Achremczyk, Stanisław
"Słownik biograficzny Warmii, Prus
Książęcych i Ziemi Malborskiej od
połowy XV do końca XVIII wieku", T.
1, Tadeusz Oracki, Olsztyn 1984 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 425-430
1985
425
sta te c z n ie in fo r m u ją c e j c z y te ln ik a fo rm ie. N p. na s. 699 m o w a o „d ziałaczach b y łe g o Z w ią z k u M a zu ró w z D z ia łd o w sz c z y z n y ”, k tó r z y la te m 1944 r. n a w ią z a li k o n ta k t 'Z P K W N w L u b lin ie , a 22 p a ź d z iern ik a 1944 r. z ło ż y li B o le s ła w o w i B ie r u to w i m e m o r ia ł z a w ie r a ją c y p o d sta w o w e p o stu la ty i p ro p o zy cje roz w ią z a ń sp r a w ter y to r ia ln y c h , u str o jo w y c h , lu d n o śc io w y c h , g o sp od arczych , k u ltu r a ln y c h i w y z n a n io w y c h tzw . p ro b le m u w sc h o d n io p r u sk ie g o ; w ia d o m o ść o ty m p o w tó r z o n o też na s. 731 oraz 772. W trzech ty c h m ie js c a c h w sz a k ż e zab rak ło jed n a k n a z w isk o w y c h d zia ła czy , choć autor p ie r w sz e j w z m ia n k i (E. W o jn o w sk i) o g ło sił je p rzecie ż w s w e j ksią żc e, a o sta tn io p o św ię c ił tem u za g a d n ie n iu o d r ę b n y a rty k u ł, p rez e n tu ją c p o sta c ie o w y c h d z ia ła c z y 3. Zabrakło te ż w z m ia n k i o p ra ca ch b a d a w c z y c h i stu d y jn y c h d o ty c z ą c y c h P ru s W sc h o d n ich , p r o w a d z o n y c h p rzez t a j n y In s ty tu t Z achod n i, U n iw e r s y te t Z ie m Z a c h o d n ich czy S tu d iu m Z a c h o d n ie D e le g a tu r y R ządu (k r y p to n im „ P ia s k i”) n a te r e n ie W a r s z a w y i K r a k o w a , a t a k ż e n a e m ig r a c ji w L o n d y n ie.
Z n a cz n ie le p ie j i p e łn ie j sc h a r a k te r y z o w a n o „ P o je z ie r z e ” na s. 704 n iż w r o z d zia le o n a u c e (ss. 782, 783), tu o c z y w iś c ie sw o is te g o p o w tó r z e n ia nie sp osób b y ło u n ik n ą ć . N a s. 683 (w p o d p isie pod ilu stra cją ) n ie j a s n e o k r e śle n ie „ z a m o r d o w a n y p rzez N N ” ; n a s. 686 R o h a ty ń s k i m ia ł na im ię Józef; n a s. 693 „ Ł u p a szk o ” to p se u d o n im Z y g m u n ta S zen d ziela rza , b. d o w ó d c y V b r y g a d y k a w a le r ii A K ; na ss. 693— 694 c y ta t (w c u d z y sło w ie ) je d n a k b ez p o d a n ia źró d ła sk ą d zo sta ł za cze rp n ię ty ; na ss. 704 i 709, g d z ie m o w a o w y d a r z e n ia c h m a r c o w y c h z 1968 i g r u d n io w y c h z 1970 r., brak c h o ć b y n a jz w ię ź le jsz e g o o k r e śle n ia ic h ch arak teru ; n a s. 731 o tw a r c ie p ie r w sz e j w y s t a w y części z b io r ó w M u zeu m M a zu rsk ieg o w O lsz ty n ie o d b y ło się 25 listo p a d a 1945 r.; na s. 784 n ie z b y t z ręc zn e sfo r m u ło w a n ie d w u n u r tó w c e ló w s t a tu to w y c h r e a liz o w a n y c h w O środku B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ętr z y ń sk ie g o : w ram ach „ d z ia ła ln o ści sp o łe c z n e j” oraz „ in sty tu c jo n a ln e j” — ch o d zi tu z a p e w n e o k o r p o ra cję c z ło n k ó w O B N oraz jego p r a c o w n ik ó w e ta to w y c h . W B ib l i o g r a f i i u w z g lę d n io n o w śr ó d 224 t y tu łó w p o z y cji d r u k o w a n y c h jed en ręk o p is d y s e r ta c ji d o k to rsk iej S. B o d n ia k a (na s. 835).
O tr z y m a liśm y p racę bardzo p o tr zeb n ą i p o św ię c o n ą te m a ty c e n ie z w y k le w a ż n e j d la n a sze j h istoriografii. S w o ją drogą jej k sz ta łt o b ecn y, n ie w o ln y od n ie d o sta tk ó w , p rzed e w s z y s tk im co do k o m p le tn o śc i treśc i i w p e w n y c h jej p a rtia ch u ję ty c h n a z b y t sz k ic o w o , sp ra w ia , że w sw e j z a r y s o w e j p ostaci k sią ż k a b ę d zie ty lk o d oraźn ie m o g ła z a sp o k o ić brak p e łn e j, n a u k o w e j s y n t e z y d z ie jó w W a rm ii i M azur, k tó r e j n a d a l o czek u jem y .
Ż y c z y ć te ż n a le ż y a m b itn e m u z e s p o ło w i b a d a c z y s k u p io n y c h w O środku B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jciech a K ę tr z y ń sk ie g o w O lszty n ie, b y p o stu la t te n m ó g ł zostać p rzez n ic h sp e łn io n y w n ie d a le k ie j przyszłości.
W i e s ł a w B i e ń k o w s k i
T a d e u sz O racki, S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y W a r m i i , P r u s K s i ą ż ę c y c h i Z i e m i
M a l b o r s k i e j o d p o ł o w y X V do k o ń c a X V I I I w i e k u , W y d a w n ic tw o „ P o je
z ie r z e ”, t. 1, O lsz ty n 1984, X X X V + 169 ss.
W 1963 rok u sta r a n ie m In s ty tu tu W y d a w n ic z e g o P A X u k a za ł się S ł o w n i k
b i o g r a f i c z n y W a r m i i , M a z u r i P o w i ś l a od p o ł o w y X V w . do 1945 r o k u a u to r
3 E. W o jn o w s k i, W a r m i a i M a z u r y w l a t a c h 1945— 1947 — K s z t a ł t o w a n i e Si? s t o s u n k ó w p o l i t y c z n y c h , O l s z ty n 1968; te g o ż , w c z t e r d z i e s t ą r o c z n i c ą p o w s t a n i a K r a j o w e j R a d y N a r o d o w e j , W a r m i a i M a z u r y , 1984, n r 4.
426 R e c e n z j e i o m ó w i e n ia
s t w a T a d eu sza O rack iego. B y ł to w ó w c z a s p ie r w s z y r e g io n a ln y s ło w n ik w P o lsc e . P r z e d się w z ię c ie p io n ie r sk ie , z w a ż y w s z y , iż d o k o n a ł g o je d e n autor. O racki p r z y stę p u ją c do p r a c y n a d S ł o w n i k i e m m ó g ł w y k o r z y s ta ć dorobek au to r ó w n ie m ie c k ic h i p o lsk ic h p a r a ją c y c h się b io g r a fis ty k ą W a rm ii i P ru s K sią ż ę c y c h , a je st to d o rob ek n ie m a ły . M y ś l n a p isa n ia ta k ie j p u b lik a c ji n u r to w a ła h isto r y k ó w p o lsk ic h i n ie m ie c k ic h od d a w n a . J u ż b isk u p w a r m iń sk i A n d r z e j C h ry zo sto m Z a łu sk i n a p o c z ą tk u X V III w ie k u o p u b lik o w a ł m a te r ia ły b io g r a fic z n e d o ty c z ą c e d z ia ła ln o śc i osó b z w ią z a n y c h z W arm ią *. P o n im z a in t e r e s o w a li się b io g r a fisty k ą D a w id B r a u n2 i J e r z y K r z y s z to f P is a ń sk i ”. N a szą w ie d z ę o ż y c iu i d z ia ła ln o śc i n ie k tó r y c h osób z w ią z a n y c h z W arm ią i P r u sa m i K sią ż ę c y m i r o z s zerzy li b a d a cze n ie m ie c c y . B io g r a fisty k ą n ie m ie c k a d oty c zą ca W a rm ii i M azur m a d u ż y d o ro b ek n a u k o w y *. J u ż w X V III w ie k u w k r ó le w ie c k im o śr o d k u n a u k o w y m p o w s t a w a ły a r t y k u ły o c h a r a k terze b io g ra fic z- n o -s ło w n ik o w y m p o św ię c o n e k r o n ik a rzo m p ru sk im , a ta k ż e p o lsk im p a sto rom. W arto z w r ó c ić u w a g ę n a w y d a n ą w ó w c z a s p racę L u d w ik a E rnsta B o r o w sk ie g o V o n p re u s s is c h e B i o g r a p h e n und. B io g r a p h i e n . W sto la t późn iej o tr z y m a liśm y k sią ż k ę J u liu sz a N . W e isfe r ta 5 — p ier w sz ą p ró b ę s ło w n ik a b io g r a fic z n e g o P ru s W sc ho d n ich . N ie s te t y a u to r n ie u w z g lę d n ił w n ie j W arm ii. D z ię k i p racom J o h a n n a G a lla n d ie g o p o su n ę ły s ię zn a czn ie b a d a n ia n ad sz la c h tą p ruską 6. Od 1927 r. p o częto w y d a w a ć w K r ó le w c u c z a so p ism o p o św ię c o n e g e n e a lo g ii p ru sk iej „ A ltp r e u ssisc h e G e s c h le c h te r k u n d e ” ’. D o b io g r a fis ty k i w a r m iń sk ie j sp o ry w k ła d w n i e ś l i h isto r y c y w a r m iń s c y n ie m ie c k ie g o p o c h o d z e nia: E u g e n B r a c h v o g e l, J o se p h B e n d e r , A n to n E ich h o rn , F ra n z H ip ler, G eorg L iihr i in n i. W s w y c h r o z p r a w a c h o p a r ty c h n a m a te r ia ła c h a r c h iw a ln y c h u w z g lę d n ili sp r a w y p o lsk ie i p r z e d s ta w ili je o b ie k ty w n ie .
P ie r w s z y n a u k o w y s ło w n ik b io g r a fic z n y W a rm ii i M azu r u k a z a ł s ię je d n ak n ie w B r a n ie w ie , a w K ró le w c u . B y ła to z b io r o w a p u b lik a c ja pod r e d a k cją C h ristian a K r o llm a n a A l t p r e u s s i s c h e B io g r a p h ie . W 1941 r. w y d a n o to m p ie r w s z y , a 1943 p o czą ł s ię u k a z y w a ć to m d r u g i d o k o ń c z o n y d o p iero w 1967 r. W 1975 r., ja k o s u p le m e n t, u k a za ł się to m trzeci. T e d w a o sta tn ie to m y w y s z ły p od red a k cją K u r ta F o r streu tera i F ritza G au sego. A l t p r e u s s i s c h e B io
g r a p h i e z a w ie r a ż y c io r y s y osó b z w ią z a n y c h z n ie m ie c k ą k u ltu r ą , g o sp o d a rk ą
i p o lity k ą . B io g r a fie P o la k ó w z w ią z a n y c h z W arm ią i P r u sa m i p r z e d sta w io n o te n d e n c y jn ie , a n ie k ie d y f a łsz y w ie . W ie le o só b z a słu ż o n y c h dla p o lsk ie j k u l tu r y , a u r o d z o n y c h lu b d zia ła ją c y c h n a W a rm ii i M azu rach p o m in ię to . A u to rzy, p iszą c d zieło n i e u w z g lę d n ili dorob k u p o lsk ie j h isto rio g ra fii, k tó r y w d z ie d z in ie b io g r a fis ty k i n ie je st w c a le m a ły . P rzed 1939 r. u k a z a ły się b io g r a fic z n e p r a c e p r z y c z y n k a r sk ie K a ro la G órskiego. B o g a tsz y d o ro b ek m ia ł A l 1 A . C h . Z a ł u s k i , E p i s t o l a r u m h is t o r ic o - fa m ilia r u m ..., t . 1—3, B r u n s b e r g a e 1709—1711; t . 4, V r a t i s l a v i a e 1781. 2 D . B r a u n , D e s c r ip t o r u m P o lo n ia e e t P r u s s i a e h is to r ic o r u m , p o litic o r u m ... — C o lo n ia e 1723. 3 J . К . P i s a ń s k i , H is to r ia li t e r a r ia P r u s s i a e , cz. 1—4, 1782—1785. 4 T . O r a c k i, z z a g a d n i e ń b io g r a f is t y k i W a r m ii i M a z u r, K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1980, n r 3, s . 443 i n . 5 J . N . W e is f e r t , B i o g r a p h i s c h — L it e r a r is c h e s L e x ik o n f ü r d ie H a u p t- u n d R e s id e n z s t a d t K ö n i g s b e r g u n d O s tp r e u s se n , K ö n ig s b e r g 1898, r e p r i n t w y d . w R F N w 1975 r . 6 J . G a l la n d i , A l t p r e u s s is c h e s A d e ls le x ik o n . P r u s s ia , 1926, H . 26—27, 28, 1928, B d . 31, 1935. 7 W y d a w n i c t w o t o w z n o w io n o w 1956 r o k u w R F N p t. „ A l t p r e u s s i s c h e G e s c h l e c h t e r k u n d e . N e u e F o l g e ” . Z a c z ę t o r ó w n i e ż w y d a w a ć d o n i e g o d o d a t e k p t . „ A l tp r e u s ę i s c h e G e s c h le c h t e r k u n d e F a m i l i e n a r c h i v ” .
fo n s M a ń k o w s k i 8. P o 1945 r. b a d a n ia p o lsk ie n ad d z ie ja m i W a rm ii i M azur zin te n sy fik o w a n o . O tr z y m a liśm y w i e l e w a r to śc io w y c h p u b lik a c ji o ch a ra k terze b io g r a fic z n y m . L ic z n e a r ty k u ły A lo jz e g o Szorca i J a n a O błąka p o sz e r z y ły w ie d z ę o ży c iu i d zia ła ln o śc i S ta n is ła w a H ozjusza, A n d r z e ja C h ryzostom a Z a łu sk ieg o , A d a m a S ta n is ła w a G r a b o w sk ieg o , Ig n a c e g o K ra sic k ie g o . O tr z y m a liś m y w ie ie n o w y c h i c e n n y c h p u b lik a c ji na te m a t d zia ła ln o śc i M ikołaja K o p ern ik a, a u to r stw a K a ro la G órskiego, M ariana B isk u p a , J erze g o S ik o rsk ieg o . O statnio sta r a n ie m o lsz ty ń sk ie g o w y d a w n ic t w a „ P o je z ie r z e ” u k a z a ły się b io g r a fie Ig n a c e g o K ra sic k ie g o 3 i T ie d e m a n n a G iese g o 10. W p r z y g o to w a n iu n a stę p n e . W ie le b io g r a fii osób z w ią z a n y c h z n a sz y m r e g io n e m za m ie śc ił P o ls k i
s ł o w n i k b i o g r a f i c z n y u k a z u ją c y się od 1935 r. W sz y stk ie te p o lsk ie p r z e d się
w z ię c ia p o z o sta w ia ły n ie d o sy t, a jed n o c z e śn ie s t a n o w iły p o d sta w ę do r o zp o częcia prac n ad r e g io n a ln y m s ło w n ik ie m b io g r a fic zn y m . W r eszcie w 1963 r. T a d eu sz O racki w y d a ł sw ó j p ie r w s z y S ł o w n i k b io g r a f i c z n y . B e z p rze sa d y m o żna p o w ie d z ie ć , iż O racki p r z y w r ó c ił w ie lu W a rm ia k o m i M azurom n a le ż n e im m ie js c e w historii. Z a m ia r e m au tora b y ło u k a z a n ie „ w k ła d u lu d n o śc i W a r m ii, M azur i P o w iśla do k u ltu r y i n a u k i p o lsk ie j oraz w ie lo le tn ie j w a lk i o n a r o d o w e w y z w o le n ie ty c h z ie m ” u . G łó w n y m c e le m S ł o w n i k a b y ło u w y p u k le n ie p o lsk o śc i W arm ii i Mazur. O racki, w p o r ó w n a n iu z A lt p r e u s s i s c ł le B i o
g r a p h ie , p o p a d a ł w dru gą sk rajn ość , k o n c e n tr u ją c się na u k a za n iu t y lk o p o l
sk o śc i i osób z P o lsk ą z w ią z a n y c h . P ra ca jego, jako p ie r w s z y p o lsk i sło w n ik reg io n a ln y , sta ła się p r z e d m io te m lic z n y c h d y sk u sji i k r y ty c z n y c h recenzji. A u to r p rz y stę p u ją c d o p isa n ia z d a w a ł so b ie sp raw ę, iż b łę d ó w w b io g ra m a ch n ie u n ik n ie , z w ła szcza że n ie je d n o k r o tn ie b e z k r y ty c z n ie p od ch od ził do in fo r m a c ji z a w a r ty c h w starszej lite ra tu rz e h isto r y c z n e j. T e n k r y t y k o w a n y S ł o w
n i k sta ł się jed n a k n a jb a rd zie j w y k o r z y s ty w a n ą k siążk ą, i to n ie ty lk o w o l
sz ty ń s k ic h b ib lio tek a ch .
O racki z c h w ilą u k a z a n ia się S ł o w n i k a za p o w ia d a ł, iż św ia d o m jego n ie d o sta tk ó w n a p isz e d o sk o n a lsz y . P o d w u d z ie stu la ta c h ż m u d n e j p ra cy do rąk c z y te ln ik ó w tr a fił n a jp ie r w w 1983 r., w y d a n y p rzez P A X , S ł o w n i k b io g r a
f i c z n y W a r m i i , M a z u r i P o w iś la , X I X i X X w i e k , a w 1984 r., d zięk i O środ
k o w i B a d a ń N a u k o w y c h im . W ojciech a K ę tr z y ń sk ie g o , u k a z a ł się p ie r w s z y tom S ł o w n i k a b i o g r a f i c z n e g o .W a r m ii, P r u s K s i ą ż ę c y c h i Z i e m i M a l b o r s k i e j
od p o ł o w y X V d o k o ń c a X V I I I w i e k u . T o ro zb icie n a trzy to m y n ie jest dla
dzieła n a jsz c z ę śliw sz e . O b eon y S ł o w n i k jest d z ie łe m z u p e łn ie n o w y m i n ie p o r ó w n y w a ln y m z ty m , k tó r y u k a za ł się w 1963 r. I zn ó w n a le ż y p od k reślić, i to z. n a jw y ż s z y m u z n a n ie m , iż jest on d z ie łe m je d n e g o autora, podczas g d y w y d a n e n ie d a w n o Ś l ą s k i s ł o w n i k b i o g r a f i c z n y (red. J. K a n ty k a i W. Z ie liń ski, t. 1— 3, K a to w ic e 1977— 1981, k o n ty n u a c ja ) i W i e l k o p o l s k i s ł o w n i k b i o
g r a f i c z n y (red. A. G ą sio r o w sk i i J. T opolski, W a r sz a w a — P o zn a ń 1981) są p r a
c a m i d u ży ch z e s p o łó w ludzkich.
O racki w p ie r w s z y m to m ie rec e n z o w a n e g o S ł o w n i k a za m ie śc ił 369 b io gra m ó w . K a ż d y b iogram sk ła d a się z h asła , ż y c io r y su i w y k a z u lite r a tu r y 8 A . M a ń k o w s k i , P r a ł a c i i k a n o n i c y k a t e d r a l n i c h e ł m i ń s c y o d z a ł o ż e n i a k a p i t u ł y d o n a s z y c h c z a s ó w , R o c z n i k i T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o w T o r u n i u , 1926, R. 33, ss. 1—109; 1927, R . 34, s s. 285—424. 9 P . C a z in , K s i ą ż ę b i s k u p w a r m i ń s k i I g n a c y K r a s i c k i 1735—1801, r e d . Z. G o l i ń s k i , O l s z t y n 1983. 10 T . B o r a w s k a , T i e d e m a n n G ie s e 1480—1550, O l s z ty n 1984. 11 T . O r a c k i, S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y W a r m i i , M a z u r i P o w i ś l a o d p o ł o w y X V w i e k u d o 1945 r o k u , W a r s z a w a 1963, s. V.
428 R e c e n z j e i o m ó w i e n ia
p rzed m io tu . Z d u m ie w a ć m o ż e ogro m lite r a tu r y o b c o ję z y c z n e j, jak i p o lsk iej oraz m a te r ia łó w ź r ó d ło w y ch . M ożna w p r a w d z ie zarzu cić a u to r o w i n ie p e łn e w y k o r z y s ta n ie n ie k tó r y c h w y d a w n ic t w źró d ło w y c h , jak c h o ć b y sp isu u c z n ió w k o le g iu m b r a n ie w sk ie g o , w y d a n e g o p rzez G eorga Liihra 13, n a p o d sta w ie k tó re g o d a ło b y się u sta lić rok u r o d zen ia w ie lu osób, w y s tę p u ją c y c h w S ł o w n i k u , a le n ie jest to zarzu t isto tn y . Z a słu g ą O ra ck ieg o jest sp r o s to w a n ie w ie lu b ł ę d ó w z a w a r ty c h w P o l s k i m s ł o w n i k u b i o g r a f i c z n y m i A lt p r e u s s i s c h e B io g r a
p h ie . A u to r sa m też n ie u str z e g ł się p o tk n ięć, k tó r e w części pochodzą z l i t e
ra tu ry h isto ry czn ej. N ie b y ł p rzecie ż w sta n ie sp r a w d z ić i sk o r y g o w a ć w s z y s t k ic h in fo r m a cji, m u s ia ł z a u fa ć h isto r y k o m , z n a w c o m sz c z e g ó ło w y c h p ro b le m ó w .
A u to r u w z g lę d n ił w s w y m S ł o w n i k u g łó w n ie p r z e d s ta w ic ie li k u ltu r y . W p r z e c iw ie ń s tw ie do p ie r w s z e g o S ł o w n i k a , w d r u g im z r e z y g n o w a ł z o stry ch k r y te r ió w n a r o d o w o śc io w y c h . Za c el p o sta w ił so b ie w y d o b y c ie z za p o m n ie n ia lu d zi z w ią z a n y c h z k u ltu rą p o lsk ą i m y ślą p o lity cz n ą . N ie p o m in ą ł w s z a k N ie m c ó w , k tó r z y p r z y c z y n ia li „do u tr z y m a n ia ję zy k a , k u ltu r y p o lsk ie j n a te r e n ie W a rm ii, P r u s K sią ż ę c y c h i Z iem i M a lb o rsk iej b ez w z g lę d u n a to czy b y ła to d z ia ła ln o ść o b ojętn a, n ie p r z y c h y ln a , czy też w p e łn i o d p o w ia d a ją ca in te r e so m p a ń stw a p o lsk ie g o ” . S tą d w S ł o w n i k u znalaizł się filo z o f z M orąga, J o h a n n G o ttfr ie d H erder, z n a n y ze sw e g o sz a cu n k u dla S ło w ia n . J e s t b io g ra m S z y m o n a D acha, p o e ty n ie m ie c k ie g o z K r ó le w c a , K r z y sz to fa K a ld e n b a ch a , L u d w ik a B a c z k i c z y też d w ó c h b isk u p ó w H o h e n z o lle r n ó w , K arola i Józefa . O prócz P o la k ó w i N ie m c ó w , w r e c e n z o w a n y m to m ie z n a la z ły się s y lw e tk i p r z e d s ta w ic ie li in n y c h n a ro d o w o śc i, k tó r y c h lo s z w ią z a ł z W a rm ią i P r u sa m i K sią ż ę c y m i, jak c h o ć b y sz w e d z k ie g o p o ety , W a w r z y ń c a B ojera, cze sk ic h p isa r z y z w ią z a n y c h z bra ćm i c z e s k im i — J a n a C zernego, M a cieja C zer ven ki. W a r m ia i M a z u r y b y ł y w sz a k ojczy zn ą d la lu d n o śc i sz k o c k ie j, h o le n d e r sk ie j, lite w sk ie j oraz ż y d o w sk ie j.
W S ł o w n i k u p r z e w a ż a ją b io g r a fie osób w y w o d z ą c y c h się alb o d z ia ła ją c y c h n a W a rm ii i w P ru sa c h K sią ż ę c y c h . Z n a cz n ie m n ie j jest p o sta c i z d a w n e g o w o je w ó d z tw a m a lb o r sk ieg o , n a te r e n ie k tó r e g o z n a jd o w a ły się d w a duże m ia sta E lb lą g i M albork. B r a k t e n w p e w n y m s to p n iu za sp o k a ja in fo r m a cja , iż O rack i p ra cu je i zam ierza w p r zy szło ści w y d a ć sło w n ik b io g r a fic z n y z a s łu ż o n y c h elb łążan .
M ożna sp ier a ć się z O rack im o k r y te r iu m doboru h a seł, w y t y k a ć p o m in ię cie w ie lu i to w y b itn y c h osób. B rak d ru g ie g o w ie lk ie g o filo z o fa , Im m a n u e la K a n ta , n ie k tó r y c h re k to r ó w u n iw e r s y t e t u k r ó le w ie c k ie g o i k o le g iu m b r a n ie w sk ieg o . Z abrakło b iografii, b lisk o w s p ó łp r a c u ją c e g o z b isk u p a m i w a r m iń sk im i, A le k se g o H u sa r z e w sk ie g o . P o w in n i się zn a le ź ć w S ł o w n i k u k a n o n ic y w a r m iń scy: K a z im ie r z M ich a ł D ą b ro w sk i, A n d rzej B u rc he rt, S ta n is ła w M ic h a ł B i e g a ń sk i, M ich ał B y str a m . Z abrakło p ie n ię ż n ie ń sk ie g o b u rm istr za A n d rzeja D ro m lera i m a lb o r sk ie g o J a n a C h ry stia n a K r o k isiu sa , sto ją c e g o w p o ło w ie X V III w . na c z e le z w ią z k u m a ły c h m ia st P r u s K r ó le w sk ic h . Z D e n h o ffó w z n a le ź li się ty lk o d w a j G erard i E rnest. N ie m a D o h n ó w . O bok w o j e w o d y m a lb o r sk ie g o P io tr a E r n e sta K c z e w s k ie g o p o w in n y zn a le ź ć się b io g r a fie d w ó c h j e g o sy n ó w , Ja n a J e r z e g o i P iotra, oraz k r e w n e g o , A n d rzeja, o d g r y w a ją c y c h w a ż n ą ro lę w ży c iu p o lity c z n y m w o je w ó d z tw a m a lb o r sk ieg o . Z C zap skich są d w a j, w o je w o d a m a lb o r sk i M ich a ł i p o d k o m o r z y m a lb o r sk i F ra n ciszek , n ie
12 G . L U h i, D i e S c h ü l e r de s B r a u n s b e r g e r G y m n a s i u m s v a n 1894 b is 1776. M o n u m e n t a H i s t o r i a e " W a r m ie n s is , B d . 12, B r a u n s b e r g 1934.
m a k a sz te la n a e lb lą sk ie g o J a n a C h ryzostom a. C z y te ln ik dostrzeże, iż są w
S ł o w n i k u r o d y m a ją c e po k ilk u r e p r e z e n ta n tó w . M a m y za te m B a ż y ń sk ic h ,
D e n h o ffó w , D z ia ły ń sk ic h , H e id e n ste in ó w , H o zju szó w , G ro b en ó w , K o n a rsk ich , K o n o p a ck ich , K a n te r ó w , K a te n b r in g k ó w , K r e y tz e n ó w . W sz y stk ie o n e w y w a r ły isto tn y w p ł y w na p r z e b ie g w y d a r z e ń r o z g r y w a ją c y c h się n a W a rm ii i M a zurach.
M oże z d u m ie w a ć o g ro m n a ilo ść in fo r m a c ji św ia d c z ą c y c h o p o w ią z a n iu k u ltu r a ln y m , p o lity c z n y m i g o sp o d a r c z y m W arm ii, P r u s K sią ż ę c y c h oraz w o je w ó d z tw a m a lb o r sk ie g o z R zeczp o sp o litą . N ic w ty m d z iw n e g o . S ło w n ik b o w ie m ch ro n o lo g ic z n ie o b e jm u je o k res od d ru g ie g o p o k o ju to r u ń sk ie g o (1466), m o cą k tó r e g o W arm ia i w o je w ó d z tw o m a lb o r sk ie w e s z ł y w sk ła d p a ń stw a p o lsk ieg o , a k o ń c z y się u s c h y łk u w ie k u X V III, k ie d y iziem ie te d o sta ły się pod p a n o w a n ie F r y d e r y k a II. P r u sy K sią ż ę c e n a to m ia st w la ta c h 1525— 1657, jako len n o , z n a la z ły się r ó w n ie ż w o b ręb ie w ie lo n a r o d o w o śc io w e g o p a ń stw a p o lsk ieg o . Z a te m m ie sz k a ń c y W arm ii i P ru s K sią ż ę c y c h b y li p o d d a n y m i k r ó l ó w p o lsk ich , słu ż y li im w d y p lo m a cji, w a lc z y li w sz e r e g a c h w o j s k p o lsk ic h i lite w sk ic h , b y li n a d w o r n y m i se k r e ta r z a m i i m e d y k a m i.
W ty c h 369 b io g r a fia c h za w a r ta jest b ogata, różn orod n a n iera z tragiczn a p rzeszło ść W arm ii i M azur. P r z eb ija p rzez n ie d ą żn o ść do śc iśle jsz e g o z e s p o le n ia n a sz e g o re g io n u z P o lsk ą . S y m b o le m te j d ążn o ści są B a ż y ń sc y , G röb en o- w ie , K a lk ste in o w ie czy te ż c a łe g ron o ó w c z e sn y c h b isk u p ó w i k a n o n ik ó w w a r m iń sk ic h .
W S ł o w n i k u d o m in u ją b io g r a fie osób z w ią z a n y c h z k u ltu rą . J e s t p rzecie ż n a sz r e g io n s ły n n y z u n iw e r s y t e t u k r ó le w ie c k ie g o i k o le g ió w jezu ick ich w B r a n ie w ie i R eszlu . M iasta te b y ł y w a ż n y m i ośr o d k a m i n a u k o w y m i i k u ltu r a ln y m i, a zaraze m cen tr a m i k u ltu r y p o lsk iej na W a rm ii i w P ru sa c h K s ią ż ę cych . T rzeb a w ie d z ie ć , iż w n ie k tó r y c h la ta c h X V I w ., w y d a w a n o w K r ó le w c u w ię c e j p o lsk ic h k sią ż e k n iż w K r a k o w ie . Z W arm ią z w ią z a li się te j m ia r y p o e c i co J a n D a n ty sz e k , Ig n a c y K r a sic k i i n a n o w o o d k r y w a n y S ta n is ła w H ozjusz. W arto po d k reślić, iż O racki d o str z e g ł w K ra sic k im n ie ty lk o p o e tę i pisarza, a l e też w o d ró żn ien iu od d o ty c h c z a so w y c h b io g ra fii, z a a k c e n to w a ł a d m in istr a c y jn ą i d u sz p a ster sk ą d zia ła ln o ść te g o b isk u p a w a r m iń sk ie g o .
K r ó le w ie c i B r a n ie w o b y ł y w a ż n y m i o śr o d k a m i w y d a w n ic z y m i. W y sta r c z y prześled zić, g d z ie u k a z y w a ły się k sią ż k i w a r m iń sk ic h i m a zu rsk ich lite r a t ó w i u czo n y ch , a b y to b ez tru du z a u w a ż y ć . W p ie r w s z y m ty lk o to m ie S ł o w
n i k a są s y lw e t k i d r u k a rzy i w y d a w c ó w . Z dru k arn ią k r ó le w ie c k ą z w ią z a ł się
n a p e w ie n czas J a n H e n r y k H artu ng, ro d em z Erfurtu. Z a ło ż y ł on, jed ną z n a jw ię k s z y c h w P r u sa c h K sią ż ę c y c h , fir m ę , zajm u ją cą się w y d a w a n ie m i sprzed ażą p o lsk ich k sią ż e k . W K r ó le w c u d ru k a rn ię p r o w a d z ili r ó w n ie ż D a n ie l K r z y s z to f i J a n J a k u b K a n te r o w ie , sk u p ia ją c w o k ó ł sie b ie ludzi n a u k i i lite r a tu r y . W z w ią z k u z b r a n ie w sk ą dru k arn ią, k tó r a pod zarzą d em je z u i tó w p ro sp e r o w a ła c a łk ie m n ieźle, w y s ta r c z y w y m ie n ić d w a n a z w isk a — J a n a D r e w s a i M arcin a B rictiu sa. U z n a n ie n a le ż y się O rack iem u , iż d o strzeg ł m a ło zn a n e g o M arcin a B r ic tiu sa .
W arm ia i P r u sy K sią ż ę c e s ł y n ę ł y n ie t y lk o z d o b ry ch d ru k a rzy i w y d a w có w . R o z s ła w ia li je też lu d z ie n a u k i. P o w sz e c h n ie zn a n e jest n a z w isk o w i e l k ie g o p o lsk ie g o a stro n o m a M ik o ła ja K o p ern ik a . M n iej z n a n y jest p asto r z W ę g o r z e w a i p r zy ro d n ik zarazem , A n d rzej H e lw in g , k tó r y z y s k a ł p rzy d o m ek „ p ru sk ieg o P lin iu s z a ”. S zero k i rozgłos p rzek ra cz a ją cy g r a n ic e P ru s K s ią ż ę c y c h p rzy n io sła m u praca F lo r a Q u a s im o d o g e n i t a s iv e e n u m e r a t i o a l i q u o t
430 R e c e n z j e i o m ó w i e n ia
p l a n t a r u m i n d i g e n a r u m i n P ru ssia ... . O pisał w n ie j 247 n ie z n a n y c h roślin
w y s tę p u ją c y c h na M azurach. W r o d z in n y m W ę g o r z e w ie z a ło ż y ł ogród b o ta n ic z n y i m u z e u m p rzyrod n icze. J e sz c z e m n ie j zn a n y od H e lw in g a jest J a k u b T eodor K le in , t e ż p rzyrod n ik . U ro d ził się w K r ó le w c u , a d zia ła ł w G dańsku, g d z ie za ło ż y ł w 1718 r. o g ró d b o ta n icz n y . P r z y r o d n ik ie m b y ł r ó w n ie ż J a k u b F r y d e r y k H o ffm a n z O stródy, z a ło ż y c ie l ogrod u b o ta n ic z n e g o w W a rsza w ie, a u tor p ro jek tu b u d o w y ło d zi p o d w o d ne j.
N a W arm ii i w P ru sa ch K sią ż ę c y c h d zia ła li d o b rzy k a r to g r a fo w ie . Z prac k a rto g r a fic z n y c h s ły n ą ł już M ik ołaj K op ern ik . B a d a n ia teg o p o lsk ie g o a stro n om a w y k o r z y s ta li in n i k a rto g r a fo w ie . S ię g n ą ł do n ic h K a sp e r H e n n e n b e r - ger, p r z y sp orz ądz aniu p ie r w sz e j sz c z e g ó ło w e j m a p y P rus. N a z le c e n ie b isk u pa w a r m iń sk ie g o , A d a m a S ta n is ła w a G r a b o w sk ieg o , k a rto g r a f e lb lą sk i, Jan F r y d e r y k E ndersch, w 1755 r. w y d a ł m a p ę W arm ii. N ie w y m ie n io n y przeiz O rack iego p roboszcz b a rcz e w sk i, B a ld e n sh e im , u s c h y łk u w ie k u X V I n a p isa ł dobry p od ręczn ik sz tu k i m iern iczej.
O racki w s w y m S ł o w n i k u zam ieszc za b io g ra fie h isto r y k ó w i p ra w n ik ó w . J e s t K r z y sz to f H artk noch, a u tor A lt u n d N e u e s P r e u s s e n o d e r P re u s s is c h e
H i s to r ie n , w y d a n e j w 1684 roku. R e in h o ld H eid e n ste in , t y tu łu ją c y się „ R e g io
m o n ta n u s B o r u s su s”, b y ł h isto r io g r a fe m c z a só w króla S te fa n a B a to r e g o i w s p ó ła u to r e m p ro jek tu k o rek tu r y z ie m sk ie g o i sp a d k o w e g o p r a w a p r u sk ie go. Za bardzo d o b rego p r a w n ik a b y ł u w a ż a n y p rzez w s p ó łc z e sn y c h J a n J e r z y K u n ig k . On to w 1712 r. w y d a ł w ła s n y m su m p te m pracę J u s C u l m e n s e c o r
r e c t u m , uno, c u m p r o c e s s u j u r i s p r o d io c e si V a r m ie n s i... .
N ie sp o só b w y m ie n ić w s z y stk ic h osób za słu ż o n y c h dla W arm ii i Maizur, c h o ć b y z n a k o m ity c h z ło tn ik ó w , sn y ce rzy , m a la r z y c z y a rch ite k tó w . N a z w isk m o żn a p rzy to czy ć tu bardzo w ie le , zn a czn ie w ię c e j n iż za w a r to w S ł o w n i k u .
B a d a n ia O ra ck ieg o u ja w n iły , jak w ie lu p r o b le m ó w z d z ie jó w W arm ii i P r u s K sią ż ę c y c h jeszcze n ie o p ra cow an o. S ł o w n i k p o w in ie n z a ch ęcić do o ż y -. w ie n ia i p o g łę b ie n ia bad ań nad p rzeszłością nasizego r egion u . Z p ew n o śc ią p r zy n io są o n e o d k r y c ie n o w y c h , a dziś je szc ze za p o m n ia n y c h lub w c a le n i e zn a n y c h osób. W ciąż czek a na ob szern ą b io g r a fię M arcin K rom er, S ta n is ła w H o zju sz c z y A n d r z e j H e lw in g . W arto p od jąć b a d a n ia r o d ó w p ru sk ich i w a r m iń sk ich . N a sw e g o badacza czek ają te ż d zieje sz k ó ł u n iw e r sy te tu k r ó le w ie c k ie g o , k o le g ió w b r a n ie w sk ie g o i r z e selsk ieg o . W arto p ok u sić się o sc h a r a k te r y z o w a n ie m e c e n a tu k u ltu r a ln e g o b isk u p ó w w a r m iń sk ic h , na n o w o sp ojrzeć n a lite r a tu r ę W a r m ii i P r u s K sią ż ę c y c h ok resu sta ro p o lsk ieg o .
S ło w n ik O ra ck ieg o p r z e w y ż sz a d o ty c h c z a so w e p r z e d się w z ię c ia teg o ty pu , p o d e jm o w a n e w n a sz y m region ie. S ta r a n n o ścią op ra co w a n ia , liczb ą h a se ł b io g r a ficzn y ch , w y k o r z y s ta n ie m lite ra tu ry , u m ia r k o w a n ie m o c e n d zia ła ln o śc i p o sz c z e g ó ln y c h ludzi, p r z e w y ż sz y ł O racki A l t p r e u s s i s c h e B io g r a p h ie . O m a w ia n a p u b lik a cja jest w a ż n ą częścią p o lsk ie g o d orobku n a u k o w e g ó , słu ż ą c e g o le p sz e m u p o zn a n iu h isto r ii W arm ii i P ru s K sią ż ę c y c h , a ta k ż e w k ła d u t y c h ziem
do k u ltu r y eu rop ejsk iej.
S t a n i s ł a w A c h r e m c z y k
T ad eu sz Oracki, S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y W a r m i i , M a z u r i P o w i ś ł a X I X i X X
w i e k u (do 1945 r o k u ), P a x , W a rsza w a 1983, 349 ss.
W 1963 r. w y d a w n ic t w o „ P a x ” o p u b lik o w a ło S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y W a r
