Julian Kałowski
Troska Kościoła o formację osób
zakonnych - rys historyczny, geneza i
charakter dokumentu "Wskazania
dotyczące formacji w instytutach
zakonnych"
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 35/1-2, 71-88
1992
Prawo Kanoniczne j 35 (1992) nr 1— 2 |
KS. JU LIAN KAŁOWSKI MIC
TROSKA KOŚCIOŁA O FORMACJĘ OSÖB ZAKONNYCH — RYS HISTORYCZNY, GENEZA I CHARAKTER DOKUMENTU „W SKAZANIA DOTYCZĄCE FORMACJI W INSTYTUTACH ZAKONNYCH”
T r e ść : W stęp. — 1. Troska Kościoła o formację. ·— 2. Historia dokumentu. — 3. Przyczyny wydania dokumentu. — 4. Charakter prawny dokumentu. — Za kończenie.
W stęp
K ościół k ato lic k i w ciąż uczy, że poziom życia osób pośw ięconych Bogu przez pro fesję ra d ew angelicznych zależy od w ielorakich czy n n i ków , w ty m zaś przede w szy stk im od ufo rm o w an ia, czyli od n a d a n ia im k sz ta łtu . Bez dobrej fo rm a cji, o czym poucza h isto ria K ościoła, szczególnie zaś h isto ria życia zakonnego, to o sta tn ie sta w ało się m ało pociągające. W ta k ic h s y tu a c ja c h k o nieczna okazy w ała się reform a, czyli p o w ró t do pierw otnej gorliw ości, ograniczenie n ad m iern ej sw obody oraz przeciw działanie różnego ro d za ju niebezpieczeństw om .
N ależy podkreślić, że bez grun to w n eg o p rzy g o to w a n ia, u ro b ien ia zakonników nie m a o d d ziały w a n ia n a otoczenie, a ty m sa m y m ich apostolstw o s ta je się m ało sk u te cz n e, gdyż — ja k c z y ta m y w K odeksie P ra w a K anonicznego — „ap o sto lstw o w szy stk ich zako n n ik ó w polega na św iadectw ie ich życia konsekrow anego, k tó re pow inni ożyw iać m o d litw ą i p o k u tą ” *. Ten sam K odeks p rzy p o m in a, że „w in s ty tu ta c h o d d an y c h dziełom a p o sto lsk im d ziałalność ap o sto lsk a należy do sam ej ich n a tu ry . D latego całe życie członków pow inno być przep o jo n e duchem a p o sto l skim , a cała działalność a p o sto lsk a m a b y ć nacech o w an a d u ch em za k o n n y m ” 2.
Ze w zględu na ciągłą a k tu a ln o ś ć za g ad n ień zw iązan y ch z fo rm a c ją z a k o n n ą z rad o śc ią n ależy po w itać w y d a n y przez K o n g reg ację In s ty tu tó w Ż ycia K onsekrow anego i S tow arzyszeń Ż ycia A postolskiego d o k u m e n t ro zp o c zy n ając y się od słów P o tissim u m in stitu tio n i z 2 lutego 1990 r., pośw ięcony w szy stk im e ta p o m form acji w in s ty tu ta c h z a k o n n y c h 3.
P ro b le m y z ty m zw iązane są b ard z o złożone oraz w ieloaspektow e i dlatego ich om ów ienie w y m ag a ło b y obszernego o p raco w an ia. W n in ie j szym a rty k u le — p rzed p rzy stą p ie n ie m do ro z p a try w a n ia n ie k tó ry c h
1 Kan. 673 K PK /1983. « Kan. 675 § 1 K PK /1983.
3 Congregatio pro Institutis Vitae Consecratae et Societatibus Vitae Aposto- licae, Normae directivae de institutione in religiosis institutis, Romae 1990; Kon gregacja do Spraw Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, W skazania dotyczące form acji w instytutach zakonnych, War sza w a 1990.
kw estii n a tu r y ogólnej — zostanie zw rócona uw aga n a tro sk ę K ościoła i zakonodaw ców o fo rm a cję w in s ty tu ta c h z a k o n n y c h . W y d a je się, że ta k ie ustaw ienie zag ad n ien ia pow inno pom óc w lepszym zrozum ieniu kw estii o m a w ian y c h w opracow aniu.
l . Troska K ościoła o form ację
Od sam ego p o cz ątk u istn ien ia w K ościele zorganizow anej fo rm y rea li zacji rad ew angelicznych, czyli życia zakonnego, szczególną tro sk ą o ta czano fo rm ację. I ta k ju ż w pism ach pierw szych zakonodaw ców , a w ięc św. P ach o m iu sza (292— 346), św. B e n e d y k ta (480— 543) oraz w ielu in n y c h , zw racano uw agę zarów no na przebieg p ró b y p o p rze d zając ej fo rm aln e przyjęcie do w sp ó ln o ty , ja k i późniejsze o k resy f o rm a c y jn e 4.
W edług św. P ach o m iu sza k a n d y d a t przez ja k iś czas m iał pozostaw ać przed f u rtą k la sz to rn ą i ta m uczyć się m o d litw y oraz psalm ów . P o d d aw an o goi również in n y m p ró b o m oraz b ad a n o jego zdolności i d u c h a w yrzeczenia. D opiero później w pro w ad zan o k a n d y d a ta do k la sz to ru , gdzie zm ieniał s z a ty i b y ł p rzy jm o w a n y w poczet c z ło n k ó w 5.
Św ięty B azyli W ielki (330— 379), tw ó rca życia zakonnego na W scho dzie, n ak a zy w a ł p o d d aw a ć k a n d y d a ta przed p rzy jęciem do w sp ó ln o ty licznym p róbom i udzielać m u pouczeń d o ty c zą cy c h nowej form y życia, a w szystko m iało się odbyw ać w sp ecjalnie do tego celu przeznaczonej części k la sz to ru . D opiero po p ró b ac h i o trz y m a n iu n ależ y tej in stru k c ji o sp raw ach B ożych k a n d y d a t sk ła d a ł profesję, czyli śluby®.
R ów nież św. B e n e d y k t z N ursji, tw ó rca życia zakonnego n a Z achodzie, cały rozdział 58 R eguły poświęcił zag ad n ien iu fo rm acji poprzed zającej przyjęcie w poczet członków założonej przez siebie w sp ó ln o ty . Do z a k o n u w olno było p rzy jm o w a ć ty lk o osoby w sp e cja ln y sposób pow ołane przez Boga. N ow icjuszy należało oddzielić od resz ty w spółbraci i w yznaczyć im za przew o d n ik a „starszeg o m n ic h a ” , k tó ry czu w ałb y n ad fo rm a cją k a n d y d a tó w 7.
S p ra w ą fo rm a cji — i to n a k aż d y m jej szczeblu — z a ję ła się rów nież najw y ższa w ład z a K ościoła k atolickiego. I ta k p ap ież K lem ens V (1305— 1314) na S oborze W ienneńskim polecił, a b y do fo rm a cji zakonników (i to nie ty lk o now icjuszy) zo stał w y zn aczo n y w poszczególnych k la sz to rac h odpow iedni nauczyciel — m a g iste r (m istrz ), do któ reg o z a d a ń należało p rze k azy w a n ie w y chow ankom p o d staw o w y ch zasad w iedzy nie ty lk o r e lig ijn e j8.
4 J. K a ło w s k i, Czas trwania nowicjatu, Prawo Kanoniczne 31 (1988) nr 1—2, s. 111.
6 Reguła świętego Pachomiusza, Starożytne reguły zakonne, opracowanie M. S t a r o w i e y s k i, Warszawa 1980, s. 44, n. 49.
4 V. M u z z a r e lli, De professione religiosa a prim ordiis ad saec. X I I , Romae 1938, s. 70— 73.
7 Święty B e n e d y k t z Nursji, Reguła, tyw ot, Tyniec 1985, rozdz. 58, s. 173— 174.
• Clem. I I I . 10. c. 1.
[3] Troska o form ację 73
R ów nież pap ież B e n e d y k t X II (1334— 1342) w k o n s ty tu c ji R edem ptor
noster z 28 lis to p a d a 1336 r. skierow anej do Z ak o n u B raci M n ie jsz y c h 9
polecił p row incjałom przeznaczenie pew nych dom ów dla now icjuszy i po d d an ie ich w ład z y m a g istra . Miał on być z a k o n n ik ie m dośw iadczonym , d o jrza ły m duchow o, pob o żn y m , d y sk re tn y m etc. Do jego obow iązków należało spraw ow anie pieczy nad now icjuszam i, p o uczanie ich o sp raw ach B ożych, zachęcanie do zach o w an ia czystości serca i ciała oraz w y k ład a n ie im zasad życia zakonnego. P rzed e w szy stk im zaś pow inien on sam żyć duchem i n s t y t u t u 10. N ow icjuszom z kolei za broniono o d b y w an ia stu d ió w oraz u trz y m y w a n ia k o n ta k tó w nie ty lk o z osobam i spoza k la sz to ru , ale i z niego s a m e g o 11.
P apież B e n e d y k t X I I poleci! w om aw ianej k o n s ty tu c ji, b y m łodym profesom , a w ięc ju n io ry sto m (professis quoque iu v en ib u s), k tó rz y nie ukończyli jeszcze d w udziestego p iąteg o roku życia, w yzn aczy ć rów nież odpow iedniego m istrz a, k tó r y czuw ałby u staw icznie n a d ich p o stęp o w a niem , form ow ał ich o byczaje, uczył p o k o ry oraz n a k ła n ia ł do zachow y w an ia obserw ancji z a k o n n e j12.
Szczegółowe w y ty cz n e odnoszące się przede w szy stk im do form acji konw ersów , czyli braci laików (św ieckich), p rzed w stą p ien iem przez nich do n o w icjatu , tj. w okresie p o p rze d zając y m obłóczy n y , oraz do w y ch o w an ia m łodych profesów (ju n io ry stó w ) za w a rte są w k o n s ty tu c ji p apieża
K lem ensa VI I I C um ad regularem z 19 m arca 1603 r o k u 13. P apież p o sta nowił, że zan im konw ersi z o s ta n ą dopuszczeni do obłóczyn, pow inni być przez specjalnie w yznaczo n y ch do tego zakonników pouczeni o regule, k o n sty tu c ja c h , ślu b ach oraz innych sp raw ach zw iązanych z życiem z a k o n n y m 14. P rzeło żo n y m polecono n a jd o k ład n iej ja k to było m ożli
* B e n e d i c t u s X II, Const, ap. Redemptor noster, diei 28 novembris 1336, ad Ordinem Fratrum Minorum, Enchiridion de statibus perfectionis. Documenta Ecclesiae sodalibus instituendis, Romae 1949, n. 71.
10 Tamże: „Circa salubrem quoque novitiorum et iuvenum dicti Ordinis informationem statuim us et mandamus inviolabiliter observandum, quod quilibet provincialis minister, vel eius locumtenens annuatim in tabula diffini tionis sui provincialis capituli de diffinitorum consilio certos conventus in sua provincia deputet, in quibus omnes novitii eiusdem provinciae debeant commo rari; et in quolibet illorum conventuum magistrum novitiorum assignet unum in eadem religione probatum, maturum, devotum , providum et discretum, qui huiusmodi novitiorum continuam curam gerat, viam Dei ipsos doceat, saepe et pure eos confiteri faciat, et ad servandam cordis et corporis puritatem informet, mores et observantias eiusdem religionis eis verbo et exemplo dem onstret”.
11 Tamże: „Huiusmodi autem novitiatus sive probationis tempore studio scholastico non intendant, sed divinum addiscentes o ffic iu m ...”.
14 Tamże: „Professis quoque iuvenibus, qui aetatis suae annum vigesimum quintum nondum attingerit, simili modo per ipsum ministrum alius magister idoneus deputetur, qui super eorum vita continue et diligenter invigilet, eos moribus instruat, ab insolentia compescat et retrahat, et ad regularem obser vantiam instanter inducat”.
14 C le m e n s V III, const. Cum ad regularem, 19 mart. 1603, Codicis Iuris Canonici fontes, cura P. G a s p a r r i, vol. I, Romae 1947, n. 189.
74 K s. J. K a ło w sk i [4]
we spraw dzić m o ty w y sk ła n ia jąc e k a n d y d a ta do w stą p ie n ia do za k o n u 1S.
W k o n sty tu c ji C um ad regularem papież sform ułow ał b ard z o szczegó łowe w y ty czn e. A z a te m przed rozpoczęciem n o w icjatu now icjusze m ieli obow iązek o d p raw ie n ia spow iedzi g en eraln ej, należało ich również o d dzielić od profesów , a k aż d y pow inien w m ia rę możliwości m ieć w łasną celę do sp a n ia . D w a raz y w ciągu d n ia m ieli o d p raw ia ć rozm yślanie, zaś dw a raz y w ty g o d n iu odbyw ać dłuższy sp a ce r i to poza te re n em k la sz to ru , re k re a c ja n a to m ia st m iała się o dbyw ać w odpow iednio odizolo w an y m ogrodzie. N a prow adzenie lekcji i w ygłaszanie konferencji należało p rzeznaczyć oddzielne p o m ie sz cze n ia16.
C ałkow itą opiekę n ad no w icjatem i now icjuszam i pow ierzono m agi stro w i (m istrzow i). Do jego za d ań należały : za p raw ian ie now icjuszy do zach o w y w an ia karn o ści zako n n ej, w y jaśn ian ie im w arto ści i znaczenia pow ołania, p o uczanie o istocie i obow iązkach w y n ik a ją c y c h ze ślubów , uczenie sposobów m o d litw y m yślnej oraz u s tn e j, a ta k ż e poko n y w an ia złych skłonności i w ad . M agister m iał rów nież uczyć u m a rtw ia n ia , postów , biczow ań, pouczać o obow iązku p rz y stę p o w an ia do sa k ra m e n tu p o k u ty p rz y n a jm n ie j d w u k ro tn y m w m ie sią c u 17. M istrz n o w icjatu w razie k o nieczności m ógł w yzn aczy ć jednego z now icjuszy do za ła tw ia n ia spraw m niej w ażn y ch , p ra c a je d n a k m usiała się o d b y w ać pod kieru n k iem m istrz a lub jego socjusza i w ew n ątrz n o w ic ja tu 18. R ów nież i b racia konw ersi w zakresie form acji duchow ej i zajęć fizycznych zaw sze pow inni podlegać m is trz o w i19.
N ależy zaznaczyć, że k o n s ty tu c ja C um ad regularem poleciła w p ro w a dzenie okresu ju n io r a tu , czyli dalszej form acji ju ż po zakończeniu now i c ja tu , p rz y czym zgodnie z ów czesnym sta n e m p ra w n y m po zakończeniu no w icjatu sk ła d a n o profesję w ieczystą.
priusquam ad habitum regularem admittantur, ab iis quibus munus hoc incumbit, de regula quam professuri sunt, tribus votis essentialibus, statuque Regulari, et aliis cuiusque Ordinis peculiaribus institutis et Constitutionibus diligenter in struantur. . . ”
15 Tamże, § 5: „Demum Superiores diligenter exquirant, quo spiritu, qua m ente, ac voluntate id regularis vitae genus elegerint, quem sibi finem propo suerint, num zelo melioris frugis, ac perfectioris vitae, et ut Deo liberius famulari possint, an potius levitate, vel humano aliquo affectu, aut inordinato animi motu ducantur, et an eorum parentes ope, et subsidio ipsorum indigentes destituantur”.
16 Tamże, § 7—8.
17 Tamże, § 9: „H abeat etiam Magister plenam, et absolutam potestatem circa Novitiorum institutionem , ac N ovitiatus regimen, ita ut in illis nemini (Visitatoribus, ac Superioribus maioribus, vel etiam localibus exceptis) quovis colore se ingerere liceat. Curam adhibeat diligentem, ut N ovitii omnes in regulari disciplina sedulo exerceantur, agnoscantque praecipue divinae, qua digni factj sunt, vocationis praestantiam et excellentiam, quae vera sint, atque perfecta votorum solemnium, et quam necessaria cuiusque Ordinis Constitutionum ob serv a n tia . . . ”
“ Tamże, § 14. “ Tamże, § 15.
A by m łodzi profesi (tzn . byli now icjusze) ja k o ci, k tó rz y zostali zaliczeni do grona professorum (ju n io ry stó w ), mogli u tw ie rd z ać się w karności i życiu za k o n n y m , k o n s ty tu c ja zobow iązyw ała ich do o d b y cia w sp e cja l n ych k o n w en ta ch albo k la szto ra ch drugiego roku n o w icjatu , czyli pro
fe s s o r iu m 20. W ty m czasie pow inni być odizolow ani zarów no od now i
cjuszy, ja k i sta rsz y c h p ro fe só w 21, g d y b y zaś ja k iś k o n w en t lub k la szto r nie m ógł zapew nić u trz y m a n ia neoprofesom (ju n io ry sto m ), w ów czas należało ich przenieść do innego k la s z to ru 22. O bow iązek ów nie d o ty c zy ł je d y n ie ty c h in s ty tu tó w z a k o n n y ch , w k tó ry c h n a m ocy przepisów ko n sty tu c ji lub innych sp e cja ln y ch postanow ień neoprofesi byli zobow iązani do dłuższego p rze b y w a n ia w dom u now icjackim oraz do zachow yw ania surow szej obserw ancji z a k o n n e j23. N ależy zazn aczy ć ta k ż e , iż w edług om aw ianej k o n s ty tu c ji neoprofesi nie m ogli w y k o n y w ać odpow iedzial n y ch za d ań ani w y p ełn iać ja k ich k o lw iek obow iązków poza k la s z to re m 24. B e n e d y k t X I I I (1724— 1730) z kolei w k o n s ty tu c ji In suprem o z 17 w rześnia 1725 r., skierow anej do członków Z ak o n u Świętego J a n a Bożego, czyli B o n ifratró w , zarządził, b y neoprofesi bezpośrednio po złożeniu ślubów za k o n n y ch p rzebyw ali przez rok w k la szto ra ch zw anych profesoriam i, czyli przezn aczo n y ch dla m łodych profesów (ju n io ry stó w ), i pozostaw ali pod w ład z ą m istrz a, k tó ry m iał za z a d an ie u tw ie rd z ać m łodych zakonników w p o w o ła n iu 25. W edług k o n s ty tu c ji In suprem o neoprofesi z a k o n u Św iętego J a n a Bożego — ale odnosiło się to rów nież do innych zako n n ik ó w — nie mogli być pod ż a d n y m pozorem um ieszczani poza p ro fe sso riu m 2β.
S praw ą form acji zak o n n ej na różnych jej e ta p a c h m iał się za ją ć Sobór W a ty k a ń sk i I (1869— 1870), o czym św iadczą p rzy g o to w a n e sc h em a ty ,
20 Tamże, §20: „U t autem N ovitii iam Professorum numerum (sicut prae mittitur), recepti, melius in bono spiritu, regularisque disciplinae observantia stabiliantur, et confirmentur, mandatur, ut statim post professionem emissam, si in Conventibus, aut Monasteriis pro N ovitiatibus assignatis locus aderit secundi N ovitiatus, sive Professorii, ab ea, quae Novitiorum est, atque anti quorum Professorum habitatione distinctus, et segregatus, ibi collocentur, si Monasterium, aut Conventus eos alere queat, sin minus, in alium commodiorem Conventum, aut Monasterium transferantur, in quo is locus cum requisitis ad N ovitiatum supranarratis reperiatur, vel accommodetur, aut de novo con struatur”.
21 Tamże. 22 Tamże.
22 Tamże: „Ab hoc tamen illae Religiones excipiuntur, quae suarum Consti tutionum , seu institutorum vigore, maioris temporis cursu novos professos intra N ovitiatum detinere consuescunt, quibus in hac parte non derogatur. . . ”.
24 Tamże.
25 B e n e d i c t u s X III, Const, ap. In supremo, diei 17 septembris 1725, ad Ordinem S. Joannis Dei, Enchiridion de statibus perfectionis, n. 167, § 3 : „Re center autem professi, per totum im mediate insequentem annum collocentur in domibus seu conventibus, quibus adsunt professoria, vel in futurum erigentur, ut ibi segregati, ac sub disciplina magistri ad eos regendos et instruendos specia liter deputandi degentes, regulas novitiatus omnino servent, quo in suscepto religionis spiritu magis con firm en tu r...”
“ Tamże.
76 K s. J. K atow sk i
[6]
k tó re je d n a k ze w zględów p o lity cz n y ch nie s ta ły się te m a te m o b r a d 27. W schem acie k o n s ty tu c ji o zak o n n ik a ch p o dkreślono, że do w zrostu d y sc y p lin y i rozw oju życia zakonnego nic nie je s t t a k konieczne, ja k u staw iczne i d obre form ow anie now icjuszy oraz dośw iadczanie ich pow o ła n ia do ży c ia zakonnego. D latego te ż w sk az an ia S oboru W a ty k a ń sk ieg o I przy g o to w an e pod o b ra d y p o d k re śla ją konieczność czuw ania przez przełożonych z a k o n n y c h nad fo rm a c ją n o w ic ju sz y 28.
W schem acie pow iedziano, a b y n o w icjat o d b y w ał się w dom ach z a k o n n y ch praw n ie e ry g o w a n y c h 29, w m iejscu odd zielo n y m od części zam ieszki w anej przez profesów . F o rm a cją now icjuszy m ogli się zajm ow ać ty lk o m a g iste r i jego socjusz, obaj b ęd ą cy d o b ry m i z a k o n n ik a m i30.
W om aw ian y m p rojekcie Soboru W a ty k a ń sk ie g o I zw rócono ta k ż e uw agę na fo rm a cję neoprofesów . Z obow iązano p rzełożonych — i to pod ciężką odpow iedzialnością w sum ieniu — do zatro szc ze n ia się o to , b y m łodzi profesi oraz stu d e n ci w celu um ocnienia się w karności z a k o n n ej i u g ru n to w a n ia w pow ołaniu byli um ieszczani w do m ach p rzeznaczonych do dalszej fo rm acji, zw anych dom us p ro fe sso rii31.
T ro sk a S to licy A postolskiej o fo rm a cję osób za k o n n y ch sta le się zw iększała. J e j p rze jaw em był rów nież d e k re t Sacrosancta D ei Ecclesia w y d a n y 1 sty c z n ia 1911 ro k u przez K on g reg ację dla S praw Z ak o n n y ch , d o ty c zą cy konw ersów i uw zględ n iający pro b lem f o rm a c ji32. D o k u m en t te n fo rm u łu je zaw sze a k tu a ln e p ra k ty c z n e w sk az an ia. I ta k w edług niego w ych o w an ia now icjuszy nie należy rozp o czy n ać od spraw w ysoko n a d p rz y ro d z o n y ch , lecz n ajp ierw trz e b a w y ro b ić w nich p o d k ła d n a tu ra ln y , czyli u k sz ta łto w a ć c n o ty ludzkie. Z te j rac ji pow inno się rozpoczynać od zasad dobrego w y ch o w an ia, a w ięc od uczen ia sposobu p o stęp o w an ia, udzielan ia odpow iedzi, odpow iedniej p o sta w y ciała, a ta k ż e sta ra n n eg o w yglądu zew nętrznego, gdyż — ja k zazn acza d e k re t — n iedbalstw o często je s t odbiciem n ieuporządkow anego w n ę tr z a 33. W ed łu g analizow anego
27 Super novitiatu et novitiorum ac neo-professorum institutione (Schema Constitutionum de Regularibus, η. 6, с. V II), Enchiridion de statibus perfectionis, η. 220.
28 Tamże. 23 Tamże. 30 Tamże.
31 Tamże: „U t autem neo-professi ac studentes in regulari observantia et disciplina confirmentur, eorumque vocationis spiritus non tepescat, ipsi quoque in domibus professorii ac studiorum peculiarem, sedulam, diligentemque religio sae vitae . . . ”
32 S. C. de Religiosis, decr. 1 ian. 1911, Codicis Iuris Canonici Fontes, cura P. G a s p a r r i, vol. V I, Typis Polyglottis Vaticanis 1962, n. 4407.
33 Tamże: „Saepe ab ipsa civili educatione initium ducendum est; quum inferioris soleant esse fortunae qui Laicorum numero petunt adscribi. Inurbanitas in agendi modis, in responsionibus dandis, in incessu, in ipsa corporis sumenda refectione, erit paulatim, sed omnino, evellenda. Sordidi habitus, quos sibi non amor hum ilitatis et contem ptus mundi sollicite elegit, sed rudis negligentia foedavit, non olent spiritum Christi, ideoque non semper bene de iis, quorum corpora tegunt, a n n u n tia n t. . . ”
d e k re tu p ra k ty k o w a n ie w życiu codziennym zasad dobrego w ychow ania p rzy c zy n ia się do w y ro b ien ia d elik atn o ści, a co za ty m idzie — i do p o s tę p u duchow ego, dopiero bow iem po u k sz ta łto w a n iu c n ó t n a tu ra ln y c h , czyli ludzkich, m ożna bud o w ać św ię to ść 34.
D ek ret Sacrosancta D ei Ecclesia polecił rów nież, b y przełożeni, form a- to rz y oraz inne osoby odpow iedzialne za fo rm a cję konw ersów w y ja śn ia ły im za sa d y w ia ry ch rześcijań sk iej, w y głaszały do nich ko n feren cje, a ta k ż e u d zielały n a u k d o ty c zą cy c h ślubów zak o n n y ch , sposobów o d p raw ia n ia ro zm y ślan ia i in n y c h m o d litw , w arto śc i i zasług w y n ik a ją c y c h z w y k o n y w anej p rac y fizycznej, a b y pouczały konw ersów o n ab o żeń stw ie do N a j św iętszej Bożej R odzicielki, p o trze b ie św iadczenia sobie w zajem nej pom ocy e t c . 35
Rów nież i K odeks P ra w a K anonicznego z 1917 r. kw estio m zw iązanym z fo rm a cją z a k o n n ą pośw ięcił wiele kanonów , w k tó ry c h zam ieścił w y ty c z n e odnoszące się do om aw ianego z a g a d n ie n ia 36.
P rzejaw em tro sk i K ościoła o fo rm ację konw ersów je s t list p apieża P iu sa X I (1922— 1939) U nigenitus F iliu s D ei, sk iero w an y do n ajw yższych przełożonych zakonów m ęskich, z 19 m a rc a 1924 r o k u 37, w k tó ry m czy ta m y : „C iąży n a w as ( .. .) p ow ażny obow iązek ze w zględu n a braci k o n w ersów ; pow inniście czuw ać nad ty m , ażeby zarów no przez czas p ro b ac ji, ja k i przez całe życie nie brak o w ało im pom ocy d u chow ych ( ...) Zw łaszcza niech nie z a n ie d b u ją przełożeni udzielać sam i b racio m konw ersom w y k ła d u głów nych praw d w ia ry albo niech to p o le ca ją odpow iednim i zdol n y m k a p ła n o m ” 38.
N a te m a t w ychow aw ców oraz sposobu p rze k azy w a n ia przez nich zasad życia chrześcijańskiego i zakonnego P iu sa X I p isał: „Co do ty c h , k tó rzy m a ją obow iązek n au c z a n ia i w ychow ania m łodzieży, b ęd ą baczyli, b y się nie dać unieść n ad m iern ej gorliwości w n au czan iu rzeczy sk ą d in ą d p oży te cz n y ch do tego sto p n ia , iżby zaniedbali się w g ru n to w n y m u robieniu religijnym . G d y b y to m iało m iejsce, uczniow ie m ieliby w szystko inne, ale nie to , co je s t n ajp o trzeb n iejsze, tj. w iedzę religijną. Ci, k tó rz y są jej pozbaw ieni, pozbaw ieni są najpiękniejszej o zd o b y i ż y ją w kom p letn ej n ędzy ( ...) . P o tw ierd za to św. B o n a w en tu ra. O sta te c z n y m celem w szy st kich n au k je s t u g ru n to w a n ie w iary , uczczenie Boga oraz danie po d staw m oraln o ści” 39.
O ty m , ja k ą S tolica A p ostolska p rz y k ła d a ła w agę do sp raw y form acji zak o n n ej, św iadczy rów nież fa k t, że 24 sty c z n ia 1944 ro k u K o ngregacja do S praw Z ak o n n y c h n a pod staw ie d e k re tu Quo efficacius pow ołała sp e
[7] T roska o form ację 77
84 Tamże.
35
36 Por. Kan. 540 § 1 ; 559 § 1 — 3; 560— 565; 587— 591 KPK/1917.
37 P iu s X I, Epist. Unigenitus Dei F ilius, 19 Martii 1924, Leges Ecclesiae post Codicem iuris canonici editae, collegit, digessit notisque ornavit X. O c h o a , vol. I, Roma 1966, n. 582.
38 Tamże. 39 Tamże.
cja ln ą kom isję, k tó rej pow ierzono o pracow anie p ro g ra m u w ychow ania i k ształcen ia za konników . Do za d ań owej kom isji należało ta k ż e czuw anie n ad realizacją u sta le ń fo rm a cy jn y ch u chw alonych przez przełożonych i różnego szczebla o rg an a kolegialne ( k a p itu ły ) 40.
U k azu jąc tro s k ę K ościoła k atolickiego o fo rm a cję osób zak o n n y ch , nie m ożna nie w spom nieć o sły n n y m m ię d zy n a ro d o w y m K ongresie S tan ó w D oskonałości, o b ra d u ją c y m w R zym ie w d n ia ch 26 listo p a d a — 8 g ru d n ia 1950 r o k u 41. Z le k tu ry a k t kongresow ych w y n ik a, że pew ne sp raw y w ychow aw cze, o k tó ry c h zw ykło się m ów ić ja k o o now ych, do strze żo n y c h dopiero przez S obór W a ty k a ń sk i II lub późniejsze w ytyczne, były znane i ro zstrz y g an e dużo w cześniej. O ty m , z ja k ą d okładnością analizow ano podczas K ongresu problem form acji zakonnej pojm ow anej szeroko, św iadczy fa k t, że spraw ie te j pośw ięcono aż 298 s tr o n 42.
W kilkanaście la t później w dekrecie o p rzy sto so w an ej odnow ie życia zakonnego Perfectae c a rita tis43, w y d a n y m przez S obór W a ty k a ń sk i II, p rzedstaw iono w ogólnych z a ry sac h spraw ę fo rm acji. Z ag ad n ien iu te m u w iele uw agi pośw ięcili również P aw eł VI i J a n P aw eł I I 44. P ierw szym n a to m ia st d o k u m e n te m w y d an y m po Soborze W a ty k a ń s k im II, a t r a k t u ją c y m w całości o fo rm a cji — chociaż ty lk o w odniesieniu do p o stu la tu i n o w icjatu — b y ła in s tru k c ja o odnow ie form acji zak o n n ej R enovationis
causam z 6 sty c z n ia 1969 r., pro m u lg o w an a przez K ong reg ację Zakonów
i In s ty tu tó w Ś w ie c k ic h 45.
S pośród in n y c h a k tó w p raw n y ch w y d an y c h przez S tolicę A p ostolską — nie pośw ięconych w praw dzie w sposób bezpośredni form acji zak o n n ej, lecz n aw ią zu jąc y ch do różnych asp ek tó w tego z a g ad n ien ia — należy w ym ienić p rzed e w szy stk im ta k ie d o k u m e n ty , ja k : W ytyczne dla w zajem
nych stosunków m iędzy b isk u p a m i i za k o n n ika m i M u tu a e relationes
z 14 m a ja 1978 r. K ongregacji Z akonów i I n s ty tu tó w Świeckich oraz K ongregacji B isk u p ó w 46, Z a k o n y i prom ocja lu d z k a 47 oraz Istotne elementy
40 Sacra Congregatio de Religiosis, Decretum Quo efficcacius, diei 24 ianuarii 1944, Enchiridion de statibus perfectionis, n. 381.
41 Acta et documenta Congressus Generalis de Statibus Perfectionis, vol. I— IV, Romae 1952.
42 Tamże, vol. I, s. 524— 822.
43 Sobór W atykański Ii, Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis, η. 18.
44 Por. Kongregacja do spraw Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowa rzyszeń Życia Apostolskiego, W skazania dotyczące form acji w instytutach zakon nych, s. 3, przypis 4— 5.
45 Kongregacja Zakonów i Instytutów Świeckich, Instrukcja o odnowie formacji zakonnej, Renovationis causam, 6 stycznia 1969 r., P a w e l V I, Charyz m at życia zakonnego. Przemówienia i dokum enty, Poznań— Warszawa 1974, s. 263— 282.
44 Kongregacja Zakonów i Instytutów Świeckich oraz Kongregacja Biskupów. W ytyczne dla wzajemnych stosunków między biskupami i zakonnikami Mutuae relationes, 14 maja 1978, J a n P a w e ł II, O życiu zakonnym, Poznań— Warszawa
1984, s. 333— 373.
47 Kongregacja Zakonów i Instytutów Świeckich, Zakony i promocja ludzka (bez daty wydania 1980), J a n P a w e ł II, O życiu zakonnym, s. 374—400. 78 Ks. J. K a ło w sk i [8]
[9] T roska o form ację
79
nauczania Kościoła na tem at życia konsekrowanego w zastosowaniu do instytutów oddających się pracy apostolskiej z 31 m a ja 1983 r
. 48
2. H istoria dokum entu
D o k u m en t p ro m u lg o w an y 2 lutego 1990 roku przez K o ngregację In s ty tu tó w Ż ycia K onsekrow anego i S tow arzyszeń Ż ycia A postolskiego — p odobnie ja k i inne a k ty u staw o d aw cze S tolicy A postolskiej — pow staw ał pow oli. J u ż S obór W a ty k a ń s k i II w dekrecie o p rzy sto so w an ej odnow ie życia zakonnego Perfectae caritatis zw rócił uw agę na pięć asp ek tó w fo rm acji z a k o n n e j48:
— fo rm a cję profesów czasow ych,
— zap o zn an ie ich z a k tu a ln y m i problem am i środow iska, w k tó ry m zak o n n ic y m a ją p o d ją ć pracę,
— h arm o n ijn e pow iązanie różnych elem entów fo rm a cji p rz y c z y n ia ją cych się do jedności życia zakonnego,
— fo rm a cję p e rm a n e n tn ą ,
— w y b ó r i p rzy g o to w a n ie dobrej k a d ry f o rm a to r ó w 50.
M otu p roprio pap ieża P aw ła VI Ecclesiae sanctae, prom ulgow ane 6 sierp n ia 1966 r . S1, dodało do n u m e ru 18 d e k re tu soborow ego Perfectae
caritatis nowe elem e n ty , k tó re n ależy w ziąć pod uw agę p rzy form acji
za k o n n ej. O to one:
1. T rz eb a uw zględnić c h a r a k te r w łaściw y każdem u in s ty tu to w i i oprzeć się n a dośw iadczeniu owego i n s t y t u t u 52.
2. F o rm a cja p ow inna d o k ład n ie p rzestrzeg ać w y ty c z n y c h d e k re tu S oboru W a ty k a ń sk ie g o 11 o form acji k ap łań sk iej Optatam totius, dostoso w u jąc go do c h a ra k te ru w łasnego i n s t y t u t u 53.
3. Po zakończeniu n o w icjatu fo rm a cję należy p rze d łu ży ć n a cały okres trw a n ia ślubów c z a s o w y c h 54.
4. K ształcenie pow inno się o dbyw ać w odpow iednio p rzy sto so w a n y ch dom ach z a k o n n y ch i oprócz zajęć te o re ty c z n y c h uw zględniać p race oraz obow iązki członków danego in s ty tu tu , a to w szy stk o „celem za p ra w y stosow nie do c h a ra k te ru i okoliczności w łaściw ych k aż d em u in sty tu to w i ta k , b y stopniow o w d ra ża ć ich ( tj. zakonników — J . K .) do życia, ja k ie później m a ją p ro w a d zić” 55.
48 Kongregacja Zakonow i Instytutów Św ieckich,31 maja 1983, J a n P a w e ł II, O życiu zakonnym , s. 419— 455.
48 N. 18.
60 Sobór W atykański II, Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis, η. 18; Por. J . B o n f il s , Genese du document, Informationes SCRIS 1990, n. 1— 2, s. 249.
61 P a w e l VI, Motu proprio Ecclesiae sanctae, 6 sierpnia 1966, P a w e ł VI, Charyzmat życia zakonnego, s. 216— 231.
52 Tamże, n. 33. 53 Tamże, n. 34. 84 Tamże, n. 35. 66 Tamże, n. 36.
5. I n s ty tu ty m ogą w spółpracow ać ze sobą w dziedzinie form acji, ale zaw sze z uw zględnieniem c h a ra k te ru i z a d a ń poszczególnych w spólnot rea lizu jąc y ch ra d y ew an g eliczn e58.
6. D opiero po p rzeprow adzeniu stosow nych ek sp ery m en tó w od p o w iednia w ładza in s ty tu tu pow inna zredagow ać w łasne w y ty c z n e odnoszące się do fo rm a cji c z ło n k ó w 57.
O m aw iając genezę d o k u m e n tu P o tissim u m in stitu tio n i, należy p rz y pom nieć, że n a js ta rs z y te k s t w sk azań K ongregacji d o ty c zą cy c h form acji p rzy g o to w a n y b y ł ju ż 28 p aźd ziern ik a 1969 r., a w ięc zaledw ie w k ilk a miesięcy po p rom ulgow aniu in stru k c ji R enovationis c a u s a m 6*. B iuro P ra w n e K ongregacji Z akonów i I n s ty tu tó w Św ieckich pow ołało je d n o cześnie sp e c ja ln ą k om isję sk ła d a ją c ą się z sześciu w yższych przełożonych, k tó rej zad an iem było opracow anie nowego d o k u m e n tu o fo rm a c ji59. B iuro zadecydow ało ta k ż e , b y przedłożyć K ard y n ało w i P refektow i K on gregacji pro m em oria z najw ażniejszym i za g ad n ien ia m i doty czący m i form acji, u w zględniającym i w y ty cz n e zam ieszczone w m o tu p ro p rio
Ecclesiae sanctae η. 33— 3 8 60.
K on g reg acja Z akonów i In s ty tu tó w Św ieckich w y sto so w ała 6 g ru d n ia 1969 r. do o. P. A rru p e, przełożonego generalnego T o w arzy stw a Je z u so w ego, będącego jednocześnie p rzew odniczącym R zym skiej Unii W yższych P rzełożonych, pism o z p ro śb ą o o pracow anie R atio fu n d a m en ta lis in stitu
tio n is religiosae. Do listu zo stał dołączony roboczy p la n spo rząd zo n y na
ośm iu s tr o n a c h 61.
Obie U nie — W yższych P rzełożonych Z akonów M ęskich oraz Ż eń skich — rozpoczęły w k ró tce szeroko za k ro jo n e k o n su ltac je. R ozesłano osiem set fo rm u la rz y o b ejm u ją cy c h k w estio n ariu sz głów ny sk ła d a ją c y się z 56 p y ta ń i dw a k w estio n ariu sze d ru g o rzęd n e, z k tó ry c h jed en d o ty c zy ł ek sp ery m en tó w ju ż zrealizow anych, drugi n a to m ia s t zaadresow ano do m łodych a s p ira n tó w życia z a k o n n e g o e2.
N a głów ny k w estio n ariu sz w płynęło 550 odpow iedzi przedstaw icieli 450 in s ty tu tó w lub K onferencji W yższych P rzełożonych, n a k w estio n a riusz zaś d ru g o rz ęd n y — 128. N ajm niej odpow iedzi nadesłali n a to m ia st m łodsi asp ira n ci ży c ia zakonnego, gdyż ty lk o 1 7 83. Z odpow iedzi udzielo n ych n a p y ta n ia k w estio n ariu sz a głów nego, po o d pow iednim ich p rze re d a gow aniu, uszeregow aniu i te m a ty c z n y m u p o rzą d k o w a n iu , sporządzono 38.000 fis z e k 61.
W 1973 r. ko m isja ek sp ertó w złożona z 23 osób (w ty m 15 zakonników i 8 zakonnic), podzielona n a 6 grup, o p raco w ała n ad esłan e m a te ria ły ,
68 Tamże, n. 37. 55 Tamże, n. 38. 68 J. B o n f il s , s. 250. 68 Tamże. 60 Tamże. 81 Tamże. 82 Tamże. 83 Tamże. 84 Tamże. 80 K s. J. K a ło w sk i [Ю]
k tó re zgrupow ane z o stały w 5 to m a c h . 1 p aźd ziern ik a 1974 r. K o n greg acja pow ołała k om isję do sp raw fo rm acji, pow ierzając jej p rzygo to w an ie d o k u m e n tu , k tó r y nie ty lk o z a s tą p iłb y in s tru k c ję Renova
tionis causam, ale i zin teg ro w ał j ą 65. Z aproponow ano za razem , b y m a ją
cy się u k az ać d o k u m e n t sk ła d a ł się z dw óch części, tj. d o k try n a ln e j i no r m a ty w n e j, z zaznaczeniem , że n o rm y pow inny b y ć k ró tk ie i o g ó ln e 66.
N a posiedzeniu kom isji, k tó re o d było się 8 m arca 1975 r., w yłoniono siedm iu red a k to ró w m a ją c y c h za za d an ie zredagow anie sc h e m a tu d o k u m e n tu . N ależeli do nich: D ezza S J , R. V oillaum e, p rzełożony m ały ch b raci, E. V igano SD B , P. M olinari S J, A belian S J, b r a t R. L avoie FSG o raz sio stry F. de J a e g e r S C J i F. B u tle r 67. N a p o cz ątk u 1976 r. zo stał oficjalnie m ia n o w an y 4-osobow y zespół re d a k c y jn y , w skład którego w eszli: P. M olinari, J . A u b ry oraz sio stry F. de Ja e g e r i I. O liveira. N a zespole ty m spoczyw ała cała d alsza p rac a r e d a k c y jn a 68'.
W d niach 9— 11 lis to p a d a 1976 r. o d b y ła się sesja p le n a rn a K ongregacji Z akonów i In s ty tu tó w Św ieckich pośw ięcona fo rm acji ciągłej, podczas k tó re j przy g o to w an o część m a teria łó w dla redagow anego d o k u m e n tu 69. Z sesji tej nie p odano do publicznej w iadom ości ża d n ej p o d ję tej ta m decyzji.
18 g ru d n ia 1980 r. p re fe k t K ongregacji Z akonów i In s ty tu tó w Świeckich przedłożył papieżow i do z a tw ie rd z en ia o p raco w an y w całości d o k u m e n t d o ty c zą cy fo rm acji z a k o n n e j70. W odpow iedzi S e k re ta rz S ta n u , k a rd y n a ł A u g u sty n C asaroli, p oinform ow ał, że je st życzeniem p ap ież a, a b y zaczekać z p ro m u lg a cją d o k u m e n tu do chw ili p u b lik a cji nowego K odeksu P raw a
K anonicznego, co n a s tą p iło 25 sty c zn ia 1983 r . 71
W obec tak ieg o s ta n u rzeczy re d a k to rz y gotow ego ju ż d o k u m e n tu o form acji za k o n n ej zostali zobow iązani do now ej p r a c y 72. 25 sty c zn ia 1984 r. K o n g reg acja p o d ję ła decyzję, by p ro je k t d o k u m e n tu uzgodnić z w y ty cz n y m i K odeksu P raw a Kanonicznego oraz położyć szczególny nacisk nie na sam e ty lk o o soby z a jm u ją c e się fo rm a cją, lecz p rzede w szy st k im n a w spólnotę, p rzełożonych, czyli osoby odpow iedzialne, oraz na rolę i znaczenie K ościoła. Chodziło głównie o zw rócenie uw agi n a to , b y ca łą fo rm a cję m ocno oprzeć n a n au c e K ościoła k ato lick ieg o i na um iło w an iu g o 73.
D nia 26 m a ja 1986 r. K ongres K ongregacji d o k ła d n ie p rzeanalizow ał te k s t in stru k c ji sp o rz ą d z o n y przez zespół re d a k c y jn y u tw o rz o n y w 1984 r. T e k stu nie p rz y ję to , lecz pow ołano now ą k om isję pod p rzew odnictw em
[1 1] T roska o form ację 81
85 Tamże, s. 250— 251. 66 Tamże, s. 251. 87 Tamże. 88 Tamże. 88 Tamże. 70 Tamże. 71 Tamże. 71 Tamże. 71 Tamże. 6 — P ra w o K a n o n ic z n e n r 1—2 (1992)
p o d se k re ta rz a K o n g re g a c ji74. K om isja t a 9 czerw ca 1986 r. postanow iła ponow nie sk o n su lto w ać się z n ie k tó ry m i przełożonym i in s ty tu tó w m ęskich i ż e ń s k ic h 75. O w ocem ty c h działań b y ły n ad e sła n e do K ongregacji od p o w iedzi w ogólnej liczbie 47, spośród k tó ry c h 16 pochodziło od in s ty tu tó w k o n te m p la c y jn y c h , 15 — ap ostolskich i 16 od in s ty tu tó w za k o n n y ch podleg ający ch K ongregacji R ozkrzew iania W iary , czyli E w angelizacji N a ro d ó w 7e.
W d n iu 2 m a rc a 1987 r. d o k onano sy n te z y n ad e sła n y ch odpow iedzi i u jaw niono, że tre ść ich k o n ce n tro w ała się w okół n a stę p u ją c y c h z a gadnień:
— oczekiw ania i p rag n ie n ia d o ty czące o pracow yw anego d o k u m e n tu , — tru d n o śc i n a p o ty k a n e w procesie fo rm acji,
— tru d n o śc i w y n ik a ją c e ze sto so w an ia K odeksu, — sugestie d o ty c zą ce różnych etap ó w f o rm a c ji77.
25 m a ja 1987 r. ze b rała się n a sw oim o s ta tn im posiedzeniu kom isja, w listo p ad zie n a to m ia s t p racę n ad now ą re d a k c ją te k s tu pow ierzono red a k to ro w i w yłonionem u przez K ongregację. W m iędzyczasie przełożeni D y k asterii w ysunęli uw agi i p ropozycje d o ty c zą ce celowości i n a tu ry d o k u m e n tu 78. Celem ty c h propozycji nie było spo rząd zen ie gotow ego d o k u m e n tu , lecz ty lk o jego sc h em a tu , k tó r y pow inien stan o w ić pod staw ę, czyli in strum entum laboris d la sesji p le n arn ej. P o n a d to zadecydow ano, że d o k u m e n t należy zredagow ać w ta k ie j form ie, b y m ożna go było w ysłać zarów no przełożonym w yższym , ja k i osobom o d pow iedzialnym za for- m acj ę 79.
11 g ru d n ia 1987 r. podczas posiedzenia K ongresu K ongregacji re d a k to r zap o zn ał uczestników z p ro jek tem d o k u m e n tu liczącym 44 stro n y , n a k tó r y naniesiono szereg p opraw ek. T e k st te n m iał sta n o w ić p o d staw ę do dalszej d y s k u s j i80. 15 sty c zn ia 1988 r. K ongres K o ngregacji ponow nie p rzeanalizow ał p ro je k t d o k u m e n tu oraz dok o n ał s y n te z y p o p raw ek z a p ro p o n o w an y ch 11 g ru d n ia 1987 r . 81 Z a p ro p o n o w an o w ówczas rów nież sc h em a t d o k u m e n tu ja k o in stru m en tu m laboris dla sesji p le n arn ej, ale pod w aru n k ie m d o k o n an ia dalszej sy n te z y p o p raw ek . K ongres za d ecy dow ał jednocześnie, że d o k o n an a sy n te za p o p raw ek pow in n a być p rzedło żona do ro z p a trz e n ia k o n su lto ro m 82.
D nia 15 lutego głów ny re d a k to r zakończył p rzygotow yw anie w ersji te k s tu popraw ionego i ulepszonego, o czym pow iadom iono konsultorów , k tó rz y w liczbie 15 (dw óch nieobecnych nadesłało sporządzone n a piśm ie
82 Ks. J. K a ło w sk i [12] 71 Tamże. 75 Tamże. 7‘ Tamże. 77 Tamże. 79 Tamże, s. 252. 79 Tamże. •° Tamże. 11 Tamże. ** Tamże.
v o ta ) zebrali się 2 m a rc a 1988 r. w siedzibie K o n g re g a c ji83. W szystkich uw ag k o n su lto ró w było 105 stro n , z czego spo rząd zo n o później 13 stro n sy n te z y 84.
26 k w ietn ia 1988 r. K ongres K ongregacji p oprosił r e d a k to ra o p rzy g o to w an ie nowej red a k cji d o k u m e n tu , k tó r y pow inien zaw ierać uw agi po czynione przez k o n s u lto ró w 85. W ed łu g K ongresu o s ta te c z n ą re d a k c ję należało spo rząd zić w op arciu o poruszone u p rze d n io kw estie oraz p o s tu la ty zgłaszane zarów no w tra k c ie d y sk u sji n a forum K ongresu, ja k f w gro nie k o n s u lto ró w 86.
N ow y te k s t — g o to w y 1 czerw ca 1988 r. — b ad a li n a s tę p n ie dw aj k o n su lto rz y , tj. Je su s C astellano OCD i Valesio De P ao lis CS, k tó ry c h uw agi pozw oliły o pracow ać k o le jn y te k s t, noszący d a tę 2 czerw ca 1988 r. T en o s ta tn i p rze k aza n o członkom sesji p le n a rn e j o b ra d u ją c e j w d n iach 29 lis to p a d a — 2 g ru d n ia 1988 r., w skład k tó re j w chodziło 40 osób 87. U czestnicy sesji p le n a rn e j przedłożyli sw oje uw agi w p ostaci 27 stro n d a k ty lo g ra fii. T rzech spośród nich w yznaczono n a ponensów , czyli relato ró w . K a rd y n a ł C. M. M artini m ia ł za z a d a n ie p rze d staw ić kw estie d o ty c zą ce fo rm a cji za k o n n ej, b isk u p R iv e ra D am as — kw estie zw iązane z fo rm a c ją p e rm a n e n tn ą , a P. H . K o lv en b a ch — p ro b lem y form acji w s tę p n e j88.
S esja p le n a rn a za d ec y d o w ała te ż o treści d o k u m e n tu , ty tu le i c h a ra k te rz e (n a tu rz e ) oraz jego p u b lik a cji. K ongres u sta lił rów nież k ry te ria , k tó ry m i pow inien kierow ać się re d a k to r o p ra c o w u ją c y now ą w ersję d o k u m e n tu 89. Z adecy d o w an o ta k ż e , iż sp o rz ą d z a ją c now ą re d a k c ję d o k u m e n tu należy uw zględnić m odyfikacje zap ro p o n o w an e przez p o n en sów oraz trz y m a ć się u sta le ń d o k o n an y c h podczas sesji p le n a rn e j, zw łaszcza zaś ściśle stosow ać ujęcie teologiczne o k o n se k ra cji za k o n n ej w pierw szym rozdziale przyszłej in s t r u k c ji90. K ongres o ddalił jednocześnie te pop raw k i, k tó re b y ły sprzeczne z ogólną p ro b le m a ty k ą d o k u m e n tu i k tó ry c h nie p rz y ję to na sesji p le n a r n e j91.
15 lutego 1989 r. w yłoniono kom isję, k tó ra m iała za zad an ie u sta le n ie osta te czn e j w ersji te k s tu z obow iązkiem p rzedłożenia go dw óm konsul- to ro m . P ra c e te d a ły now y te k s t d o k u m e n tu (d a to w a n y 13 m a rc a 1989 r.), p rzesłan y n a stę p n ie k aż d em u z członków sesji p le n arn ej K ongregacji do o sta te czn e j a p r o b a t y 92.
O dpow iedzi n ad e sz ły pod koniec czerw ca. N a p o c z ą tk u lipca było ju ż m ożliwe sporządzenie o sta te czn e j w ersji te k s tu , k tó r y przesłano p a p ie
“ Tamże. M Tamże, s. 253. “ Tamże. “ Tamże. *7 Tamże. “ Tamże. ·* Tamże, s. 254. " Tamże. ” Tamże. M Tamże.
84 Ks. J. K a ło w sk i [14]
żowi 11 w rześnia 1989 r . 93 D nia 10 listo p a d a 1989 r. papież zaap ro b o w ał d o k u m e n t i polecił go prom ulgow ać. 2 lutego 1990 r. d o k u m e n t zo stał p o d p isa n y przez k a rd y n a ła p re fe k ta J . H am e ra O P i a rc y b isk u p a V. F a- giolo, s e k re ta rz a K ongregacji, a o p u b lik o w a n y 13 m a rc a 1990 r. w B iurze P raso w y m S to licy A p o s to ls k ie j94.
T rzeb a zau w aży ć, że om aw ian y d o k u m e n t p rzygotow yw ało od 1975 do 1988 r. 11 red a k to ró w , a o sta te c z n y te k s t poprzedziło wiele kolejnych w e r s ji95.
3. P rzyczyn y w yd an ia dok u m en tu
W h isto rii in s ty tu tó w życia zakonnego, o czym ju ż w spom niano w yżej, d u żo się mówiło i m ów i o problem ie fo rm acji. Ś w iadczą o ty m m iędzy in n y m i różnego ro d za ju sy m p o zja i konferencje pośw ięcone ow em u z a g ad n ien iu 96. P rzep ro w ad zo n e w ubiegłych la ta c h d y sk u sje w iązały się głów nie ze sm u tn y m i dośw iadczeniam i okresu posoborow ego. W o m aw ia n y c h la ta c h w sposób n agły sp a d ła liczba pow ołań, szczególnie do in sty tu tó w za k o n n y ch o c h a ra k te rz e czynnym , nasiliły się rów nież w y stą p ien ia z in s ty tu tó w oraz w sposób m ało p rze m y śla n y i szy b k o w prow adzano now e m e to d y w ychow aw cze, k tó re zry w ały z tr a d y c ją poszczególnych in s ty tu tó w i zm ierzały nie ty le do u form ow ania k a n d y d a tó w i członków, ile do ich unow ocześnienia. T rzeb a zauw ażyć, że k ry z y s życia zakonnego, za ry so w u jąc y się w okresie posoborow ym , m iał w edług n ie k tó ry ch zn aw ców tego z a g ad n ien ia podłoże m iędzy in n y m i w ty m , że brakow ało n ale ż y te j f o rm a c ji97.
S m u tn e d ośw iadczenia om aw ianego o kresu, szybko zm ieniające się w aru n k i ży cia, a ta k ż e oczekiw ania przełożonych in s ty tu tó w życia konse krow anego stw o rzy ły p o trz e b ę opraco w an ia i pro m u lg o w an ia przez S tolicę A p ostolską k o n k re tn y c h w skazań d o ty c zą cy c h form acji zako n n ej. D o k u m en t o p u b lik o w a n y 2 lutego 1990 r. przez K o n g reg ację In s ty tu tó w
83 Tamże. 94 Tamże. 95 Tamże.
96 Por. La formazione permanente interpella gli istituti religiosi, Torino 1976; E. Q a m b a r i, L ’aggiornamento della formazione alla vita religiosa. Testo e com mento ali’ Istruzione „Renovationis causam” dei 6 gennaio 1969, Roma 1969; Formazione alia vita religiosa apostolica, Milano 1982; Formazione alia vita religiosa dal noviziato alia professione perpetua, Roma 1983; U nità di vita e for mazione religiosa, Roma 1986; La formazione permanente nella vita religiosa, Roma 1987; G. A c c o r n e r o , La formazione alia vita religiosa negli istituti fem m i- n ili di voti sem plici seconde la legislazione postconciliare, Roma 1981; De institu tione ad vitam religiosam ducendam iuxta instructionem „Renovationis causam”, Roma 1969; La formazione dei religiosi verso il futuro della Chiesa e della Società, Roma 1991; I protagonisti della formazione alia luce dei documento „Potissim um institutioni", Roma 1991; La preparazione al noviziato, Roma 1990.
97 G. Z ir ill i, La formazione dei membri degli istituti d i vita consacrata, w: Lo stato giuridico dei consacrati per la professione dei consigli evangelici, Città del Vaticano 1985, s. 139, 141.
Ż ycia K onsekrow anego i S to w arzy szeń Ż ycia A postolskiego, długo ocze k iw an y i często zap o w iad a n y , w y d an o rów nież i d la teg o , że — ja k zazn acza K o n g reg acja — wiele osób o niego prosiło: „ K o n g re g a c ja ds. In s ty tu tó w Ż ycia K onsekrow anego i S tow arzy szeń Ż ycia A p o sto l skiego — c z y ta m y we w stę p ie — uw aża za p o żyteczne, a n a w e t koniecznej przed staw ien ie niniejszego d o k u m e n tu w yższym przełożonym in s ty tu tó w za k o n n y ch oraz ich b rac io m i sio stro m z a jm u ją c y c h się fo rm a cją, ta k ż e m niszkom i m n ich o m o raz w szy stk im , k tó rz y o ta k i d o k u m e n t prosili” 9S.
M otyw em sk ła n ia ją c y m K ong reg ację do w y d a n ia om aw ianego d o k u m e n tu było rów nież i to , że do jej obow iązków — zgodnie z K o n s ty tu c ją
P astor bonus J a n a P aw ła II z 20 listo p ad a 1988 r . 99 — n ależy czuw anie
nad rozw ojem z a tw ie rd z o n y ch ju ż form życia konsekrow anego i kierow anie p r a k ty k ą ra d e w a n g e lic z n y c h 100. K on g reg acja m a rów nież udzielać in s ty tu to m życia konsekrow anego w sk azań p om ocnych w o p racow yw aniu w łasnych zasad fo rm a c y jn y c h , do czego zobow iązuje je K odeks P raw a
K anonicznego101.
W k o n sty tu c ji d o g m a ty cz n ej o K ościele L um en g en tiu m stw ierdzono, co n a s tę p u je : „S koro za d a n ie m h ierarch ii kościelnej je s t p aść Lud Boży i prow adzić go n a p a s tw isk a n ajo b fitsze (por. E z 34, 14), p rz e to do niej rów nież należy m ą d re k ierow anie przez swoje u sta w y p r a k ty k ą rad ew an gelicznych, k tó re w szczególny sposób s p rz y ja ją doskonałej m iłości Boga i bliźniego. O na rów nież, p o d ą ż a ją c skw apliw ie za n atch n ie n ie m D ucha Św iętego, p rz y jm u je reg u ły przedłożone przez zn a k o m ity c h mężów i n ie w ia sty , a n a stę p n ie d o k ła d n iej u p o rzą d k o w a n e o ficjalnie za tw ie rd z a i a u to ry te te m sw oim c z u jn y m i pom ocnym w spiera I n s ty tu ty u sta n o w io n e tu i ówdzie d la b u d o w an ia Ciała C hrystusow ego, a b y w z ra sta ły i rozw ijały się w d u ch u założycieli” 102.
Skoro za te m , ja k c z y ta m y w dekrecie Soboru W a ty k a ń sk ie g o II o p rz y stosow anej odnow ie ży c ia zakonnego Perfectae caritatis, „ p rz y sto so w a n a odnow a in s ty tu tó w zależy n ajb a rd z ie j od fo rm acji członków ” 103, a o d now ą t ą k ie ru je S tolica A postolska, to ko n sek w en tn ie „zak o n n ice i za k o n n ic y m a ją praw o z n a ć p o g lą d y S tolicy A postolskiej n a a k tu a ln e pro blem y form acji o raz p ro p o n o w an e przez nią ro zw ią zan ia” 104.
M otyw em sk ła n ia ją c y m najw y ż sz ą w ładzę kościelną do p u b lik a cji w sk azań o fo rm a cji b y ła rów nież chęć p o dzielenia się z in s ty tu ta m i życia zakonnego dośw iadczeniam i oraz problem am i d o ty c zą cy m i form acji,
[15] T roska o fo rm ację 85
98 W skazania dotyczące form acji w instytutach zakonnych, n. 4. *· AAS 80 (1988) 841— 912.
100 Tamże, art. 105— 111.
101 W skazania dotyczące form acji w instytutach zakonnych, n. 4; Kan. 659 § 1— 2 K PK /1983.
108 Sobór W atykański II, Konstytucja dogm atyczna o Kościele Lumen gentium, n. 45.
105 Sobór W atykański II, Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis, η. 18.
a po ru szan y m i p rz y różnych o k az ja ch przez przełożonych w y ż sz y c h 105. K ong reg acja pow odow ała się ta k ż e ciążącym n a niej obow iązkiem p rz y po m n ien ia w szy stk im z a in te re so w an y m w y m ag a ń p ra w a kościelnego w kontekście obecn y ch , b ardzo sko m p lik o w an y ch okoliczności i p o trze b w spółczesnych lu d z i” loe.
K o n g reg acja I n s ty tu tó w Ż ycia K onsekrow anego i S tow arzyszeń Ż ycia A postolskiego p rz y ta c z a jeszcze in n ą rac ję p rze m aw ia jąc ą za w ydaniem d o k u m e n tu stw ie rd z a ją c , iż „żyw i nadzieję, że d o k u m e n t okaże się p rz y d a tn y zw łaszcza in s ty tu to m nowo p o w sta ły m oraz ty m , k tó re chwilowo m a ją do d y spozycji ograniczone śro d k i form acji i in fo rm ac ji” 107.
W ty m m iejscu m o żn a b y w ym ienić in n e jeszcze m o ty w y w y d a n ia in stru k c ji. S ą one n a s tę p u ją c e :
— d o k o n an ie s y n te z y środków form acji, — uw zględnienie w szy stk ich etap ó w fo rm acji,
— w obec częstego gubienia się przez przełożonych i w ychow aw ców w sp raw ach m a rg in aln y c h — zw rócenie uw agi n a z a g ad n ien ia isto tn e,
— przeciw działanie niebezpieczeństw om , ja k ie niesie ze so b ą teologia w yzw olenia,
— chęć przeciw d ziałan ia n ie p rz em y ślan y m ek sp ery m en to m ,
— zajęcie k o n k retn e g o sta n o w isk a w obec przyn ależn o ści osób za k o n n y c h lub k a n d y d a tó w do in s ty tu tó w życia konsekrow anego do now ych ruchów w K ościele i p rzy to czen ie k ry terió w , p rz y p rzy ję ciu k tó ry c h k a n d y daci lub profesi b ę d ą m ogli należeć do ró żn y ch ru ch ó w w K ościele,
— zajęcie sta n o w isk a w obec często w y stę p u jąc ej chęci u p o d o b n ien ia się przez członków in s ty tu tó w we w szy stk im do środow iska,
— n a d m iern e p o k ła d a n ie przez p rzełożonych i w ychow aw ców nadziei w psychologii i w n a tu ra ln y c h śro d k ac h fo rm a c y jn y c h ,
— chęć zw rócenia uw agi n a tra d y c y jn e m e to d y w ychow aw cze oraz e k lez jaln y c h a ra k te r życia zakonnego etc. etc.
4 . Charakter praw ny dok u m en tu
K o n g reg acja I n s ty tu tó w Ż ycia K onsekrow anego i S tow arzy szeń Ż ycia A postolskiego tr a k tu je w sk az an ia d o ty c zą ce fo rm acji za k o n n ej P o tissim u m
in stitu tio n i zgodnie z k an o n e m 34 K odeksu P ra w a K anonicznego ja k o
in stru k c ję . „Z aw iera o n a p rzed staw io n e przez K o n g reg ację i zatw ierdzone przez O jca Św iętego zalecenia oraz w sk az an ia, k tó re m a ją w y jaśn ić n o rm y p raw a i dopom óc w jego stosow aniu. T a k w ięc owe zalecenia i w sk azan ia z a k ła d a ją istn ien ie przepisów ju ż obo w iązu jący ch n a m ocy p raw a i do n ich o d sy ła ją , nie n a ru sz a ją c żadnego z n ic h ” 108.
P rzez in stru k c ję w znaczeniu ogólnym zw ykło się rozum ieć pouczenie, 8 6 Ks. J. K a ło w sk i [16]
106 Tamże. 1M Tamże. 107 Tamże.
k tó re u sta la sposób p o stę p o w an ia w ja k ie jś określonej dziedzinie, ja k n p . in stru k c ja o sposobie p rze p ro w ad z an ia b a d a ń n arzeczonych przed zaw arciem katolickiego zw iązku m ałżeńskiego, in s tru k c ja K ongregacji Z akonów o selekcji k a n d y d a tó w p rzy d opuszczaniu do ślubów i św ię c e ń 10*, in s tru k c ja o odnow ie form acji zako n n ej R enovationis causam w y d a n a 6 sty c zn ia 1969 r. przez K on g reg ację Zakonów i I n s ty tu tó w Ś w ieck ich 110, a ta k ż e in s tru k c ja w y d a n a 2 sty c z n ia 1988 r. przez K o n g reg ację Z akonów i I n s ty tu tó w Św ieckich w k w estii p rzesy łan ia zgodnie z k a n . 592 K P K /1 9 8 3 do S tolicy A postolskiej relacji dotyczącej s ta n u i życia i n s t y t u t u 1U.
W znaczeniu p ra w n y m przez pojęcie „ in s tru k c ja ” rozum ie się a k t n o rm a ty w n y w ład zy w ykonaw czej w y ja ś n ia ją c y p rze p isy u sta w y oraz o d k ry w a ją c y i o k re śla ją c y racje, k tó re należy uw zględnić p rz y ich zach o w aniu. A k ty p raw n e w form ie in stru k c ji w y d aw an e są n a u ż y te k ty c h , k tó rz y m a ją obow iązek tro szc ze n ia się o w p row adzenie u sta w w ż y c ie 112. Je śli je d n a k k tó re ś ze w sk az ań z a w a rty c h w in stru k c ji nie d a d z ą się po godzić z p rzepisam i u sta w , są pozbaw ione w szelkiej m ocy p r a w n e j113. In stru k c je tr a c ą sw o ją m oc nie ty lk o n a s k u te k decy zji właściw ej w ładzy — a w ięc k o m p e ten tn eg o przełożonego, k tó r y je w y d ał — lecz rów nież w ład zy w yższej, a ta k ż e n a sk u te k w ygaśn ięcia u sta w y , dla k tó rej w y jaśn ien ia czy w p ro w a d ze n ia w życie z o stały w y d a n e 114.
T rz eb a zaznaczyć, że d o k u m e n t K ongregacji In s ty tu tó w Ż ycia K on sekrow anego i S tow arzy szeń Ż ycia A postolskiego P o tissim u m in stitu tio n i nie zaw iera ż a d n y ch w sk az ań , k tó re u n ie w a żn iały b y n o rm y zatw ierd zo n e w k o n s ty tu c ja c h lub in n y c h zbiorach p raw n y ch przez k o m p e te n tn ą w ładzę kościelną.
P oniew aż w sk az an ia zam ieszczone w d y re k ty w a c h o fo rm a cji, w y d an e przez n ajw y ższy u rzą d w y k o n aw czy S tolicy A postolskiej — czyli K on g regację In s ty tu tó w Ż ycia K onsekrow anego i S to w arzy szeń Ż ycia A po stolskiego — o p a rte z o stały na dośw iadczeniach pochodzących z całego św ia ta, p o w in n y b y ć p rz y ję te z n a le ż y tą czcią i w prow adzone w życie.
Z ak oń czen ie
R e asu m u jąc p rze d staw io n e pow yżej w y w ody trz e b a stw ierdzić, że poszczególni zak o n o d aw cy , kościoły p a rty k u la r n e oraz najw y ż sz a w ładza K ościoła k atolickiego szczególną w agę p rz y k ła d a ją do fo rm a cji k a n d y
[17] T roska o form ację 87
103 Instructio de candidatis ad statum perfectionis et ad sacros ordines sedulo deligendis. Moderatoribus reservata, Typis Polyglottis Vaticanis 1961.
4° P a w e ł VI, Charyzmat życia zakonnego, s. 263— 282. 111 AAS 80 (1988) 104— 107.
111 T. P a w lu k , Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II. Zagadnienia wstępne i normy ogólne, t. I, Olsztyn 1985, s. 247; V. de P a o li s , A. M o n ta n , II libro primo del Codice. Norme Generali, II diritto nel mistero della Chiesa, II di ritto nella realtd umana e nella vita della Chiesa ił libro I del Codice: Le Norme Generali, II edizione, Roma 1988, s. 284.
113 Kan. 34 § 2 KPK /1983; T. P a w lu k , s. 247. Kan. 34 § K PK /1983.
88 Ks. J.. K a ło w sk i [18]
d a tó w do ży c ia zakonnego i ty c h , k tó rz y ju ż złożyli ślu b y . N ależy ta k ż e podk reślić, że za n im D y k a ste ria K urii R z y m sk ie j, k tó re j pow ierzona z o sta ła tro s k a o in s ty tu ty zakonne, w y d ała d o k u m e n t P o tissim u m in stitu
tio n i, p rze p ro w ad z iła liczne k o n su ltac je i uw zględniła a k tu a ln e p o trz e b y
w zak resie fo rm a cji za k o n n ej.
W a rty k u le w ym ieniono, oczywiście przy k ład o w o , p rzy c zy n y , k tó ry m i k ierow ała się S tolica A p ostolska p rz y pro m u lg acji w spom nianego w yżej d o k u m e n tu . W o sta tn ie j części rozw ażań w skazano n a c h a ra k te r p raw n y d o k u m e n tu i sc h arak te ry z o w a n o za k res jego obow iązyw alności.
La sollecitudine della Chiesa per la form azione dei religiosi. L’iter del testo, la genesi e il carattere del docum ento
„D irettive sulla form azione negli Istitu ti Religiosi” .
L’autore di questo articolo sottolinea 1’incessante cura della Chiesa cattolica e dei singoli fondatori degli istituti religiosi, per una adeguata preparazione delle persone alia vita secondo i cosigli evangelici.
Il discorso sulla sollecitudine della Chiesa per la formazione dei religiosi trova la sua base principale nei documenti della Santa Sede, ed anche negli scritti di alcuni famosi fondatori degli istituti e dei promotori di vita religiosa.
L’autore osserva che la Congregazione per gli Istituti di Vita Consacrata e le Società di V ita Apostolica prima di pubblicare il documento le Direttive sulla formazione negli istitu ti religiosi, fece numerose consultazioni e prese in consi- derazione gli attuali bisogni riguardanti la formazione religiosa. E’ ovvio ehe l’autore ha preso in considerazione solamente alcuni m otivi ispiratori ehe spinsero la Santa Sede a promulgare il documento Potissim um institutioni.
L’ultima parte dell’articolo tratta dei carattere giuridico dei documento in parola e cerca di delineare il quadro lim ite della sua obbligatorietà.
