z t y ń s k i e g o z a X 1947 r . 40 A A N , M Z O 669, k . 189, S p r a w o z d a n i e z p o d r ó ż y s ł u ż b o w e j n a o d p r a w ę r e f e r e n t ó w o s i e d l e ń ­ c z y c h w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o w d n i u 9 I V 1947. 41 A A N , M Z O 669, k . 236, S p r a w o z d a n i e z e z j a z d u s t a r o s t ó w i p o w i a t o w y c h i n s p e k t o r ó w s a m o r z ą d o w y c h w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o z 17— 18 X 1947 r . 42 P l a n o d b u d o w y w s i , o p . c i t . 43 O d b u d o i o a n a s z e j w s i w то}e u b i e ż ą c y m m o ż e l i c z y ć n a k r e d y t s k a r b o w y 450 m i n z l , n a k r e d y t b a n k o w y 80 m i n z l , Ż y c i e O l s z t y ń s k i e , 1948, n r 4 z 4 I , s . 3; z o b . t e ż J e d e n m i l i a r d z ł o t y c h

55

k re d y ty nadeszły bardzo wcześnie, jeszcze p rzed sezonem budow lanym . Z tej ogólnej su m y n a odbudow ę w si p rzew id y w an o około 500 m in zł, z p rz ez n a ­ czeniem n a zagrody, szkoły, m ają tk i państw ow e, w iejskie za k ład y opieki spo­ łecznej. N iezależnie od znacznych zw yżek cen m ate ria łó w bud o w lan y ch i sp a d ­ k u re aln ej w artości złotówki, była to sum a bardzo duża. W iększość stanow ił k re d y t sk a rb o w y (450 m in zł), resztę (50 m in zł) k re d y t b ankow y. D la p o ró w ­ n a n ia w a rto przypom nieć, że n a odbudow ę w si w całej Polsce M inisterstw o

O dbudow y w 1948 ro k u przeznaczyło 3,6 m iliard a z ł 44.

K re d y ty k iero w an o głów nie do pow iatów , w k tó ry ch n a d al trw a ła akcja osadnicza. Za p o w iaty szczególnie p o trzeb u jące pom ocy uznano: giżycki, w ę ­ gorzewski, k ętrzyński, bartoszycki, górow ski, b raniew ski, biskupiecki (w tedy reszelski), pasłęcki, lid zb arsk i i iław sk i (w tedy suski). N a jed n ą zagrodą p rz e ­ znaczano, zgodnie z u sta le n iam i odgórnym i, n ie w ięcej niż 200 tys. zł. Duże k red y ty , po raz p ierw szy ta k duże od w yzw olenia, n a p ły n ęły też n a odbudow ę przem ysłu w ojew ództw a i odbudow ę m iast. P rzydział k re d y tó w w 1948 ro k u b y ł w y razem p olityki gospodarczej p ań stw a, re alizo w an ej w ra m a ch 3-letniego p lan u gospodarczego i w y n ik iem zmian, jakie n a stąp iły w założeniach tego p lan u n a 1948 rok.

O B C I Ą Ż E N I A F I N A N S O W E R O L N I C T W A

Rolnictw o w ojew ództw a olsztyńskiego ko rzy stało z różnego rodzaju k r e ­ d y tó w już o d 1945 roku. Ze w zględu n a tru d n e pow ojenne w aru n k i, spow odo­ w ane zniszczeniam i, w y lu d n ien iem a p otem m ig ra cją ludności, nie mogło za­ gospodarow ać ziem i n a tyle, a b y ta ziem ia przynosiła od razu dochody. Niski poziom ro ln ictw a i tru d n o ść w w ygospodarow aniu n adw yżek pow odow ały, że gospodarstw a rolne — jak już w spom niano — nie b y ły często w stan ie spłacić k re d y tu . Obciążenie finansow e ro ln ictw a jeszcze w 1946 ro k u było t a k duże, że p rzek raczało k ilk a k ro tn ie możliwość spłaty. P a ń stw o w y B an k R olny obliczał zadłużenie k re d y to w e ro ln ictw a w ojew ództw a olsztyńskiego w 1946 ro k u n a

99,5 m in zł, niezależnie od in n y ch zalegających o p ł a t 45. N a ro ln ictw ie ciążyły jeszcze s p ła ty z ty tu łu dostaw UNRRA w wysokości około 130 m in zł, o p łaty za tr a k to r y (40 m in zł) o raz za przydzielone zboże n a siew i in w e n ta rz żywy, a poza ty m p o d a tk i g ru n to w e i p łatności za ziem ię i budy n k i. W edług in f o r ­ m acji d y re k to ra P ań stw o w eg o B a n k u Rolnego ty lk o z p o w ia tu szczycieńskiego w płynęło w ciągu trze ch k w a rta łó w 1947 ro k u aż 8000 p odań o odroczenie sp łaty k re d y tó w p rzew ażnie za d ostaw y UN RRA i za t r a k to r y ie. N ależy ró w ­ nież podkreślić, że ro ln ictw o olsztyńskie otrzym yw ało dotacje ty lk o dla spół­ dzielni osadniczo-przesiedleńczych oraz n a re m o n t urz ąd zeń gospodarczych i m ieszkań.

Do 1948 ro k u zadłużenia ro ln ictw a olsztyńskiego z ty tu łu k re d y tó w znacz­ n ie w zrosły. Z uw agi n a n isk i poziom ro ln ictw a i niew ypłacalność rolników stosow ano p ew n e um orzenia k redytów . U m orzenie k re d y tu odnoszono tylko

p r z e z n a c z a M t n t s t e r s t w o Z i e m O d z y s k a n y c h n a p o p t e r a n i e o s a d n i c t w a t u n a s z y m w o j e w ó d z t w i e , i b i d e m , 1948, n r 51 z 2 1 I I , s . 3. 44 J . J a n k o w s k i , o p . c i t . , s . 177. 45 A A N , M Z O 399, k . 124, S p r a w o z d a n i e W o j e w o d y O l s z t y ń s k i e g o n a p o s i e d z e n i u M a z u r s k i e j W o j e w ó d z k i e j R a d y N a r o d o w e j z 2 9 X 1 1946 r . 46 A A N , M Z O 669, k . 247—248, P r o t o k ó ł z j a z d u s t a r o s t ó w i p o w i a t o w y c h i n s p e k t o r ó w s a m o ­ r z ą d o w y c h w o j e w ó d z t w a o l s z t y ń s k i e g o z 17— 18 X 1947 r .