Pojęcie i status embrionu ludzkiego w świetle wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej - Oliver Brulstle przeciwko Greenpeace eV

Marcin Naruszewicz, Piotr

Muraszko

Pojęcie i status embrionu ludzkiego

w świetle wyroku Trybunału

Sprawiedliwości Unii Europejskiej

-Oliver Brulstle przeciwko

Greenpeace eV

Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 3, 155-167

UWM w Olsztynie 2012 ISSN 2082-1786

M a r c i n N a r u s z e w ic z , P i o t r M u r a s z k o

Wydział Prawa i Administracji UWM w Olsztynie

Pojęcie i status embrionu ludzkiego w świetle

w yroku Trybunału Sprawiedliwości

Unii Europejskiej - Oliver Brustle

przeciwko Greenpeace e V

Słowa kluczowe: embrion ludzki, komórki macierzyste, wynalazki biotechnologiczne, prawa człowieka

1. U w a g i wstępne

K w e s t ie p o ru s z a n e w n in ie js z e j p u b lik a c ji m a ją s z c z e g ó ln ą doniosłość sp ołeczn ą , p o n ie w a ż d o ty c z ą one p o d s ta w e g z y s te n c ji lu d z k ie j. Z a g a d n ie ­ n ia te n ie b y ły d o tych cza s n a p o z io m ie e u ro p e js k im w z a s a d z ie n ig d z ie u re g u lo w a n e (b r a k w ty m w z g lę d z ie s zerszy ch , p r e c y z y jn y c h u re g u lo w a ń ta k n a p o z io m ie tra k ta to w y m , ja k i n a p o z io m ie p r a w a tw o r z o n e g o p rze z in s ty tu c je U n ii E u ro p e js k ie j). D o ty c h c za s n ie b y ło ta k ż e ja k ie jk o lw ie k s p r a w y p r z e d s ą d a m i e u ro p e js k im i (tj. T r y b u n a łe m S p r a w ie d liw o ś c i U n ii E u ro p e js k ie j o ra z E u ro p e js k im T r y b u n a łe m P r a w C z ło w ie k a ), p r z y o k a z ji k tó re j są d y te p r e c y z y jn ie j w y p o w ie d z ia ły b y się co do tej k w e s tii. P o w s ta je n ie b e z p ie c z e ń s tw o , iż b r a k ja k ie jk o lw ie k r e g u la c ji p r a w n e j w t y m z a k r e s ie b ę d z ie się w o s ta te c zn o ś c i w ią z a ł z b a rd zo p o w a ż n y m i k o n s e k w e n c ja m i d la p a ń s tw i n a ro d ó w U n ii E u ro p e js k ie j (z w ła s z c z a - ro z b ie ż n o ś ć w z a k r e s ie s to s o w a n ia p r a w a - o p a rte g o n a ró ż n o ro d n y c h sy s te m a c h a k s jo lo g ic z n y c h ). A le te ż - tr z e b a tu ta j z c a łą m o cą p o d k re ś lić - n ie m o że w t y m w z g lę d z ie ch od zić o n ie p r z e m y ś la n ą r e g u la c ję p ra w n ą , lecz t y lk o o ta k ą , k t ó r a b ę d z ie c h ro n iła o b ie k ty w n e dobro lu d z k ie . P o d o b n ie rz e c z się m a w k w e s t ii sta n o ­ w is k a try b u n a łó w e u ro p e js k ic h (w w y ż e j p o d a n y m z n a c z e n iu ) - n ie ch o d zi w ię c o ró ż n e ich sta n o w isk o , a le ty lk o o ta k ie , k tó r e b ę d z ie p r z y c z y n ia ło się do z a p r o w a d z e n ia p o rz ą d k u (ła d u s p o łe c zn e g o ) n a o b s z a rz e ca łej U n ii w o b s z a rz e tych z a g a d n ie n ie ń .

N a le ż y w o b ec te g o p od d a ć s z e rs z e j a n a liz ie pod t y m k ą te m n a jn o w s ze o rz e c z e n ie T r y b u n a łu S p r a w ie d liw o ś c i U E w s p r a w ie O l i v e r B r u s t le p r z e ­ c iw k o G re e n p e a c e e V - ta k , a b y u zy s k a ć o d p o w ie d ź n a p y ta n ie , c z y s ta ­ n o w isk o te g o sądu p r z y c z y n ia się do w p r o w a d z e n ia s w o is te g o „ła d u p u b ­ lic z n e g o ” w k w e s t ii b a d a ń n a k o m ó rk a c h za ro d k o w y c h . c z y te ż p o tę g u je d o tych cza s is tn ie ją c y c h a o s1.

2. P ro ces p rzed federalnym sądem patentowym

W p ro ce sie k r a jo w y m , fe d e r a ln y sąd p a te n to w y o r z e k ł n a p o d s ta w ie § 22 ust. 1 P a t e n tg e s e t z (u s t a w y o p a te n ta c h )2 o n ie w a ż n o ś c i p a te n tu , z e w z g lę ­ du n a sposób p o z y s k iw a n ia k o m ó re k p r o g e n ito ro w y c h - p r z y u ż y c iu k o ­ m ó re k m a c ie rz y s ty c h lu d z k ie g o em b rio n u . K lu c z o w e z n a c z e n ie m ia ł a rt. 2 u sta w y , b r z m ią c y n a s tę p u ją c o: „1. P a t e n tó w n ie u d z ie la się n a w y n a la z k i, k tó ry c h h a n d lo w e w y k o r z y s t a n ie n a r u s z a ło b y p o rz ą d e k p u b lic z n y lub d o b re o b y cza je; je d n a k ż e w y k o r z y s t a n ie n ie j e s t u w a ż a n e z a t a k ie n a r u s z e ­ n ie n a tej t y lk o p o d s ta w ie , ż e je s t ono z a k a z a n e p r z e p is a m i u s ta w o w y m i lu b a d m in is tr a c y jn y m i.” P r z e p is te n je s t z k o le i tra n s p o z y c ją d y r e k t y w y 98/44/WE3 o n a s tę ­ p u ją c y m b r z m ie n iu : „1. W y n a la z k i u w a ż a się z a n ie m a ją c e z d o ln o ś c i p a ­ te n to w e j, w p r z y p a d k u g d y ich h a n d lo w e w y k o r z y s t a n ie b y ło b y s p rz e c z n e

1 W toku postępowania o unieważnienie patentu wszczętego przez Greenpeace eV przeciw­ ko Oliverowi Brustle, właścicielowi niemieckiego patentu dotyczącego izolowanych i oczysz­ czonych progenitorowych komórek nerwowych, ich wytwarzania z embrionalnych komórek macierzystych i wykorzystywania ich do terapii wad układu nerwowego, pojawił się szereg wątpliwości natury prawnej i etycznej, które zostały następnie przedstawione Trybunałowi Sprawiedliwości Unii Europejskiej w formie pytań prejudycjalnych. Kluczowym zagadnie­ niem stała się wykładnia art. 6 ust. 2 lit. c) dyrektywy 98/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lipca 1998 r. w sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych (Dz.U.L 213, s 13). Zgodnie ze specyfikacją patentową przedstawioną przez Olivera Brustle, jego wynalazek, transplantacja komórek mózgowych do układu nerwowego może w przyszło­ ści stać się metodą leczenia wielu chorób neurologicznych. Dotychczas metoda ta była już sto­ sowana w terapii klinicznej pacjentów cierpiących na chorobę Parkinsona. Problemem staje się sam sposób transplantacji komórek progenitorowych. Generalnie występują one wyłącznie podczas fazy rozwojowej mózgu - tak, więc, aby je uzyskać, trzeba wykorzystać tkanki móz­ gowe ludzkich embrionów. Metoda ta stwarza wiele problemów natury moralnej, aczkolwiek może dać nowe perspektywy w dziedzinie medycyny. Opisane wyżej komórki są „pluripoten- tne” - co oznacza, że mogą one być różnicowane we wszystkie rodzaje komórek, a ponadto w toku nawet licznych przekształceń zachowują swoje właściwości i są zdolne do namnażania się. Patent Olivera Brustle daje więc możliwość produkcji nieograniczonej wręcz ilości izo­ lowanych i oczyszczonych komórek progenitorowych z zachowaniem ich cech neuronalnych lub glejowych. Zob. orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości UE z dnia 18 października 2011 r. w sprawie Oliver Brustle przeciwko Greenpeace eV, C34/10 ECR 2011.

2 Ustawa z dnia 5 maja 1936 r. - Patentgesetz (Dziennik Ustaw Rzeszy z 1936 r., w brzmieniu ustalonym obwieszczeniem z dnia 16 grudnia 1980 r. (Dziennik Ustaw RFN BGBI z 1981 r., z późn. zm.).

3 Dyrektywa 98/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lipca 1998 r. w sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych (Dz.U. L 213 z 30.07.1998).

z p o r z ą d k ie m p u b lic z n y m lu b d o b ry m i o b y c z a ja m i; je d n a k ż e w y k o r z y s ta n ie n ie j e s t u w a ż a n e z a s p rz e c z n e je d y n ie d la te g o , ż e j e s t ono z a k a z a n e p r z e p i­ s a m i u s ta w o w y m i lu b w y k o n a w c z y m i.

2. N a p o d s ta w ie ust. 1 u w a ż a się z a n ie m a ją c e z d o ln o ś c i p a te n to w e j w szczeg ó ln o ś ci: [..] c) w y k o r z y s t y w a n ie em b rio n ó w lu d z k ic h do c e ló w p r z e ­ m y s ło w y c h lub h a n d lo w y c h ” .

Z w ró c ić n a le ż y u w a g ę, ż e ju ż sa m a a b s tra k c y jn a m o ż liw o ś ć s to s o w a n ia lu d z k ic h em b rio n ó w do c e ló w p r z e m y s ło w y c h i h a n d lo w y c h w z b u d z a p o ­ w a ż n e z a s t r z e ż e n ia ety c zn e. N a m o cy a rty k u łu 3 w s p o m n ia n e j d y r e k ty w y : „1. D o c e ló w n in ie js z e j d y r e k t y w y zd o ln o ść p a te n to w ą m a ją w y n a la z k i, k tó r e są n ow e, p o s ia d a ją p o z io m w y n a la z c z y i n a d a ją się do p r z e m y s ło w e g o s to so w a n ia , n a w e t je ś li d o ty c z ą p ro d u k tu s k ła d a ją c e g o się lu b z a w ie r a ją c e g o m a t e r ia ł b io lo g ic z n y lu b sposobu, z a p o m o cą k tó re g o m a t e r ia ł b io lo g ic z n y je s t p ro d u k o w a n y , p r z e tw a r z a n y lu b w y k o r z y s ty w a n y . 2. P r z e d m io t e m w y n a la z k u m o że być m a t e r ia ł b io lo g ic z n y , k t ó r y je s t w y ­ iz o lo w a n y z e s w o je g o n a tu ra ln e g o ś r o d o w is k a lu b w y p r o d u k o w a n y p r z y p o ­ m o cy sposobu te c h n ic zn e g o , n a w e t j e ś li p o p rz e d n io w y s tę p o w a ł w n a tu r z e .” W k o n te k ś c ie a rty k u łu 5: „1. C ia ło lu d z k ie , w ró żn y c h je g o s ta d ia ch fo r m o w a n ia się i r o z w o ju o ra z z w y k łe o d k ry c ie je d n e g o z je g o e le m e n tó w , w y łą c z n ie z s e k w e n c ją lu b c z ę ś c io w ą s e k w e n c ją gen u , n ie m o że s ta n o w ić w y n a la z k ó w p o s ia d a ją c y c h zd o ln o ść p a te n to w ą .

2. E le m e n t w y iz o lo w a n y z c ia ła lu d z k ie g o lu b w in n y sposób w y t w o ­ r z o n y p r z y p o m o cy sposobu te c h n ic zn e g o , w łą c z n ie z s e k w e n c ją lu b c z ę ś ­ c io w ą s e k w e n c ją gen u , m o że s ta n o w ić w y n a la z e k p o s ia d a ją c y zd o ln o ść p a te n to w ą , n a w e t, j e ś li s tru k tu ra te g o e le m e n tu je s t id e n ty c z n a z e s tru k ­ tu r ą e le m e n tu n a tu r a ln e g o .” U s ta n o w io n a z o s ta ła b a rd zo w y r a ź n a g r a n ic a p o m ię d z y - n a w e t z p u n k tu w id z e n ia b io te c h n o lo g ic z n e g o - id e n ty c z n y m i m a t e r ia ła m i b io lo g ic z n y m i, a le r ó ż n ią c y m i się z e w z g lę d u n a ich p o c h o d z e ­ n ie, sposób u z y s k a n ia . S ą d p ie r w s z e j in s ta n c ji u zn a ł, ż e u z y s k iw a n ie k o m ó ­ re k p r o g e n ito ro w y c h z lu d zk ic h e m b rio n ó w m ie ś c i się w d y s p o z y c ji art. 5 ust. 1 i 2 d y r e k t y w y 98/44/WE, w z w ią z k u z c z y m u d z ie le n ie p a te n tu je s t z p u n k tu w id z e n ia p r a w n e g o n ie d o p u s zc za ln e .

3. P y tan ia prejudycjalne

O liv e r B r ü s tle o d w o ła ł się n a s tę p n ie od w y ż e j p r z y to c z o n e g o o r z e c z e ­ n ia n ie m ie c k ie g o B u n d e s p a te n tg e r ic h t do B u n d e s g e ric h ts h o f. W o p is a n y m s ta n ie fa k ty c z n y m k lu c z o w y m z a g a d n ie n ie m , u m o ż liw ia ją c y m r o z s t r z y g ­ n ię c ie sp ra w y , sta ło się w y r a ź n e w y ja ś n ie n ie p o ję c ia i n a k r e ś le n ie sta tu su e m b rio n u lu d z k ie g o w s fe rz e p ra w n e j. W z w ią z k u z p o w y ż s z y m sąd d ru ­ g ie j in s ta n c ji p o s ta n o w ił z a w ie s ić p o s tę p o w a n ie i sfo rm u ło w a ć n a s tę p u ją c e p y ta n ia p re ju d y c ja ln e : „1 ) C o n a le ż y ro z u m ie ć pod p o ję c ie m «e m b r io n ó w lu d z k ic h » z a w a r t y m w a rt. 6 ust. 2 lit. c) d y r e k t y w y [...]?

a ) C z y o b e jm u je ono w s z y s t k ie s ta d ia r o z w o ju ż y c ia lu d z k ie g o od z a p ło d ­ n ie n ia k o m ó rk i ja jo w e j, c z y te ż m u s z ą b yć s p e łn io n e d o d a tk o w e p r z e ­ sła n k i, ja k n a p r z y k ła d o s ią g n ię c ie o k re ś lo n e g o s ta d iu m ro zw o ju ? b ) C z y o b e jm u je ono ró w n ie ż n a s tę p u ją c e o rg a n iz m y : - n ie z a p ło d n io n e lu d z k ie k o m ó r k i ja jo w e , w k tó re w s z c z e p io n o ją d r o k o m ó rk o w e p o ch od zą ce z d o jrz a łe j k o m ó rk i lu d z k ie j; - n ie z a p ło d n io n e lu d z k ie k o m ó rk i ja jo w e , k tó r e z o s ta ły p o b u d zo n e do p o d z ia łu i d a ls z e g o ro z w o ju w d ro d ze p a rte n o g e n e z y ? c) C z y o b e jm u je ono r ó w n ie ż k o m ó rk i m a c ie rz y s te , k tó re z o s ta ły p o z y ­ sk a n e z e m b rio n ó w lu d z k ic h w s ta d iu m b la s to c y s ty ? 2 ) C o n a le ż y ro z u m ie ć pod p o ję c ie m « w y k o r z y s t y w a n ia em b rio n ó w lu d z ­ k ic h do c eló w p r z e m y s ło w y c h lu b h a n d lo w y c h »? C z y o b ejm u je ono k a ż d e w y k o r z y s t a n ie h a n d lo w e w r o z u m ie n iu a rt. 6 ust. 1 d y r e k ty w y , w s z c z e ­ g ó ln o ś c i ró w n ie ż w y k o r z y s t a n ie do c e ló w b a d a ń n a u k o w ych ? 3 ) C z y w ie d z a te c h n ic z n a je s t w y łą c z o n a z o p a te n to w a n ia n a m o cy a rt. 6 ust. 2 lit. c) d y r e k t y w y [...] r ó w n ie ż w te d y , g d y w y k o r z y s t a n ie e m b r io ­ n ó w lu d z k ic h n ie n a le ż y do w ie d z y te c h n ic zn e j z a s tr z e ż o n e j p a te n te m , a le j e s t n ie z b ę d n ą p r z e s ła n k ą z a s to s o w a n ia tej w ie d z y : - p o n ie w a ż p a te n t d o ty c z y w y ro b u , k tó re g o w y t w o r z e n ie w y m a g a u p rz e d n ie g o z n is z c z e n ia e m b rio n ó w lu d zk ich , lub

- p o n ie w a ż p a te n t d o ty c z y procesu , d la k tó re g o w y r ó b t a k i je s t k o n ie c z ­ n y ja k o m a t e r ia ł w y jś c io w y ? ” 4 J e d n a k ż e , p r z e d p r z e jś c ie m do u s ta le ń T r y b u n a łu S p r a w ie d liw o ś c i U n ii E u ro p e js k ie j, z a s a d n e w y d a je się w y ja ś n ie n ie sp o rn ych p o jęć i n a k r e ś le ­ n ie m e to d y k i w y n a la z k u b ęd ą c eg o p r z e d m io te m p a te n tu O liv e r a B r u s tle w k o n te k ś c ie b io te c h n o lo g ic z n o -m e d y c z n y m .

4. Kom órki m acierzyste

M ia n e m k o m ó re k m a c ie rz y s ty c h o k re ś la się k o m ó rk i m a ją c e zd o ln o ść do c ią g łe g o p o d z ia łu i sa m o o d n o w y, często n a w e t p r z e z k o m p le tn y ok res ż y c ia o rg a n iz m u , z k tó r e g o poch odzą. W s z c z e g ó ln y c h o k o lic zn o ścia ch , z a p o m o cą s p e c y fic zn y c h b o d źcó w , m o ż n a s ty m u lo w a ć k o m ó rk i m a c ie r z y s te do ich ró ż n ic o w a n ia w o d rę b n e t y p y k o m ó re k w y s tę p u ją c y c h w o r g a n i­ z m ie . Ic h p lu rip o te n tn o ś ć p r z e ja w ia się w m o ż liw o ś c i w y k r e o w a n ia z n ich w ie lo r a k ic h ty p ó w k o m ó re k p o tom n y ch . P o lip o te n tn o ś ć o zn a c z a zd o ln o ść do z r ó ż n ic o w a n ia w k a ż d y ty p d o jrz a łe j k o m ó rk i w y w o d z ą c e j się z trz e c h lis tk ó w za ro d k o w y c h , n a to m ia s t to tip o te n tn e są k o m ó r k i z d o ln e do w y t w o ­ r z e n ia c a łeg o o rg a n iz m u w r a z z ło ż y s k ie m . Z k o le i n a jle p s z y m p r z y k ła d e m k o m ó re k p lu rip o te n tn y c h są w ła ś n ie e m b rio n a ln e k o m ó rk i m a c ie rz y s te , w y w o d z ą c e się z p ie r w o tn e g o s ta d iu m ro z w o jo w e g o z a r o d k a - in a c ze j b

la-4 Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (Wielka Izba) z dnia 18 paździer­ nika 2011 r.; sprawa C34/10.

sto cysty . K o m ó r k i te z d o ln e są do n iesk o ń c zo n ej lic z b y s y m e try c z n y c h p o ­ d z ia łó w b ez ja k ie g o k o lw ie k u szczerb k u , in n ą ich n ie z w y k le w a ż n ą cechą je s t k lo n o g e n n o ść - n a w e t je d n a t a k a k o m ó rk a m o że dać p o c z ą te k k o lo n ii g e n e ty c z n ie id e n ty c z n y c h k o m ó re k p o to m n y ch o n ie z m ie n n y c h cechach. E m b rio n a ln e k o m ó rk i m a c ie r z y s te p o ch o d zą z p ie r w o tn y c h k o m ó re k z a r o d ­ k ow ych , k tó re zn a jd u ją się w tzw . g r z e b ie n iu g o n a d a ln y m (c z ę ś c i z a r o d k a )5. L it e r a t u r a m e d y c z n a w s k a z u je w ie le re a ln y c h k o rz y ś c i, ja k ie m o g ło b y p r z y n ie ś ć w y k o r z y s ta n ie w y ż e j o p isa n y ch k o m ó rek . S tw o r z e n ie m e to d y p o ­ z w a la ją c e j n a k o n tr o lo w a n ie procesu r ó ż n ic o w a n ia e m b rio n a ln y c h k o m ó re k m a c ie rz y s ty c h d a ło b y n a d z ie ję n a o d b u d o w ę zn is zc zo n e j w w y n ik u ch oro ­ b y tk a n k i. Ju ż n a t e r a ź n ie js z y m e ta p ie b a d a ń , p ro w a d z o n e są p ró b y z a ­ s to s o w a n ia ich w t e r a p ii ch o ro b y P a rk in s o n a , ch o ro b y A lz h e im e r a , u d a ru m ó z g u w a d serca, ch orób m e ta b o lic z n y c h ja k np. c u k rzy c y ty p u I, d y s tr o fii m ię ś n i c z y u s z k o d z e ń r d z e n ia k r ę g o w e g o 6.

Is to t n y m z a g a d n ie n ie m w y m a g a ją c y m w y ja ś n ie n ia je s t ró w n ie ż par- te n o g e n e za . W k o n te k ś c ie o rg a n iz m u lu d z k ie g o p a r te n o g e n e z a o z n a ­ czać b ę d z ie u tw o r z e n ie e m b rio n u z k o m ó r k i ja jo w e j b ez je j z a p ło d n ie n ia . W p r z y r o d z ie z ja w is k o te w y s tę p u je w ś ró d n ie k tó r y c h g a tu n k ó w z w ie r z ą t , n a to m ia s t w o d n ie s ie n iu do em b rio n ó w lu d z k ic h m o ż liw e je s t od n ie d a w n a , a je g o o d k ry c ie o k re ś lo n e z o s ta ło m ia n e m p r z e ło m o w e g o 7.

5. Stanow isko T ry bu n ału

T r y b u n a ł S p r a w ie d liw o ś c i E u ro p e js k ie j o d n ió s ł się do p y ta ń p reju d y - c ja ln y c h w n a s tę p u ją c y sposób:

C o do p y ta n ia p ie r w s z e g o , c z y li w y k ła d n i p o ję c ia „e m b rio n u lu d z k ie g o ” w r o z u m ie n iu d y r e k t y w y i w o d n ie s ie n iu z d o ln o ś c i p a te n to w e j, T r y b u n a ł n a s a m y m p o c z ą tk u p o d k r e ś lił isto tn o ść z a g a d n ie n ia i k o n ie czn o ść je g o u je d n o lic e n ia d la s to s o w a n ia p r a w a n a te r e n ie U n ii E u ro p e js k ie j. C e le m d y r e k t y w y je s t h a r m o n iz a c ja n o rm p ra w n y c h d o tyczą cyc h te g o z a g a d n ie ­ n ia, a co z a t y m id z ie z n ie s ie n ie b a r ie r i u tru d n ie ń w d z ia ła n iu r y n k u w e ­ w n ę tr z n e g o w d z ie d z in ie ro z w o ju b io te c h n o lo g ii i m e d y cy n y .

J e d n o c z e ś n ie c e lo w i te m u z p e w n o ś c ią n ie s p r z y ja b r a k p r a w n ie u k s z ta ł­ to w a n e j d e fin ic ji „e m b rio n u lu d z k ie g o ” . P o n a d to s tw a r z a to z a g r o ż e n ie

5 Szerzej - M. Sikora, W. Olszewski; Komórki macierzyste - biologia i zastosowanie tera­ peutyczne, „Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej”, 2004; 58; s. 202-208.

6 Obszerne opracowanie z medycznego punktu widzenia - zob. K. Domańska-Janik, Per­ spektywy zastosowania terapeutycznego komórek macierzystych w chorobach centralnego układu nerwowego, „Nauka” 2/2004, s. 17-26.

7 Media poinformowały o południowokoreańskim naukowcu Woo Suk Hwang, który miał rzekomo dokonać pierwszego klonowania embrionu ludzkiego. Okazało się to nieprawdą, jed­ nak dokonał on innego przełomowego odkrycia - stworzył embrion z niezapłodnionej komórki jajowej. Również amerykańska Stem Cell Corporation poinformowała o podobnym udanym eksperymencie.

t r a fn ie w s k a z a n e p r z e z T r y b u n a ł, u m o ż liw ia ją c e tw ó r c o m w y n a la z k ó w w y s tę p o w a n ie z w n io s k ie m p a te n to w y m w p a ń stw a ch , w k tó ry c h d e fin ic ja e m b rio n u lu d z k ie g o b y ła b y n a jw ę ż s z a , co p o z w a la ło b y im n a p r o w a d z e n ie b a d a ń w n a js z e r s z y m z a k re s ie , n a w e t ta k im , k t ó r y b y łb y p r a w n ie n ie m o ż ­ liw y w in n y ch p a ń s tw a c h c zło n k o w sk ic h . D o p ro w a d z iło b y to do z a k łó c e ń w fu n k c jo n o w a n iu ry n k u , a ta k ż e b y ło b y n ie u z a s a d n io n ą d y s p ro p o rc ją p r z y z n a w a n y c h u p ra w n ie ń .

P r z y ro z w a ż a n iu te g o z a g a d n ie n ia n ie sposób r ó w n ie ż p o m in ą ć k w e s t ii e ty c zn y c h i m o ra ln y ch , p o n ie w a ż ju ż n a w e t a rt. 6 ust. 1 d y r e k t y w y z a k a ­ z u je u d z ie la n ia p a te n tó w n a w y n a la z k i, k tó ry c h „h a n d lo w e w y k o r z y s ta n ie b y ło b y s p rz e c z n e z p o r z ą d k ie m p u b lic z n y m lu b d o b ry m i o b y c z a ja m i” . J e d ­ n a k ż e p o ję c ie d o b rych o b y c z a jó w je s t p o ję c ie m o b a rd zo s z e r o k im z a k r e s ie s e m a n ty c z n y m i b ez k o n k re tn e g o w y ja ś n ie n ia p o ję c ia „e m b rio n u lu d z k ie g o ” s to s o w a n ie d y r e k t y w y je s t z n a c z n ie u tru d n io n e.

T r y b u n a ł o d p o w ia d a ją c n a p ie r w s z e p y ta n ie p r e ju d y c ja ln e p o d k re ś la ł, że d e fin ic ja n ie b ę d z ie d e fin ic ją w z n a c z e n iu m e d y c z n y m a n i o d n o szą cy m się do k w e s t ii e ty c zn y c h - m a on a p o w s ta ć w w y n ik u w y k ła d n i s y s te m a ­ ty c z n e j i celo w o ś c io w e j o d p o w ie d n ic h p r z e p is ó w p ra w n y ch . W p re a m b u le d y r e k t y w y 8 o k re ś lo n y z o s ta ł j e j ce l - w s p ie r a n ie in w e s t y ­ c ji w d z ie d z in ie b io te c h n o lo g ii, p r z y c z y m m a t e r ia b io lo g ic z n a p o c h o d ze n ia lu d z k ie g o p o w in n a być w y k o r z y s t y w a n a z p o s z a n o w a n ie m p r a w p o d s ta w o ­ w ych , a w s z c z e g ó ln o ś c i go d n o ś ci lu d z k ie j. A r t. 5 ust. 1 z a k a z u je u z n a n ia c ia ła lu d z k ie g o , w ja k ie jk o lw ie k fo rm ie i w ja k im k o lw ie k s ta d iu m r o z w o ­ ju , z a w y n a la z e k p o s ia d a ją c y zd o ln o ść p a te n to w ą . A r t . 38 d o d a tk o w o t w o ­ r z y d o d a tk o w e z a b e z p ie c z e n ie - o d n o si te n z a k a z ta k ż e do sa m ych m etod , m o gą cy ch n a ru sza ć godn ość c z ło w ie k a . W e d łu g T r y b u n a łu , ju ż te p r z e p is y w s k a z u ją n a k o n ie czn o ść b a rd zo s z e r o k ie g o ro z u m ie n ia p o ję c ia em b rio n u lu d z k ie g o 9.

W z w ią z k u z p o w y ż s z y m , n a p ie r w s z e p y ta n ie T r y b u n a ł o d p o w ie d z ia ł n astęp u jąco:

- „e m b rio n e m lu d z k im ” w r o z u m ie n iu art. 6 ust. 2 lit. c) d y r e k t y w y je s t k a ż d a lu d z k a k o m ó rk a ja jo w a p o c z ą w s z y od s ta d iu m je j z a p ło d n ie n ia , k a ż d a n ie z a p ło d n io n a lu d z k a k o m ó rk a ja jo w a , w k tó r ą w s z c z e p io n o j ą ­ d ro k o m ó rk o w e p o ch od zą ce z d o jrz a łe j k o m ó rk i lu d z k ie j o ra z k a ż d a n ie- z a p ło d n io n a lu d z k a k o m ó rk a ja jo w a , k t ó r a z o s ta ła p o b u d zo n a do p o d z ia ­ łu i d a ls z e g o r o z w o ju w d ro d ze p a rte n o g e n e z y ;

- do sądu k r a jo w e g o n a le ż y u sta len ie, w ś w ie tle ro z w o ju n au ki, c z y k o m ó r­ k a m a cie rzy sta , k tó ra z o s ta ła p o z y s k a n a z em b rio n u lu d z k ie g o w sta d iu m b la sto cysty , s ta n o w i „em b rio n lu d z k i” w ro z u m ie n iu art. 6 ust. 2 lit. c) d y re k ty w y .

8 Dyrektywa 98/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lipca 1998 r. w sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych (Dz.U. L 213 z 30.07.1998).

9 Godność człowieka jako jedna z podstawowych wartości chronionych, musi być cały czas rozważana w kontekście dopuszczalności omawianego wynalazku.

P r z y g o to w u ją c o d p o w ie d ź n a d r u g ie p y ta n ie , T r y b u n a ł z m u s z o n y b y ł u sta lić, c z y p o jęcie b a d a ń n a u k o w y c h m ie ś c i się w p o jęciu c e ló w p r z e m y ­ sło w ych i h a n d lo w y c h . W o b y d w u p r z y p a d k a c h n a p ie r w s z y m p la n ie z n a j­ du je się o ch ro n a e m b rio n u lu d z k ie g o i co z a t y m id z ie go d n o ś ci c z ło w ie k a . N a le ż y z a u w a ż y ć , ż e je d n o z n a c z n e r o z g r a n ic z e n ie obu c eló w je s t dość t r u d ­ n e do o s ią g n ię c ia . Z g o d n ie z a rt. 14 d y r e k t y w y p a te n t n a w y n a la z e k sta n o ­ w i u p r a w n ie n ie je g o p o s ia d a c z a do „z a k a z a n ia osob om t r z e c im k o r z y s ta n ia z n ie g o w cela ch p r z e m y s ło w y c h i h a n d lo w y c h ” 10. N a t o m ia s t n a w e t je ż e li p r z e c iw s ta w ić te m u c e l n a u k o w y i b a d a w c z y - to i ta k n ie m o ż n a w y łą c z y ć go z p r a w p a te n to w y c h . T o sam o t y c z y się w y n a la z k ó w d o tyczą cyc h e m b rio - nu lu d z k ie g o . Z w ró c ić n a le ż y u w a g ę ró w n ie ż n a fa k t, ż e ta k a w y k ła d n ia je s t to ż s a m a z w y k ła d n ią k o m is ji o d w o ła w c z e j E u ro p e js k ie g o U r z ę d u P a t e n to ­ w e g o w o d n ie s ie n iu do art. 28 lit. c) re g u la m in u w y k o n a w c z e g o do K P E .

W o d p o w ie d z i n a d ru g ie p y ta n ie T r y b u n a ł s tw ie r d z ił:

- w y łą c z e n ie w y k o r z y s t y w a n ia e m b rio n ó w lu d z k ic h do c e ló w p r z e m y s ło ­ w y c h lu b h a n d lo w y ch , o k t ó r y m m o w a w a rt. 6 ust. 2 lit. c) d y re k ty w y , z e z d o ln o ś c i p a te n to w e j d o ty c z y ró w n ie ż w y k o r z y s t y w a n ia do c eló w b a ­ d ań n a u k o w ych , b o w ie m p r z e d m io te m p a te n tu m o że być je d y n ie w y k o ­ r z y s t y w a n ie do celó w te ra p e u ty c z n y c h lub d ia g n o s ty c z n y c h , k tó r e je s t s to s o w a n e do e m b rio n u lu d z k ie g o i je s t d la n ie g o u ży te c zn e .

W t r z e c im p y ta n iu p r e ju d y c ja ln y m p o ru s z o n y z o s ta ł p r o b le m n ie w y k o ­ r z y s t a n ia sa m ych e m b rio n ó w lu d zk ich , a le e fe k tó w ich u p rz e d n ie g o z n is z ­ czen ia , w celu u z y s k a n ia o p a te n to w a n e g o w y ro b u . P a t e n t O liv e r a B r u s tle o b e jm o w a ł w y t w a r z a n ie n e rw o w y c h k o m ó re k p r o g e n ito ro w y c h z k o m ó re k m a c ie rz y s ty c h p o z y s k a n y c h z e m b rio n u lu d z k ie g o b ęd ą c eg o w s ta d iu m b la s to c y s ty , co b e z p o ś re d n io łą c z y się z e z n is z c z e n ie m em b rio n u . N a w ią ­ z u ją c do p o p rz e d n ic h z a ło ż e ń w y ro k u , T r y b u n a ł u z n a ł t a k i w y n a la z e k z a w y łą c z o n y z e z d o ln o ś c i p a te n to w e j. T r a fn ie s tw ie r d z ił, ż e ok oliczn o ść, iż do z n is z c z e n ia e m b rio n ó w d o ch od zi n a du żo w c z e ś n ie js z y m e ta p ie , to i ta k n a le ż y z w ró c ić u w a g ę n a fa k t, ż e m e to d a w y t w a r z a n ia w y r o b u k o ń c o w eg o z g ó r y z a k ła d a k o n ie czn o ść z n is z c z e n ia lu d z k ic h em b rio n ó w i n ie m o że być in a c ze j p r z e p ro w a d z o n a . D o p u s z c z e n ie do o p a te n to w a n ia te g o ro d z a ju w y ­ n a la z k u u m o ż liw ia ło b y o b ejście p ra w a . T y m s a m y m o d p o w ie d ź n a tr z e c ie p y ta n ie j e s t n a s tę p u ją c a : - a rt. 6 ust. 2 lit. c) d y r e k t y w y w y łą c z a zd o ln o ść p a te n to w ą w y n a la z k u , g d y w ie d z a te c h n ic z n a b ę d ą c a p r z e d m io te m w n io s k u p a te n to w e g o w y ­ m a g a u p rz e d n ie g o z n is z c z e n ia e m b rio n ó w lu d z k ic h lu b ich u ż y c ia ja k o m a t e r ia łu w y jś c io w e g o , b ez w z g lę d u n a s ta d iu m , w k tó r y m do te g o do­ c h o d zi i n a w e t g d y opis z a s tr z e ż o n e j w ie d z y te c h n ic zn e j n ie w s p o m in a o w y k o r z y s t y w a n iu e m b rio n ó w lu d zk ich .

10 Odnosi się to jednak do ochrony stricte patentu, priorytetowe znaczenie ma kwestia, co może być przedmiotem takiego patentu; czy tak jak w omawianym przypadku może to być wynalazek Olivera Brustle; dopiero po rozwiązaniu tego sporu możemy mówić o jego ewentu­ alnej prawnej ochronie.

U d z ie la ją c o d p o w ie d z i n a w y ż e j o p is a n e p y ta n ia p re ju d y c ja ln e , T r y b u ­ n a ł S p r a w ie d liw o ś c i E u ro p e js k ie j w p e w n y m s to p n iu z d e fin io w a ł i o k r e ś lił z a k re s p o ję c ia e m b rio n u lu d z k ie g o . O k r e ś lił ta k ż e je g o sta tu s ja k o s w o is te ­ go ro d z a ju k o m e r c ja ln e g o d o b ra b ęd ą c eg o p r z e d m io te m o b ro tu g o s p o d a r­ czego. W a r t o je s z c z e ra z p o d su m o w a ć u s ta le n ia T ry b u n a łu :

1) W y k ła d n i a rt. 6 ust. 2 lit. c) d y r e k t y w y 98/44/WE P a r la m e n t u E u ro p e j­ s k ie g o i R a d y z d n ia 6 lip c a 1998 r. w s p r a w ie o ch ro n y p r a w n e j w y n a ­ la z k ó w b io te c h n o lo g ic z n y c h n a le ż y d o k o n y w a ć w te n sposób, że: - „e m b rio n e m lu d z k im ” je s t k a ż d a lu d z k a k o m ó rk a ja jo w a p o c z ą w s z y od s ta d iu m je j z a p ło d n ie n ia , k a ż d a n ie z a p ło d n io n a lu d z k a k o m ó rk a ja jo w a , w k t ó r ą w s z c z e p io n o ją d r o k o m ó rk o w e p o ch od zą ce z d o jrz a łe j k o m ó r k i lu d z k ie j o ra z k a ż d a n ie z a p ło d n io n a lu d z k a k o m ó rk a ja jo w a , k t ó r a z o s ta ła p o b u d zo n a do p o d z ia łu i d a ls z e g o r o z w o ju w d ro d ze par- te n o g e n e z y ;

- do sądu k r a jo w e g o n a le ż y u s ta le n ie , w ś w ie tle r o z w o ju n a u k i, c z y k o ­ m ó rk a m a c ie rz y s ta , k t ó r a z o s ta ła p o z y s k a n a z e m b rio n u lu d z k ie g o w s ta d iu m b la s to c y s ty , s ta n o w i „e m b rio n lu d z k i” w r o z u m ie n iu art. 6 ust. 2 lit. c) d y r e k t y w y 98/44.

2 ) W y łą c z e n ie w y k o r z y s t y w a n ia em b rio n ó w lu d z k ic h do c e ló w p r z e m y s ło ­ w y c h lu b h a n d lo w y ch , o k tó r y m m o w a w a rt. 6 ust. 2 lit. c) d y r e k t y w y 98/44, z e z d o ln o ś c i p a te n to w e j d o ty c z y r ó w n ie ż w y k o r z y s t y w a n ia do ce ­ ló w b a d a ń n a u k o w ych , b o w ie m p r z e d m io te m p a te n tu m o że b yć je d y n ie w y k o r z y s t y w a n ie do c eló w te ra p e u ty c z n y c h lub d ia g n o s ty c z n y c h , k tó re je s t sto s o w a n e do e m b rio n u lu d z k ie g o i je s t d la n ie g o u żyte c z n e .

3 ) A r t y k u ł 6 ust. 2 lit. c) d y r e k t y w y 98/44 w y łą c z a zd o ln o ść p a te n to w ą w y ­ n a la z k u , g d y w ie d z a te c h n ic z n a b ę d ą c a p r z e d m io te m w n io s k u p a te n ­ to w e g o w y m a g a u p rz e d n ie g o z n is z c z e n ia em b rio n ó w lu d z k ic h lub ich u ż y c ia ja k o m a t e r ia łu w y jś c io w e g o , b ez w z g lę d u n a sta d iu m , w k tó r y m do te g o doch od zi, i n a w e t g d y opis z a s tr z e ż o n e j w ie d z y te c h n ic zn e j n ie w s p o m in a o w y k o r z y s t y w a n iu em b rio n ó w lu d z k ic h .11

6. Konsekwencje

A n a liz u ją c s p ra w ę O liv e r a B r u s tle s ta je m y po ra z k o le jn y p r z e d b a rd zo s ta ry m , a c z k o lw ie k n a d a l a k tu a ln y m z a g a d n ie n ie m 12 - p o c z ą tk ie m ż y c ia lu d z k ie g o . J e s t to t e m a t n ie z w y k le k o n tr o w e r s y jn y , b ę d ą c y p r z e d m io te m

11 Sentencja wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (Wielka Izba) z dnia 18 października 2011 r.; sprawa C34/10.

12 Tak, jak i wiele innych problemów ludzkości - zagadnienie to w każdym pokoleniu zachowuje swoją doniosłość i aktualność. Inną sprawą jest to, czy określone zrzeszenie ludz­ kie (państwo, organizacja międzynarodowa, organizacja ponadnarodowa) z takich czy innych względów opowie się za sprawdzonymi w odnośnych problemach rozwiązaniami, takimi któ­ re gwarantowały w przeszłości trwały pokój i ład społeczny, czy też niejako eksperymentuje

b u r z liw y c h d ysk u sji. Z g o d n ie z o d p o w ie d z ią T r y b u n a łu n a je d n o z p y ta ń p re ju d y c ja ln y c h , „e m b r io n e m l u d z k i m ” j e s t k a ż d a lu d z k a k o m ó r k a ja jo w a p o c z ą w s z y o d s t a d iu m j e j z a p ł o d n ie n ia , k a ż d a n ie z a p ł o d n io n a lu d z k a k o ­ m ó r k a ja jo w a , w k t ó r ą w s z c z e p io n o j ą d r o k o m ó r k o w e p o c h o d z ą c e z d o j r z a ­ łe j k o m ó r k i l u d z k ie j o r a z k a ż d a n ie z a p ł o d n io n a lu d z k a k o m ó r k a ja jo w a , k t ó r a z o s ta ła p o b u d z o n a d o p o d z ia ł u i d a ls z e g o r o z w o ju w d r o d z e p a r t e - n o g e n e z y 13. T y m s a m y m n a k re ś lo n y z o s ta ł b a rd zo s z e r o k i p o g lą d n a ten p rob le m , w rę c z n ie m o ż liw e b y ło b y u s ta n o w ie n ie „ w c z e ś n ie js z e j” g r a n ic y p o c z ą tk u ż y c ia c z ło w ie k a . O d r a z u n a le ż y z a z n a c z y ć , ż e s ta n o w is k o te n ie ­ m a l w y k lu c z a ja k ie k o lw ie k b a d a n ia , p o d cza s k tó ry c h n a ru s z a n e są e m b ­ rio n y lu d z k ie , b o w ie m sk oro ju ż w t e d y m a m y do c z y n ie n ia z c z ło w ie k ie m - b y ło b y to n a ru s z e n ie je g o go d n o ś ci i in te g ra ln o ś c i.

T r y b u n a ł p r z e k a z a ł s ą d o w i k r a jo w e m u r o z p a t r z e n ie p ro b le m u , c zy w ś w ie tle r o z w o ju n a u k i, k o m ó rk a m a c ie rz y s ta , k t ó r a z o s ta ła p o z y s k a n a z e m b rio n u lu d z k ie g o w s ta d iu m b la s to c y s ty , s ta n o w i „e m b rio n lu d z k i” w r o z u m ie n iu art. 6 ust. 2 lit. c) d y r e k t y w y 98/44. W b r e w p o zorom , sposób je g o r o z w ią z a n ia m o ż e m ie ć b a rd zo p o w a ż n e s k u tk i p ra w n e . J e ż e li uznać, że w y ż e j w s p o m n ia n a k o m ó rk a m a c ie r z y s ta j e s t e m b rio n e m - o g ra n ic z e n ie b a d a ń b io te c h n o lo g ic z n y c h w ty m k ie r u n k u z o s ta je z n a czą co ro z s z e rz o n e . Is to tn e w y d a je się p y ta n ie , c zy n a w e t w w y p a d k u u z n a n ia z a ró w n o e m b rio n u lu d z k ie g o , ja k i k o m ó rk i m a c ie rz y s te j p o z y s k a n e j z em b rio n u w s ta d iu m b la s to c y s ty - z a „ c z ło w ie k a ” b ą d ź n ie ja k o je g o „p o c z ą te k ” , m o ż ­ liw o ś c i i n a d zie je , ja k ie d a ją lu b m o g ą dać w p r z y s z ło ś c i b a d a n ia w y k o ­ r z y s tu ją c e je , a n a w e t d o p ro w a d z a ją c e do ich u n ic e s tw ie n ia , n ie są s w o i­ steg o ro d z a ju „w y ż s z y m d o b re m ” . Ju ż n a w e t p r z y o b ecn y m s ta n ie ro z w o ju b io te c h n o lo g ii i m e d y c y n y , m o ż liw e je s t w s k a z a n ie k o n k re tn y c h k o r z y ś c i14, ja k ie b a d a n ia n a k o m ó rk a c h m a c ie rz y s ty c h m o g ą p rzy n ie ś ć : - t e r a p ia ch orob y A lz h e im e r a 15, - t e r a p ia d ep resji, - t e r a p ia ch orob y P a rk in s o n a , - t e r a p ia s c h iz o fr e n ii16. Z p e w n y m n iep o k o je m , a le ta k ż e i n a d z ie ją n a le ż y s tw ie rd z ić , ż e a b y k o n ty n u o w a ć ro z w ó j w d z ie d z in ie m e d y c y n y , k o n ie c z n e je s t p o d e jm o w a n ie ry z y k a , o ile je s t ono a d e k w a tn e do m o ż liw y c h „z y s k ó w ” , ro z u m ia n y c h ja k o

świadczenia (niekiedy je wręcz lekceważące) wcześniejszych pokoleń rozstrzygnięcia donio­ słych społecznie zagadnień (jak właśnie początek życia ludzkiego).

13 W ten sposób Trybunał stworzył własną definicję „embrionu ludzkiego”.

14 Na potrzeby niniejszego artykułu wystarczające wydaje się jedynie ogólne nakreślenie możliwych zastosowań terapii związanych z komórkami progenitorowymi. Dokładny opis każ­ dej z metod terapeutycznych należy do nauk ściśle medycznych, wymagających dość wszech­ stronnego i wnikliwego zapoznania z tematem, co w niniejszej pracy nie jest możliwe.

15 Zob. A. Kubis, M. Janusz, Choroba Alzheimera - nowe możliwości terapeutyczne oraz stosowane modele eksperymentalne, [w:] „Postępy Higieny Medycyny Doświadczalnej”, 2008: 62; s. 372-392.

16 Zob. Blackwell Munksgaard; tłumaczenie: lek. B. Godlewska, Nerwowe komórki macie­ rzyste w leczeniu zaburzeń neuropsychiatrycznych, „Acta Neuropsychiatrica” 2007: 19, s. 11-26.

k ie r u n k i ro z w o ju m e to d le c z e n ia . W y d a je się, ż e w t y m w y p a d k u je s t ono ja k n a jb a r d z ie j za sa d n e .

W ra m a c h n in ie js z y c h a n a liz pod k ą t e m s tric te p r a w n y m n a le ż y w p ie r w s z e j k o le jn o ś c i z w ró c ić u w a g ę n a fa k t, iż w s y s te m ie p r a w a u n ijn e ­ go n ie m a d e fin ic ji p o ję c ia „e m b rio n lu d z k i” . W s z c z e g ó ln o ś c i ta k a d e fin ic ja n ie z o s ta ła s fo rm u ło w a n a w D y r e k ty w ie .

M im o to T r y b u n a ł, z e w z g lę d u n a to, iż w a k cie ty m n ie dok on a n o w ty m z a k r e s ie o d e s ła n ia do w e w n ę tr z n y c h p o rz ą d k ó w p r a w n y c h p o s z c z e ­ g ó ln y c h k r a jó w c zło n k o w sk ic h , z a p r e z e n t o w a ł sta n o w isk o , iż rz e c z o n e p o ­ ję c ie (d la c e ló w s to s o w a n ia te j d y r e k t y w y ) m a w ca łej U n ii c h a r a k te r a u ­ to n o m ic z n y i t y m s a m y m p o d le g a je d n o lite j w y k ła d n i (in t e r p r e t a c ji) n a c a ły m je j o b s z a r z e 17. J e d n ą z is to tn ie js z y c h ra cji, k t ó r a z a t a k im s ta n o w i­ s k ie m p r z e m a w ia - w e d łu g T r y b u n a łu - je s t o k oliczn ość, iż b r a k w s p ó ln e j d e fin ic ji te g o te rm in u p o w o d o w a łb y p o w a ż n e z a g r o ż e n ie , ż e tw ó r c y o d n o ś­ n ych w y n a la z k ó w (b io te c h n o lo g ic z n y c h ) w p r a k ty c e w y s t ę p o w a lib y o o ch ro ­ n ę p a te n to w ą ty ch w y n a la z k ó w w ty c h p a ń stw a ch , w k tó ry c h z e z w a la się n a n a jd a le j z e z w a la ją c ą k o n c ep cję p r a w n ą e m b rio n u lu d z k ie g o . T a k a za ś s y tu a c ja m ia ła b y n e g a t y w n y w p ły w n a u r z e c z y w is tn ie n ie celu w s p ó ln e g o r y n k u 18.

T r y b u n a ł - od n o szą c się do k o n te k s tu o ra z celu w s p o m n ia n e j d y r e k t y w y (z k tó ry c h je d n o z n a c z n ie w y n ik a , iż u n ijn y p r a w o d a w c a k ie r o w a ł się in te n ­ cją p o le g a ją c ą n a w y k lu c z e n iu ja k ie jk o lw ie k m o ż liw o ś c i u d z ie la n ia p a te n tu w p r zy p a d k u , w k t ó r y m sza cu n e k g o d n o ś ci lu d z k ie j m ó g łb y z o s ta ć n a r u ­ s z o n y ) - o p o w ie d z ia ł się z a s z e r o k ą d e fin ic ją e m b rio n u lu d z k ie g o , z g o d n ie z k tó r ą e m b rio n e m lu d z k im je s t k a ż d a lu d z k a k o m ó rk a ja jo w ą , p o c z ą w s z y od m o m e n tu je j z a p ło d n ie n ia , z e w z g lę d u n a to, iż to z a p ło d n ie n ie m o że ro zp o czą ć p roces r o z w o ju lu d z k ie g o . J e d n a k ż e E T S , p r z y jm u ją c ta k s z e r o ­ k ą d e fin ic ję e m b rio n u lu d z k ie g o , je d n o c z e ś n ie p r z e k a z a ł do są d u k r a jo w e g o u s ta le n ie k w e s tii, c z y w ś w ie tle r o z w o ju n a u k i k o m ó rk a m a c ie rz y s ta , k t ó ­ r a z o s ta ła p o z y s k a n a z e m b rio n u lu d z k ie g o w s ta d iu m b la s to c y s ty , s ta n o w i „e m b rio n lu d z k i ” w r o z u m ie n iu p r z e p is ó w p r z e a n a liz o w a n e j D y r e k ty w y . O c e n ia ją c t a k ie s ta n o w is k o T r y b u n a łu w s k a z a ć n a le ż y , iż je s t ono n ie k o n ­ sek w e n tn e . W t y m w z g lę d z ie w p ie r w s z e j k o le jn o ś c i n a le ż y z w ró c ić u w a g ę n a fa k t, iż E T S o p o w ie d z ia ł się z a je d n o lit ą k o n c e p c ją p o ję c ia „e m b rio n u lu d z k ie g o ” w e w s z y s tk ic h p a ń s tw a c h c zło n k o w sk ic h . P o d ru g ie, ja k w y n ik a z e s fo rm u ło w a n e j p r z e z n ie g o d e fin ic ji o p o w ie d z ia ł się r ó w n ie ż z a s z e ro k ą k o n c e p c ją e m b rio n u lu d z k ie g o . M im o ta k ie g o je d n o z n a c z n e g o s ta n o w is k a w ty c h k w e s tia c h n ie p o t r a fił z n ie g o w y w ie ś ć p ro s ty c h k o n s e k w e n c ji i (b ę ­ dąc k o n s e k w e n tn y m - tj. n ie p o z o s ta w ia ją c m a r g in e s u w ła d z y u z n a n io w e j w tej k w e s t ii d la p a ń s tw c z ło n k o w s k ic h ) je d n o z n a c z n ie p r z e s ą d z ić z a g a d ­ n ie n ia , k tó re p o w ie r z y ł s ą d o w i n ie m ie c k ie m u , k t ó r y w y s t ą p ił o w y d a n ie

17 Takie stanowisko Trybunału nie wydaje się być do końca zasadne. Dyrektywa ta bo­ wiem zdaje się nie posiadać charakteru wyczerpującego, wyłącznego, co zresztą w dalszej czę­ ści swoich analiz potwierdził sam Trybunał.

o rz e c z e n ia w s tę p n e g o - c z y li o p o w ie d z ie ć się z a s ta n o w is k ie m , iż k o m ó r ­ k a m a c ie r z y s ta , k t ó r a z o s ta ła p o z y s k a n a z e m b r io n u lu d z k ie g o w s t a d iu m b la s to c y s ty, s ta n o w i n a g ru n c ie o m a w ia n e j d y r e k t y w y e m b rio n lu d zk i. P ie r w s z ą k o n s ta ta c ją p ły n ą c ą z a n a liz y in te re s u ją c e g o n as o rz e c z e n ia je s t to, iż o ch ro n a p a te n to w a w z a k r e s ie p r o g e n it o r o w y c h k o m ó r e k n e r w o ­ w y c h w y tw a r z a n y c h w o p a r c iu o e m b r io n a ln e k o m ó r k i m a c ie r z y s te w y ­ k o r z y s ty w a n y c h d o t e r a p ii w a d u k ła d u n e r w o w e g o lu d z k ie g o n ie p o s ia d a c h a ra k te ru b e z w z g lę d n e g o . N ie w ą t p liw ie sąd te n d o s trz e g a ja k o ta k ą k o ­ n ieczn o ść z a p e w n ie n ia w rz e c z o n y m p r z y p a d k u ta k ie j o ch ron y, a le z d ru ­ g ie j s tro n y n ie ja k o ła g o d z i j ą w o p a rc iu o w y n ik a ją c e z p r z e p is ó w p r a w a k r a jo w e g o p a ń s tw c z ło n k o w s k ic h U E , p r a w a u n ijn e g o o ra z m ię d z y n a r o ­ d o w eg o w y m o g i o d n o szą ce się do o ch ro n y ta k ic h s z c z e g ó ln y c h d la w s p ó ł­ czesn ych s p o łe c ze ń s tw w a r to ś c i ja k : z d r o w ie p u b liczn e, b e z p ie c z e ń s tw o (b liż e j p r z e z T r y b u n a ł n ie s t e t y n ie z d e fin io w a n e ), o ch ron ę ś ro d o w is k a n a ­ tu ra ln e g o , tz w . d o b ro sta n z w ie r z ą t , ró żn o ro d n o ś ć g e n e ty c z n ą o ra z zgo d n ość z n ie k t ó r y m i n o r m a m i e t y c z n y m i19. T a k w ię c T r y b u n a ł re p r e z e n tu je s ta ­ n ow isk o , iż w p r z y p a d k u k o liz ji p r a w w y n ik a ją c y c h z o ch ro n y p a te n to w e j w o d n ie s ie n iu do p o w y ż s z e g o w y n a la z k u a w s k a z a n y m i d o b ra m i, p ie r w ­ s z e ń s tw o n a le ż y dać t y m o s ta tn im .

P o d ru g ie, w t a k i sposób ła g o d z o n a o ch ro n a p a te n to w a u p ra w n ia w y ­ łą c z n ie do z a k a z a n ia p o d m io to m t r z e c im k o r z y s ta n ia z rz e c zo n e g o w y ­ n a la z k u w cela ch p r z e m y s ło w y c h i h a n d lo w y c h . O z n a c z a to, iż T r y b u n a ł d o p u ścił m o ż liw o ś ć k o r z y s ta n ia z n ie g o osob om t r z e c im w in n y ch a n iż e li k o m e r c y jn e celach . T y m s a m y m n ie ja k o d o k o n a ł z a w ę ż a ją c e j in te r p r e t a c ji z a k re s u o c h ro n y p a te n to w e j. P o n a d to , d o d a tk o w o w s k a z a ł, iż ta k r o z u m ia ­ n e (z a w ę ż a ją c o ) u r e g u lo w a n ia p a te n to w e w p r a k ty c e m u s z ą b yć s to s o w a ­ n e z u w z g lę d n ie n ie m fu n d a m e n ta ln y c h (p o d s ta w o w y c h ) z a s a d ch ro n ią cy ch godn ość o ra z in te g ra ln o ś ć o sob y lu d z k ie j. W t y m o s ta tn im w z g lę d z ie p o d ­ k r e ś lił, iż cia ło lu d z k ie w k a ż d y m s ta d iu m s w o je g o fo r m o w a n ia się (lu b ro z w o ju ), w łą c z n ie z k o m ó rk a m i z a r o d k o w y m i (t a k !) n ie m o że z o s ta ć o p a ­ te n to w a n e , a n a s tę p n ie s tw ie r d z ił, iż p ra w o p a te n to w e k a ż d e g o in d y w id u ­ a ln e g o p a ń s tw a c z ło n k o w s k ie g o je s t w ła ś c iw e d la z d e fin io w a n ia ty ch k r y ­ te r ió w (tj. s ta d ió w ro z w o jo w y c h o ra z k o m ó re k z a r o d k o w y c h )20.

19 Szkoda, że Trybunał w odniesieniu do tej ostatniej wartości bliżej nie sprecyzował, dla­ czego tylko z niektórymi normami etycznymi oraz nie wskazał dokładnie, z którymi spośród z tych norm. Ma to o tyle istotne znaczenie, iż jak wynika z Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, określonej na szczycie w Nicei jako deklaracja moralności europejskiej, Unia szanuje różnorodność kulturową (a więc także i etyczną) poszczególnych jej państw członkow­ skich (w tym względzie zob. Preambułę do tego dokumentu). Tak więc w kwestiach moral­ nych Unia odwołuje się do modelu moralności poszczególnego państwa członkowskiego. Nie wprowadza zaś jednolitych standardów na całym swoim terytorium w tej kwestii. Dlatego też - z perspektywy zapisów zawartych w KPP UE - takie częściowe odwołanie się do norm etycznych przez Trybunał w powyżej charakteryzowanej sprawie wydaje się jednak nie do końca respektujące unormowania obowiązujące w tym zakresie w całej UE.

20 Pogląd ten nie wydaje się być do końca jasny. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, iż jest nawet wewnętrznie sprzeczny. W rezultacie nie ma pewności co do tego, które uregulo­ wania w tej kwestii mają pierwszeństwo: unijne czy też państwowe.

P o trz e c ie , T r y b u n a ł w s k a z a ł, iż ta k z a w ę ż o n a o ch ro n a p a te n to w a u m o ż liw ia k o r z y s ta n ie z w w . w y n a la z k u w cela ch b a d a w czy ch , u k ie r u n ­ k o w a n y c h n a o tr z y m y w a n ie i iz o lo w a n ie e m b rio n ó w lu d z k ic h d la tzw . p r o d u k c ji le c z n ic z e j21. P o d k r e ś la ją c ro lę i z n a c z e n ie p ro d u k tó w le c z n i­ czych, p o ch od zą cy ch z e le m e n tó w w y iz o lo w a n y c h c ia ła lu d z k ie g o , d o szed ł do w n io sk u , iż n a g ru n c ie p r a w a u n ijn e g o n ie je s t w y k lu c z o n a m o ż liw o ś ć u d z ie la n ia p a te n tu n a w y n a la z e k o p a r ty n a e le m e n c ie w y iz o lo w a n y m z c ia ła lu d z k ie g o lub w in n y sposób w y t w o r z o n y sp osob em la b o r a to r y jn y m (te c h n ic z n y m ), k t ó r y fin a ln ie n a d a je się do p r z e m y s ło w e g o za s to s o w a n ia .

7. Podsum ow anie

O d a k s jo lo g ii, ta k ja k w ż y c iu lu d z k im , ta k i w p r a w ie n ie m a p r z y s ło ­ w io w e j u cieczk i. Is tn ie je n ie z w y k le m a ło z a g a d n ie ń in d y fe re n tn y c h m o r a l­ n ie. T r z e b a je d n a k p o d k reślić, m e to d o lo g ic z n ie rz e c z b io rą c, iż z a g a d n ie n ia d o ty czą ce a k s jo lo g ii w y k r a c z a ją ja k o ta k ie p o z a k o m p e te n c je n a u k i p r a ­ w a - w p r a w d z ie p ra w o d o ty c z y ty ch k w e s t ii (c h ro n i w a r to ś c i w z a le ż n o ś c i od te g o z a ja k im s y s te m e m m o r a ln y m o p o w ia d a się d a n y u s ta w o d a w c a ), a le z e w z g lę d u n a s w o ją m e to d ę, p r z e d m io t o ra z ce l n ie r o z s t r z y g a (tj. n ie je s t w ła d n e r o z s trz y g n ą ć ), k t ó r y s y s te m e ty c z n y je s t le p s z y i d la c z e g o (n ie w a rto ś c iu je tej k w e s t ii). O w o w a rto ś c io w a n ie p r z y n a le ż y ju ż do tz w . po- z a b a z o w y c h z a ło ż e ń n a u k i p r a w a (p r e c y z y jn ie j rz e c z b io rą c n a le ż y do filo ­ z o fii, k tó r a je s t je d y n ą n au k ą , w ła d n ą w y p o w ia d a ć się w tych s p ra w a ch ). D o ta k ic h w ła ś n ie z a g a d n ie ń o s z c z e g ó ln e j d o n io sło ści m o ra ln e j n a le ż y p o ­ ru s z a n a w n in ie js z y m a r ty k u le p r o b le m a ty k a . K o n c e p c ja m o ra ln o ś ci, z a ja k ą o p o w ia d a się p ra w o d a w c a (k r a jo w y b ą d ź e u ro p e js k i), a k t ó r a w y p ły w a z o k reś lo n eg o , k o n k re tn e g o sy s te m u ety c zn e g o , z n a jd u je sw o je o d z w ie r ­ c ie d le n ie w od n ośn ych p rze p is a c h p r a w a o ra z ich in te r p r e t a c ji w o r z e c z n i­ c tw ie są d ó w (w s z c z e g ó ln o ś c i E T S ) - s tą d te ż ta k ie , a n ie in n e u jęcie tych k w e s tii. S y s te m e ty c zn y , z a ja k im o p o w ia d a się p ra w o d a w c a e u ro p ejs k i, p r z e k ła d a się w s z c z e g ó ln o ś c i n a to, od k tó re g o m o m e n tu u z n a je się, ż e m a m y do c z y n ie n ia z c z ło w ie k ie m , a w ię c c z y od c h w ili p o c z ę c ia (w spo­ sób n a tu r a ln y lu b sztu czn y , la b o r a to r y jn y ), c z y te ż d o p iero od k tó re jś z p ó ź n ie js z y c h fa z ro z w o jo w y c h k o m ó re k za ro d k o w y c h . J e ś li p r a w o d a w ­ ca z d e c y d o w a n ie o p o w ie d z ia łb y się z a t ą p ie r w s z ą k o n cep cją , to w ó w c z a s

21 W tej kwestii Trybunał zauważył, iż dzięki zastosowaniu produktów medycznych, po­ wstałych na bazie elementów wyizolowanych z ciała ludzkiego, dokonano znacznego postępu w leczeniu chorób. W tym miejscu należy zwrócić uwagę, iż stanowisko Trybunału nie jest czytelne (a precyzyjniej rzecz ujmując, jest po porostu mętne), albowiem należy zwrócić uwa­ gę na to, iż Sąd ten po wskazaniu, iż w odniesieniu do ciała ludzkiego (którym według niego wydaje się być również embrion ludzki) obowiązują zasady poszanowania jego godności (któ­ rej szczególnym przejawem jest zasada tzw. integralności bytowej), dopuścił jednak możliwość wykorzystywania embrionów ludzkich (potraktowanych jako tzw. części ciała ludzkiego-jest to więc swoistego rodzaju gra słów!) do celów badawczych.

o d p a d ła b y m o ż liw o ś ć p o d n o s z e n ia „a r g u m e n tu ” , iż b a d a n ia n a k o m ó rk a ch z a ro d k o w y c h s ta n o w ić m o g ą d o b ro d z ie js tw o w p o s ta c i o ch ro n y z d r o w ia in ­ n ych osób, a lb o w ie m w t a k im s ta n ie rz e c zy , „r a c ja ” t a o z n a c z a ła b y ty lk o ty le , ż e je d n o ż y c ie lu d z k ie m a słu żyć o ch ro n ie in n e g o ż y c ia : ż y c ie sła b s ze m a słu żyć ż y c iu s iln ie js z e m u , a w ię c w is to c ie o z n a c z a ło b y p o w ró t do p r a k ­ t y k ( i o k re ś lo n y c h id e o lo g ii), k tó r e lu d z k o ś c i p r z y n io s ły w ie le k lę s k i n ie w y ­ p o w ie d z ia n y c h c ie rp ie ń . W y d a je się, iż w celu u n ik n ię c ia te g o - s k ą d in ą d b a rd zo p o w a ż n e g o - z a rz u tu , T r y b u n a ł S p r a w ie d liw o ś c i w in ie n z a p r e z e n ­ to w a ć sw o je je d n o z n a c z n e s ta n o w is k o w o m a w ia n y c h z a g a d n ie n ia c h .

NOTION AND STATUS OF HUMAN EMBRYO ACCORDING

TO THE JUDGMENT OF THE COURT OF JUSTICE OF THE

EUROPEAN UNION -

K eywords: human embryo, stem cells, biotechnological inventions, human rights

Summary

The authors of this article are making an attempt to reconstitute the concept of a human embryo and redefine its legal status based on the ruling of the European Court of Justice in

Oliver Brustle’s case vs. Greenpeace. The problem revolves around the permission to patent biotechnological inventions which entail the use of stem cells and human embryos.

The article both introduces some medical notions on which the character of Oliver Brustle’s patent is based and covers the lawsuit before the court in Germany during which serious doubts arose and resulted in the case filed to the European Court of Justice.

The analysis of the court‘s ruling is conducted with regard to its compliance with the legal system of the European Union along with an attempt to estimate its probable impact on this system.

The ethical aspect of the problem of a human embryo, which results from its delicate legal and moral character included in the ruling, should not be overlooked.

The issue of the beginning of a human life is also discussed. It ignites controversy and disputes still playing a fundamental role in the legal system.