Achremczyk, Stanisław
"Dzieje Polski nad Bałtykiem", Józef
Wójcicki, Warszawa 1980 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 145-148
R
E
C
E
N
Z
J
E
i
O
M
Ó
W
I
E
N
I
A
J ó z e f W ó j c i c k i , D z i e j e P o l s k i n a d B a ł t y k i e m , W a r s z a w a 1980, K s i ą ż k a i W i e d z a , W y d a n i e I I , s s . 365.
Ukazanie się d rugiego w y d a n ia D z i e j ó w P o l s k i n a d B a ł t y k i e m a u to r s tw a Józefa W ójcickiego św iadczy o. n ies ła b n ąc y m z a in te re s o w a n iu h is to ry k ó w i czytelników m o rs k ą przeszłością Polski. W ójcicki p o sta w ił p rz ed sobą cel bardzo a m b itn y — u k a za n ie h isto rii po lsk ich p o czynań m orskich. Od czasów Mieszka I po n a m współczesne, w p o p u la rn o n a u k o w y sposób p rz e d s ta w ił w y da rze n ia r o z g ry w ają ce się n a po lsk im w yb rzeżu . S k o n c e n tro w a ł się je d n a k n a w y d a rz e n ia c h z XV, X V I i p oczątków X V II w iek u o czym w y m o w n ie św iadczy, iż te m u okresow i p rzezn aczy ł 55% objętości książki. Siłą rzeczy m o je u w ag i będą d otyczyły głów nie ty ch stuleci.
W obu w y d a n ia c h D z i e j ó w Polski n a d B a ł t y k i e m (pierw sze u k a za ło się w 1972 roku) zach o w an o t a k ą s a m ą k o n s tru k c ję p r a c y i objętość rozdziałów '. To o statn ie nie wyszło książce n a dobre, b o w iem zach w iało — i to m ocno — . p ro p o rc ja n ti poszczególnych o k resó w histo ry czn y ch , np. n a 300 l a t dziejów (1655— 1955) a u to r przeznaczył ty lk o 35% objętości książki.
Dzieje Polski n a d B a łty k iem p o w in n y być ro z p a tr y w a n e i p rz e d s ta w ia n e na tle w y d a r z e ń w n a d b a łty c k ic h p a ń s tw a c h . M orskie poczynania Rzeczy pospolitej w du ży m sto p n iu zależały b o w iem od tego co działo się u n aszych sąsiadów . W ójcicki z d aje sobie s p ra w ę z ty c h u w a r u n k o w a ń polskiej p o lity k i m o rsk iej, ale nie zawsze p o k a zu je ją w 'k o n t e k ś c ie s to su n k ó w m ię d z y n aro d o
wych.
S tą d też n ie k tó re sądy a u to r a w z b u d za ją u zas ad n io n e zastrzeżenia. P o s łu żę się ty lk o j e d n y m p rz y k ła d em . O m a w iając rozejm polsko-szw edzki, z a w a r ty w 1629 roku, a u to r stw ie rd za (s. 249); „Do z a łam a n ia p lan ó w G u s ta w a A dolfa p rz y cz y n iły się w dużej m ierze d z iałan ia polskiej floty, ä zwłaszcza jej z w y cięstwo pod O liw ą” . T w ierd z en ie to nie jes t całkow icie zgodne z p ra w d ą, a u to r p o m in ą ł bow iem w y d a rz e n ia w N iemczech rz u tu ją c e n a p o sta w ę S zw e dów i przecen ił m ożliwości floty polskiej, a szczególnie znaczenie b itw y pod Oliwą. Ta zw ycięska dla P o la k ó w b itw a nie z łam ała potęgi m o rsk iej Szwecji, ani nie spo w o d o w ała p rz ew a g i floty polskiej n a d szwedzką.
P o w aż n y m m a n k a m e n te m o m aw ia n ej p r a c y jest sto so w an e n azew n ictw o poszczególnych ziem. P rz y jęc ie n azw y — P om orze — dla o k reślen ia polskiego sta n u p o siad an ia n a d dolną Wisłą, w la ta c h rząd ó w k ró ló w elek cy jn y ch , może zdezo rien to w ać czytelnika.
N a m ocy p o koju to ru ń sk ieg o z 1466 r o k u — ziem ie Z ak o n u K rzyżackiego podzielono n a część p rz y z n a n ą Polsce (Pom orze G dańskie, ziem ia ch ełm iń sk a i m ic h a ło w sk a oraz Pow iśle), k tó r ą o d tą d poczęto n a z y w a ć P r u s a m i K r ó le w skim i w o dróżnieniu od części krzy żack iej z w an e j od 1525 ro k u P ru s a m i
1 R e c e n z j ę p i e r w s z e g o w y d a n i a D z i e j ó w P o l s k i n a d B a ł t y k i e m o g ł o s i ł w P r z e g l ą d z i e Z a c h o d n i o - P o m o r s k i m K a z i m i e r z B o b o w s k i , z o b . P r z e g l ą d Z a c h o d n i o - P o m o r s k i , R . 17, 1973, z . 3, s s , 173— 175. S z k o d a , ż e W ó j c i c k i n i e u w z g l ę d n i ł w d r u g i m w y d a n i u k s i ą ż k i s ł u s z n y c h u w a g r e c e n z e n t a . B o b o w s k i z w r ó c i ł u w a g ę n a b ł ę d n ą f a k t o g r a f i ę i n i e w ł a ś c i w ą i n t e r p r e t a c j ę w y d a r z e ń h i s t o r y c z n y c h . W y t k n ą ł r ó w n i e ż s z e r e g d r o b n y c h u c h y b i e ń g ł ó w n i e z o k r e s u ś r e d n i o w i e c z a , n p . w e d ł u g u s t a l e ń l i t e r a t u r y h i s t o r y c z n e j P o m o r z e G d a ń s k i e z o s t a ł o p r z y ł ą c z o n e p o n o w n i e d o P o l s k i w 1119 г . , a n i e w 1116, w y p r a w a d u ń s k a w 1173 r . z d o b y ł a S z c z e c i n , t r u d n o w i ę c t w i e r d z i ć i ż m i a s t o s i ę o b r o n i ł o . K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1981 n r 1 (151)
146 Recenzje i o m ó w i e n i a
Książęcymi. Z kolei P r u s y K ró le w sk ie podzielono na tr z y w o jew ó d ztw a — chełm ińskie, m alb o rs k ie i*pomorskie. To o statn ie obejm ow ało P o m o rze G d a ń skie. N ie u w zg lę d n ia n ie ty ch podziałów spow odowało, iż P r u s y K ró lew sk ie W ójcicki n a z y w a ziem iam i p o m o rsk im i i p ru s k im i (poseł p o m o rsk i oraz s ta nów p ru sk ich , sejm ik ziem p o m o rsk ich i p ruskich). Sto su jąc je d y n ą p o p ra w n ą nazw ę P r u s y K ró lew sk ie, u n ik n ą łb y a u to r t a k n iep re c y z y jn y c h określeń, jak np. na s. 225, gdzie stw ierdza, że oddziały szw edzkie w yrzu co n o z P om orza late m 1658 ro k u (m ając na m yśli P r u s y K rólew skie), a przecież od pokoju w estlalskiego (1648 rok) w p o siad an iu Szw ecji znalazło się P o m o rze szcze cińskie.
M iasto K iszp o rk p o w in n o być n a z y w a n e Dzierzgoń; owe k ró le w s k ie do b ra stołow e z w an e ziem ią m a łb o rs k ą to nic innego, ja k ekonom ia m alb o rsk a .
Z am ieszczony na końcu książki w y k a z w a żn iejs zy ch źródeł i o p ra co w a ń okazał się n iep e łn y i d o d atk o w o ujęto w nim pozycje stare, p e łn e błędów fak to g ra fic z n y ch i m y ln y c h sądów. Z ab ra k ło n a to m ia s t zn aczących prac zbio ro w y ch * oraz p rac W ła d y sław a C z a p liń s k ie g o 3, E d m u n d a C i e ś l a k a -1, W acław a O dyńca s. S p ow odow ało to, że a u to r nie u strzeg ł się w ielu d r o b n y c h błędów , n a k tó r e p o s ta ra m się zwrócić uw agę.
P rz y m ie rz e K azim ierza W ielkiego z w ła d ca m i P o m o rz a Z achodniego zos tało z a w a r te 24 lutego, a nie 4 lutego 1343 roku. N a to m ia s t n a m ocy p o ro zum ienia z 1363 roku, K a zim ierz W ielki odzyskał pas ziemi n a d Notecią i D r a wą, a nie D rw ęcą ja k to su g e ru je (s. 4ŁI) a u to r. O m aw iając w ielk ą rvojnę P o lsk i z Z ak o n e m K rzyżackim , W ójcicki a k c e n tu je zapo czątk o w an ie jej u d e rz en iem K rz y ża k ó w w 1409 ro k u na Bydgoszcz. W sp o m in a o zdobyciu B y d goszczy przez w o js k a krzyżackie p o m ija ją c fakt, że głów ny a ta k K rz y ża k ó w poszedł na D obrzyń, Rypin, L ipno i B obrow niki.
Czy n ależało po w o ły w ać się na p rz y w ile j J a g iełły n a d a n y rzekom o r y c e rs tw u ziem k rzy żack ich 1 w rz eś n ia 1410 ro k u w Sztumie, skoro S tefan M. K u c z y ń s k i 6, z n ak o m ity zn aw ca w o jn y 1409— 1411, jednoznacznie stw ierdził, że tak o w eg o d o k u m e n tu k ró l n ic w y d ał, a jes t on jed y n ie w y m y słe m k r o n i k a r z a Szy m o n a G ru n a u .
P rz e s a d ą jest o k reślen ie na 100 tysięcy liczebności w o jsk p o lsk o -lite w skich a ta k u ją c y c h K rz y ża k ó w w 1422 roku.
P rz e ciw n y jes tem także spolszczaniu n azw is k a b u r m is tr z a G d a ń sk a z ro k u 1410, K o n r a d a L etzk a u , na Leczkow, ta k sam o ja k n azw is k a słynnego k a p ita n a s tra ży m o rsk iej M ateusza S c h a rp in g a na Sierpinek.
W ójcicki pom y lił u rzęd y n a d a n e poszczególnym osobom w 1454 roku przez K a zim ierz a Jag iello ń czy k a. G u b e r n a to r e m P r u s został J a n B ażyński (nom inacja została p odana popraw nie). G ab riel B ażyński został w o je w o d ą e l
2 P r z e d e w s z y s t k i m : D z i e j e P o m o r z a N a d w i ś l a ń s k i e g o o d V I I w i e k u d o 1945 r o k u . G d a ń s k 1978; z o b . r e c e n z j a t e j ż e p r a c y n a p i s a n a p r z e z M . G r z e g o r z a , J . D y g d a ł ę i W . W r z e s i ń s k i e g o , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1980, z. 2, s s , 221— 248; H i s t o r i a G d a ń s k a , t . l , P o d r e d . E . C i e ś l a k a , G d a ń s k 1978. 3 W . C z a p l i ń s k i , P o l s k a a P m s y i B r a n d e n b u r g i a z a W ł a d y s ł a w a I V , W r o c ł a w 1947: t e n ż e , P o l s k a a B a ł t y k w l a t a c h 1632— 1648. D z i e j e f l o t y l p o l i t y k i m o r s k i e j , W r o c ł a w 1952. 4 E . C i e ś l a k , M i a s t o w i e r n e R z e c z y p o s p o l i t e j , W a r s z a w a 1959; E . C i e ś l a k , C . B i e r n a t , D z i e j e G d a ń s k a , G d a ń s k 1969; E . C i e ś l a k , W a l k i s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e w G d a ń s k u w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I w i e k u — I n t e r w e n c j a J a n a I I I S o b i e s k i e g o , G d a ń s k 1962; t e n ż e . K o n f l i k t y p o l i t y c z n e i s p o ł e c z n e w G d a ń s k u w p o ł o w i e X V I I I w i e k u , W r o c ł a w 1972. 5 W . O d y n i e c , D z i e j e P r u s K r ó l e r u s k i c h 1454— 1772, W a r s z a w a 1972. 6 S . M . K u c z y ń s k i , W i e l k a w o j n a z Z a k o n e m K r z y ż a c k i m w l a t a c h 1409— 1411, W a r s z a w a 1980, w y d . I V , s . 461.
Recenzje i o m ó w i e n i a 147
bląskim , a nie to ru ń sk im , A u g u s t z S z e w y (nie z Szczebd) w o jew o d ą c h eł m ińskim , nie k ró lew ieck im , k tó r y m m ia n o w a n o Ścibora B ażyńskiego 7.
O m a w iając p rz eb ieg w o jn y trz y n a s to le tn ie j a u to r w y m ie n ia zw ycięską dla P o lsk i b itw ę pod Ś w iecinem kolo Ż arn o w c a bądź jak o b itw ę pod Sw ieci- nem (s. 101), bądź też pod Ż arn o w c e m (s. 111). N ależałoby trz y m a ć się tylko jed n e j miejscowości — Świecino.
W ojska polskie zd o b y ły G niew , nie w 1463 roku, a w styczniu 1464; S t a ro g ard , nie w 1463, a 24 m a rc a 1466; C hojnice n a to m ia s t 26 w rz eś n ia 1466, a nie 15 w rz eś n ia 1464 roku.
T y tu ł w y m ien io n eg o dzieła S ta n is ła w a K a rn k o w s k ie g o (s. 203) D i e i u r e p r o v i n c i o n a l i t e r r a r u m m a i o r u m q u e c i v i t a t u m P ru ss ia e został n ied o k ła d n ie p rz etłu m a cz o n y — O p r a w a c h z i e m i m i a s t p r u s k i c h, gdy p o w in ien b rzm ieć O p r a w i e p r o w i n c j o n a l n y m z i e m i w i e l k i c h m i a s t p r u s k i c h .
R ozejm polsko-szw edzki 1629 ro k u z a w a r to w S ta r y m T a rg u (Altmark), a nie w S ta r e j Wsi.
A u to r szeroko i ciekaw ie om aw ia m o rsk ie przedsięw zięcia i p lan y W ła d y sława- IV, n a to m ią s t nie w sp o m in a o in te re s u ją c y c h z a m ia ra c h J a n a K a zi m ierza.
T w ierd z en ie jak o b y la te m 1658 r. o sta tn ie oddziały szw edzkie w yrzucono z P r u s K ró le w sk ich (autor p o d a je z Pom orza) nie jes t p ra w d ziw e , bo przecież 23 g ru d n ia 1658 ro k u s k a p itu lo w a ła załoga szw edzka w T o ru n iu , a dopiero w 1659 w o jsk a polskie zdobyły. M albork.
J a n III Sobieski został s ta ro stą p u c k im w 1678 ro ku, t r u d n o więc o nim mówić, przed jego w y b o re m n a k róla, jak o o b y ły m staroście puckim : Z P r u sam i K ró le w sk im i zw iązan y by ł n a to m ia s t przez p o siad an ie od 1667 ro k u sta ro s tw a gniew skiego.
Rządom k ró ló w saskich i S ta n is ła w a P o n ia to w sk ieg o pośw ięcił W ójcicki niew ielk i f r a g m e n t książki, i to nie w ojny od potknięć.
Książę Conti p rz y b y ł w 1697 r o k u do Polski, nie jak o k a n d y d a t do tro n u po Sobieskim, ale jako k r ó l w y b r a n y 27 czerw ca 1697 ro k u przez większość szlachty.
N a sto su n ek A u g u s ta II do k o ro n a cji F r y d e r y k a III na k ró la P ru s , n ależy dziś p a trz eć inaczej niż to czyni W ójcicki — n a le ży spojrzeć przez p r y z m a t p rz y g o to w ań A u g u s ta II do w o jn y o In flan ty .
C iek aw e p la n y gospodarcze W etty n a nie znalazły w p r a c y żadnego o d bicia. W ażn ą rolę -w nich m ial o degrać p o r t w Połądze, jak o n iezależny od G d a ń sk a p o r t do h a n d lu ze W schodem . H an d el te n m ógł ro zw ijać się tylko przy u m o cn ien iu pozycji Rzeczypospolitej na m o rzu i w sch o d n im w y b rz eż u B a łty k u , m.in. przez zobow iązanie się k ró la do odzyskania u tra c o n y c h przez P o l s k ę , p r o w i n c j i 8. R ealizacja ty ch p la n ó w m u siała je d n a k doprow adzić do w o jn y ze Szwecją.
F r y d e r y k I nie z ajął w 1705 ro k u E lbląga ani W arm ii, jed y n ie w 1703 jego w o js k a o p an o w ały d o b ra ziem skie Elbląga.
S ta n is ła w L eszczyński został w y b r a n y k ró lem w 1704 roku, k o ro n o w a n y w 1705 roku, t r u d n o więc mówić, że ogłoszono go k r ó le m w 1706 roku.
7 Z w i ą z e k p r u s k i i p o d d a n i e s i ę P r u s P o l s c e . Z b i ó r t e k s t ó w ź r ó d ł o w y c h o p r a c o w a n y c h p o d r e d . K . G ó r s k i e g o , P o z n a ń 1949, s s . 236, 240, 243, 345; Z o b . t e ż b i o g r a m y w y m i e n i o n y c h o s ó b o p r a c o w a n e p r z e z K . G ó r s k i e g o , P o l s k i S ł o w n i k B i o g r a f i c z n y , t . 1, K r a k ó w 1935, s s . 376, 378.
148 Recenzje i omówienia
W y d arz en ia la t 1733— 1735 p rz e d s ta w io n e przez W ójcickiego w y m a g a ją uściślenia. Nie n a czele w ielk iej floty fran c u sk ie j w y lą d o w a ł L eszczyński w G d ań sk u , b y w alczyć o koroną, ale p o taje m n ie, w p rz e b ra n iu , ścigany listem gończym p r z e d a rł się przez N iem cy do W arszaw y . T u ta j 12 w rz eś n ia 1733 r o k u w y b ra n o go k ró le m i to w chw ili gdy n a W arsz a w ę m as ze ro w a ły w ojska carskie, by osadzić na tro n ie polskim syna A u g u s ta II. P od n a p o r e m R osjan sch ro n ił się Leszczyński w G d a ń s k u i p rz eb y w a ł w ty m m ieście nie k ilk a lat, ja k to su g e ru je a u to r, (s. 262), ale zaledw ie k ilk a miesięcy.
W 1750 ro k u pozycja k ró la w G d a ń s k u w zm ocniła się, a nie osłabiła, jak m ożna sądzić po s tw ie rd ze n iu W ójcickiego o rozszerzeniu k o m p ete n cji r a d y m iejskiej.
S p ro s to w an ia w y m a g a opis w y d a rz e ń z p oczątkow ego o k re su p a n o w a n ia S ta n is ła w a P oniatow skiego. Nie m ożna p rzy p isać F r y d e r y k o w i II g łów nej roli w. d o p ro w a d ze n iu do z aw ią za n ia w 1767 ro k u k o n fe d era cji dy sy d en ck ich w Polsce. W P r u s a c h K ró le w sk ich zaw iązano k o n fe d e ra c ję w T o r u n iu (tylko jedną) i nie o a n ty p o lsk ic h d ążeniach.
W ojska p r u s k ie nie w k ro c zy ły w 1768 r. do Polski, by zmusić s e jm do u c h w ale n ia k o n sty tu cji o p rz y w ró c e n iu p r a w d y sy d e n to m . Z ad a n ie to w y k o n a li Rosjanie.
K o n fe d era c ję b a rs k ą n a jp i e r w zaw iązała szlachta w o je w ó d ztw a p o m o r skiego w S ta ro g ard z ie . S tało się to 16, a nie 17 sierp n ia 1769 roku®, później w jej ślady poszła szlachta w o jew ó d ztw a c hełm ińskiego i m alborskiego. O m a w ia ją c z b ro jn e poczynania k o n fe d e ra tó w b a r s k ic h pom y lił je Wójcicki ze z b ro jn y m z r y w e m w 1794 roku. Wówczas to Jó z e f W ybicki z ajął Świecie, n a to m ia st w z b ro jn y c h akcjach k o n fe d e ra tó w b a rsk ich P r u s K r ó le w sk ich nie b ra l udziału.
W iekow i X I X a u to r p rzezn aczy ł niew iele m iejsca, k o n c e n tr u ją c się na t y m co działo się n a t e re n ie P r u s Z ach o d n ich (W estpreussen — ta k n azw ano P r u s y K ró le w sk ie po zab o rze w 1772 roku). O b ro n ę polskości ty ch ziem omó w ił W ójcicki w p odrozdziale liczącym zaledw ie siedem stron, p o m ija ją c całko wicie W arm ię i o bszar P r u s W schodnich.
O kres m ięd z y w o jen n y i po 1945 ro k u zaledw ie został odno to w an y , a p r z e cież w a r to było poświęcić ty m lato m więcej miejsca.
Rów nież zam ieszczony n a końcu książki k a le n d a r z w a żn iejs zy ch w y d a rz eń w y m a g a s p ro s to w ań i uzup ełn ień . Np. S t a n is ła w Leszczyński w 1735 ro k u p rz eb y w a ł w K rólew cu, nie w G d ań sk u ; b r a k też d a ty z ab o ru P r u s K r ó lew skich i W a rm ii przez F r y d e r y k a II.
W ójcicki po d jął t e m a t t ru d n y , bardzo rozległy i w y m a g a ją c y jeszcze w ie lu żm u d n y c h b ad ań . O p ie rając się n a p rz es ta rza łej l ite r a tu r z e popełnił sporo błędów , k t ó r y c h i t a k tr u d n o u n ik n ąć o p raco w u jąc o bszerny m ate ria ł. Sądzę, że g d yby a u to r s k o n c e n tro w a ł się na d ziejach floty polskiej, tem acie m u bliskim , u strz eg łb y się w ielu u ste rek .
S t a n i s l a w A c k r e m c z y k 9 W . S z c z y g i e l s k i , K o n f e d e r a c j a b a r s k a w W i e l k o - p o l s c e , 1785— 1770, W a r s z a w a 1970, s s . 262— 263.
