Przyczynek do problematyki dynamiki osadnictwa w okolicach Leśna w Borach Tucholskich

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

F O L IA A R C H A E O L O G J C A 7 , 19B6

E lżb ie ta G rz e la k ó w s k a , Z ofia B a lw ierz

PRZYCZYNEK DO PROBLEMATYKI DYN AM IK I O SA D N IC T W A W OKOLICACH LEŚNA W BORACH TUCHOLSKICH

A rty k u ł n in iejsz y p o w stał w zw iązk u z pracam i K atedry A r c h e o lo -gii UŁ p row ad zon ym i na teren ie B orów T u ch olsk ich . Jed n ym z o s ta t-n io badat-n ych k o m p lek só w osa d t-n iczy ch je st k o m p lek s leśt-n ień sk i. Ba-dania nad nim trw ają od 1975 r., ob ejm ując sw y m za sięg iem liczn e o sa d y i cm en tarzysk a d a to w a n e na I, IV i V ok res ep o k i brązu (w e -d łu g M on teliu sa), o k resy halsztatu, p ó źn eg o laten u i o k res rzym sk i.

P race w y k o p a lisk o w e na stan o w isk u k u ltu ry w ielb arsk iej w Leśnie, stan. 2, gm. B ru sy1, o b ję ły w e w rześn iu 1981 r. teren torfow isk a o d d a lo n eg o o ok. 100 m na w sch ód od cm en tarzysk (rys. 1). S p o d ziew a -jąc się o b ecn o ści m ateriału za b y tk o w eg o , n a w ią zu ją ceg o c h ro n o lo g icz-nie d o w y m ie n io n eg o stan ow isk a, w y ty c z o n o w y k o p 5 x 5 m. E ksp loracja torfow isk a od stron y a rch eo lo g iczn ej p rzy n iosła w y n ik n e g a ty w -ny, lecz u m ożliw iła pobranie próbek do an alizy p y łk o w e j. Za p om ocą tej a n alizy starano się o d p o w ied zieć na p y ta n ie d o ty cz ą ce w iek u tor-fo w isk a , jak ró w n ież liczon o, iż uda się w y o d ręb n ić p oziom p y łk o w y od p o w ia d a ją cy ch ron o lo giczn ie o k reso w i trw ania cm en tarzysk a biry- tu a ln ego w L eśnie, stan. 2, d a to w a n eg o m etodam i arch eo lo g iczn y m i na fazę B2— Ci o k resu rzy m sk iego. Próbki do a n alizy p alin olo g iczn ej p o

-brano co 5 cm.

A n a lizę p alin o log iczn ą w y k o n a n o w Z akładzie G eom orfologii In sty tutu G eografii UŁ. E k sp ertyzow o op racow an o 12 prób. M ateriał po za gotow an iu w zasad zie p ota so w ej p rzy g o to w a n o m etod ą flu o ro w o d o ro -w ą i m etod ą a c e to liz y Erdtmana2 (rys. 2). W preparatach n aliczo n o co

1 W s z y s t k ie s t a n o w is k a b a d a n e g o r e j o n u w y m i e n i o n e w a r t y k u le le ż ą w o b r ę -b ie g m in y B r u s y , w o j . -b y d g o s k i e . L eśnoi, s ta n . 2, -b a d a n ia K a te d r y A r c h e o l o g i i UŁ, m a te r ia ły w je j a r c h iw u m . I n f o r m a t o r a r c h e o l o g i c z n y . B a d a n i a r o k 1977, W a r s z a w a 1978, s. 139; 1978, s . 123— 124; 1979, s . 134; 1980, s. 1 2 9 — 130. * K. F a e g r i , J. I v e r s e n , T e x t b o o k o f P o l l e n A n a l y s i s , O x fo r d 1964, s . 2 37. G . E r d t m a n , A n in tr o d u c t io n t o P o lle n A n a l y s i s , W a lt h a m 1943. P]

R y s . 1. S z k ic s y t u a c y j n y

• 1 — to r f o w is k o

najm niej 800 ziaren p y łk u d rzew . Liczba ta b y ła m niejsza ty lk o w p rzy-padku prób y 30, z e w zg lęd u na ich m ałą frek w en cję. P rocen to w y udział p o szcz eg ó ln y c h form liczo n o w stosu nk u do sum y totaln ej, k tó -rą sta n o w iły ziarna p y łk o w e drzew i k rzew ó w (AP), roślin zieln y ch (NAP), z w y łą czen iem ziaren p y łk o w y c h roślin w od n y ch i b łotn ych , zarodn ików m chów i paproci oraz sporom orf n ieozn aczon ych . Ziarna p y łk o w e w e w szy stk ich p rzypadkach — z w yjątk iem próby 30 — b y ły dobrze zach o w an e. W p rób ie 30 zd ecy d o w a n ą w ię k sz o ść ziaren n ie o z-n aczo z-n y ch sta z-n o w iły ziarz-na sk orod ow az-n e. Ilość p y łk u d rzew w tej pró-bie w y n o siła ty lk o 37,4%. D im in ow ał w śród nich p y łe k brzozy [Betula). W y stę p o w a ł też p y łe k jało w ca (J u n ip eru s). Z naczn y udział roślin z ie l-nych , w tym tu rzyco w a ty ch (C yp era c ea e), traw (G ra m in e a e), o b ecn o ść

1UN!PERUS 0,95 5 "ч| S 3 ž 1 ^ 5 § *s» ^ 1 C: _{5 ^ 3} í s m 5 107. 51 27. 57. 57~ n S CUM 0.06 HEDEPA 0.09 VISCUM 0,08 POPULUS 0,0F SAMBUCUS 0,07 SUQOPHUL ARN/CEAE 0,/6 GE PAH! UM 0,01 PAPAWER 0.0F SCLEPAHPHUS 0,01 PAP/UONÁCEAE0.07

TUBUUFLORAE 0,07 SAHQUISOPCA OFICIHACISOft)

PLAN TÁGO 0.08 ZAuEP/ANA 0.08 Ü t. AfIThERiCJFf 007 ł. OflOH/S 0.07 21 PAPILIONACEAE 0,08 ВОРM/HACEAE 0,17 PLANTAGO 0.08 x S ^ s ; ^ ^ ^ ~ 'T ^ Г*' И *4» t i 57. 10157. 5 10 1520257. Sf, 5t 57 2 h 57. 27.. 57.. 2 1 2 2 2 27.57.. 57. 21.2 57» 2 7 .5 7 ..

ш m m ś c i m cENTom

ziaren p y łk o w y c h b y lic y (Artemisia), m arzan ow atych (Rubiaceae),

k o m osow a tych (C h e n o p o d i a c e a e ), g o źd zik o w a ty ch ( Ca r yop h yl lace ae)

św ia d czy o p ó źn o gla cjaln y m ch arak terze próby. D ok ła d n iejsze o k r e ś -len ie czasu jej p och od zen ia n ie w y d a je się b y ć m ożliw e. P o zo stałe p ró-by ch arak teryzu jącet się dużym u działem p y łk u drzew , w ah ający m się od 83,08% w p róbie 7 d o 91,99% w p róbie 24, w tym drzew ciep ło lu b -n y ch , p rzy o b e c -n o śc i w strop ie profila rośli-n sy -n a -n tro p ij-n y ch , -n ależą do h olo cen u . Próba 28 ch arak teryzu je się zn aczn ym udziałem p y łk u drzew (84,04%). D om inuje w nim p y łe k b rzozy (Betula), a w m in im al-nej ilości p ojaw ia się p y łe k w iązu (Ulmus). O m aw ianą próbę m ożna starać się p o łą c zy ć z w e g eta cją o k r e só w p reb orealn eg o i b o realn eg o. P o d n iesien ie się k rzyw ej drzew w próbie 24 do 91,99% , jak rów nież p oczą tek c ią g ły c h k rzy w y ch d rzew ciep łolu b n y ch , tak ich jak o lsza (>Unus), dąb (Quercus), leszc zy n a (C oryius), lipa (Tilia), a tak że w zrost k rzy w ej w iązu w y zn acza w d iagram ie p o czą tek o k resu atla n ty ck ieg o . O bejm uje on próby 24, 21, 18 i 15. W próbach 18 i 15 sp otyk a się p o -nadto p o jed y n cze ziarna je m io ły (Viscum ) i b lu szczu (Hedera). O b e c-n o ść w p rób ie 12 w ięk sze j ilo ści ziarec-n p y łk o w y c h grabu (C a r pi c-nu s) i buka (Fagus), k tó ry ch k rzy w e rozp o czyn ają się już w p rób ie 15, w y z n acza g en er a ln ie p o czątek o k resu su b b o rea ln eg o 5. Z jaw isk u tem u to -w arzy szą spadki k rzy -w y ch -w iązu i lip y. P y łek roślin to -w a r zy szą c y ch c z ło w ie k o w i p ojaw ia się w n iew ielk iej ilo ści w próbie 9. R ó w n o cześ-n ie zary so w u je się w d iagram ie p o cześ-n o w cześ-n y sp adek k rzy w ej w iązu, a p o d n iesien ie się k rzy w ej b y lic (Art emisia). K rzyw a szczaw iu (Ru-

mex), babki la n c eto w a tej (Plantago l anceolata) i zbóż (C er ea l i a ) po ob

-n iże-n iu w próbie 7 w zrasta w próbach 5 i 3, po czym p o -n o w -n ie opada. Tak m a łe ilo ści p y łk u roślin to w a r zy szą c y ch o sa d n ictw u lu d zk iem u w y -stęp u ją w diagram ie z o sa d ó w je zio rn y ch W ie lk ie g o G acna już w e w c z e śn ie jsz y c h fazach h o lo cen u . Brakuje p e w n y c h p rzyrod n iczy ch d o -w o d ó -w p o t-w ierd zający ch su batlan tyok i p o zio m p y łk o -w y -w profilu z Leśna.

N a p o d sta w ie p rzed sta w io n y ch d a n ych m ożna p rzyp u szczać, iż b a-dane torfow isko za częło p o w sta w a ć przy końcu p lejsto cen u i trw ało do k o ń ca o k resu su bb orealn eg o, p raw d op odob n ie ob ejm u jąc je szcz e m łod szą c z ęść ok resu su b atla n ty ck ieg o . W a rch eo lo g ii od p o w iad a łob y to o k reso w i od sc h y łk o w e g o p a leo litu po o k res p ó źn o la teń sk i-w cze sn o - rzym sk i4. Jako profil p o ró w n a w czy traktow ano o p ra co w a n ie p alin

olo-S M . R a l s k a - J a s i e w i c z , O s a d y d e n n e j e z i o r a M i k o ł a j s k i e g o w ś w i e t l e

badaň p a i e o b o t a n i c z n y c h , „ A c ta P a le o b o t a n ic a " 1966, v o l . V I I, n r 2 , s. 118.

4 M . H j e 1 m r o io s - E r i c s o n n , H o l o c e n e d e v e l o p m e n t o i L a k e W i e l k i e G a c -

n o a r e a , n o r t h w e s t e r P o l a n d , L u n d U n iv e r s it y , D e p a r tm e n t o f Q u a te r n a r y G e o lo -

g iczn e o sa d ó w jezio rn y ch ze w sp om n ia n ego w y ż e j W ie lk ie g o G acna. Jest to jezioro od d alon e od b ad an ego torfow iska ok. 30 km na p ołu d -n io w y zachód, a op ra co w a -n ie je g o o sa d ó w ob ejm u je czas od p óź-n ego g la cja łu niem al do w sp ó łcze sn o ści. O sad y jeziorn e g w a ra n to w a ły tam p e łn ie jsz e i lep iej za c h o w a n e spektrum p y łk o w e, a w a rto ść op raco w a -nia zw ięk sza ją liczn e d a ty 14C k o le jn y c h p o ziom ów profilu6. N ie w ie l-ka o d le g ło ś ć p om ięd zy badanym i stan ow isk am i p o zw a la na p o d jęcie próby p orów n an ia w y n ik ó w analiz. O lo k a ln y m zróżn icow an iu św ia d -czą p rzed e w szy stk im k rzy w e roślin zieln y ch — a w ię c ro ślin o b liż-szy m za sięg u p ylen ia . P rzyjęto, iż diagram z Leśna ob razu je zm iany przyrodn icze za ch o d zące w c z a sie od o k resu b o realn ego po w czesn e fa -zy su b a tla n ty ck ieg o na ob sza rze o p rom ien iu ok . 10 km od torfow isk a. B ow iem w ię k sz o ść roślin ro sn ący ch na takim teren ie p o w in n o zaa k cen -to w a ć sw ą o b ecn o ść w spektrum p y łk o w ym .

W ok o lica ch Leśna p ia sz czy ste sandry p oprzecin an e są liczn ym i d olinam i c ie k ó w w o d n y ch oraz w rzy n a ją cy m i się w y sp am i m oren y cz o -ło w ej i dennej* (rys. 3). Sam o to rfow isk o zn ajd u jące się na p ółn o cn ym skraju jed n ostk i fizjograficznej zw a n ej K ępą Bruską w y p ełn ia jedną z n ie c e k p o w sta ły c h po w y to p ien iu się b ry ły m artw ego lodu . N ieck i tak ie, o siln ie strom ych zb ocza ch w y stę p u ją w u szer eg o w a n y ch cią ga ch w p iaszczy sto żw iro w y m m ateriale sandru. Tak w ięc, obok p ia -sz c z y sty c h p ołaci san drow ych , w y stę p u ją tu g lin y m oren ow e i u tw ory d o lin n e c ie k ó w w od n ych . Z tym i to utw oram i b ezp ośred n io w iążą się g le b y w y tw o rzo n e na piaskach, g lin ach i torfach. N a takim p odłożu e k o lo g ic z n y m za c h o d ziły p ro ce sy o sa d n icze, k tó re b ęd ą m ateriałem d alszej a n a lizy (rys. 4).

W o k o lic a ch Leśna n ie n otu jem y zn alezisk a rch e o lo g ic zn y ch star-sz y c h n iż śro d k o w y i p óźn y o k res n eolitu . Są to trudne d o ok reślen ia k u ltu ro w eg o zn a lezisk a lu źn e z C zarnow a, stan. 1 i 9, oraz z Lubni7, stan. 1. P orów nu jąc te d a n e z w yn ik am i an a lizy p y łk o w e j w y d a je się, iż brak śla d ó w w c ze śn ie jsz e g o o sa d n ictw a na om aw ian ym te ren ie n ie je st ty lk o w y n ik iem stanu badań, le c z p o tw ier d z o n e g o p rzez w y n ik i badań p rzy ro d n ik ów rz e c z y w iste g o braku o sa d n ictw a o ch arakterze stałym . W próbach z o k resu a tla n ty ck ieg o (24, 21, 18) w id o czn a jest w p raw d zie k rzy w a szczaw iu , le c z przy ca łk o w ity m braku in n y ch r o ślin syn an trop ijn ych , co w sk a zu je na n ie istn ie n ie o sia d ły c h grup lu d -n o ści o ch arak terze rol-n iczym . W y m ie -n io -n e -n e o lity c z -n e z-n a lezisk a są

5 T a m ż e , s . 2 3, ta b l. 18, s . 28— 30. 6 R. G a l o n , M o r l o l o g i a d o l i n y i s a n d r u B r d y , „ S tu d ia S o c ie ta tiis S c ie n c io r u m T o r u n ie n s is " 1953, s . 1— 50; „ Z e s z y t y N a u k o w e U M K " 1958, se r . G e o g r a f ie , z. 4; W o j e w ó d z t w o b y d g o s k i e , r e d . A . S w i n a r s k i , B y d g o tsz c z 1973. 7 I. J. Ł u k a , O s a d n i c t w o s t a r o ż y t n e i w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e n a t e r e n i e p o -w i a t u c h o j n i c k i e g o , „ P o m e r a n ia A n t iq u a ” 1974, t. V , s. 177— 178, p r z y p . 6. 180.

lE ŁIZ S

R y s . 3. Szikic g e o m o r f o lo g i i t e r e n u

• 1 — to r f o w is k o ; I — w y so c z y z n a m o re n o w a f a l is ta ; II — p a g ó r k i i w z g ó rz a m o r e n o w e j III — r ó w -n i-n y s a -n d r o w e ; IV — d o li-n y i r y -n -n y w ó d r o z to p o w y c h

p o zo sta ło ścią po p en etracyjn y m za p ew n e p o b y c ie w o k o lic a ch Leśna b liżej n ie o k r eślo n y ch grup ludzkich. Taki stan o d b ieg a od sy tu a cji p an ującej w o k o lic a ch W ie lk ie g o G acana. W y stę p u ją tam b o w iem sto su an k o w o lic z n e sta n o w isk a a rc h eo lo g iczn e już w m e z o lic ie (kultury k o -m ornick iej i ch ojn ick o -p ień k o w sk iej), jak rów n ież kultur n e o lity c z -n y ch 8. O sad -n ictw o w k o ń c o w y ch ok resach ep ok i k am ie-nia p o tw ierd za-ją tam d ane p y łk o w e w sk a zu za-ją ce na o b e c n o ść roślin syn a n trop ijn y ch

R y s. 4. M a p a s t a n o w is k a r c h e o lo g ic z n y c h

O l — to r f o w is k o ; Д — n e o l it; Q — b r ą z ; O — c y k l p o m o r s k i ( h a ls z ta t la te m )

już od o k resu b o rea ln eg o 0. N ie w y ja śn io n y p o zo sta je brak osad n ictw a z ty c h o k r e só w w o k o lic a ch Leśna. N ie m ożna ta k ieg o stan u tłu m aczyć je d y n ie zw artością d rzew ostan u . D iagram y z W ie lk ie g o G acna i Leśna w om a w ian y ch partiach p rofili w y k a zu ją p od ob n e prop orcje roślin z ie ln y c h i drzew , p rzy d om iln acji w o b u tych ostatln ich . B yć m oże, ż e sa ln d ro w e o k o lic e jeziora W ie lk ie G acno stw arza ły bardziej d o g o d n e w a -runki dla ty p ó w gosp odarki i o sa d n ictw a ep o k i k am ien ia niż p op rze-cin an e glinam i m oren ow ym i o k o lic e Leśna.

C h ara k terysty czn ą dla starszej cz ęści o k resu su b b o rea ln ego próbę 9 z Leśna m ożna p rzy p u szczaln ie od n osić d o w c zesn ej fazy o sad n ictw a ep o k i brązu. W diagram ie śla d y o sad n ictw a p otw ierd zają p y łk i zbóż i roślin syn an trop ijn ych . Z w ięk szen ie się areału przestrzeni otw artych

p od k reśla n a jn iższy w całym h o lo c eń sk im od cink u p rofilu stosu n ek d rzew d o roślin zieln y ch . Z m n iejszen ie zw a rto ści d rzew o sta n u zw ią za -n e za p ew -n e b y ło z p o w ięk sza -n iem a re a łó w łąk i p astw isk , a w p ew -n ej m ierze z p o w sta w a n iem p ól upraw n ych . P orów n u jąc p o d ło że p rzyrod -n ic z e z m ateriałam i a rch eo lo g icz-n y m i stw ierd zo-n o, iż o sa d n ictw o w c z e sn e j e p o k i brązu z ty c h o k o lic rep rezen tu je zn a lezisk o m ałej, p ła s -k iej sie-k ier-k i z C z y c z -k o w y 10, stan. 2, oraz -kurhan -k ultu ry iw ień s-k ie j z Brus11, stan. 1. Inw entarz za b y tk ó w m e ta lo w y ch z teg o kurhanu w sk a -zu je na o b ecn o ść, prócz form m ie jsc o w e g o p och od zen ia, także form w sk a zu ją cy ch na k o n ta k ty (m oże h an d lo w e) z zach od em j południem . W o m aw ian ym re g io n ie w I o k resie ep o k i brązu rzadko m ożna o k reś-lić k szta łty grob ów . Brak b ezp ośred n ich p rzesła n ek a rch e o lo g ic zn y ch w sk a zu ją cy c h na typ gosp odarki om aw ian ej gru p y lu d n ości m ożna u zu p ełn ić d anym i p y łk o w y m i. N a ich p o d sta w ie n a le ża ło b y w n io sk o -w a ć o sez o n o -w e j u pra-w ie roli przy p rze-w a żający m zn a czen iu h od o -w li zw ierząt. Po o k resie o sa d n ictw a w czesn o b r ą zo w e g o w o k o lica ch Leśna brak je st zab y tk ó w a rc h e o lo g ic zn y ch d a to w a n y ch na II i III o k res brązu. M o g ło b y to św ia d czy ć o zah am ow an iu osa d n ictw a, ch o ć n ie jest to p o tw ierd zon e na teren ach sąsied n ich . Z nów sp o d ziew a ć się m ożna je d y n ie sta łej p en etracji b ad an ego teren u i stan ten zdają się p o tw ier-d zać cią g łe k r z y w e roślin sy n an trop ijn y ch . Z up ełn y brak p y łk ó w zb óż w p rób ie 7 zd aje się w sk a zy w a ć na za rzu cen ie u praw y roli w tym cza sie. Od poziom u prób y 7 p o n o w n ie w zrasta zw a rtość lasu, a w śród roślin zieln y ch dom inują traw y i tu rzyce. W zn o w ien ie osad n ictw a o ch arak terze ro ln iczym w o k o lic a ch Leśna, r y su ją c e się w p rofilu na p oziom ie próby nr 5, m ożn a łą c z y ć z k o ń cem ep o k i brązu. T en o d cin ek czasu zn ajd u je od b icie w d w óch sta n o w isk a ch a rch eo lo g iczn y ch : o sa -d zie z Brus12, stan. 2 i z e sp o le o sa -d n iczy m z L eśn ai3, stan. 2A . O sa-da z Brus, stan. 2, znana je st je d y n ie z badań ra tow n iczy ch , a w y s tę p u ją -ce w niej form y -ceram iczne p o zw alają na d a to w a n ie jej na IV i V o k res ep o k i brązu i za licz en ie do k u ltu ry łu ży ck iej. S tacjonarnym i ba-d aniam i w y k o p a lisk o w y m i ob jęto je ba-d y n ie ze sp ó ł o sa ba-d n iczy z Leśna, stan. 2A . Starsze p a rtie cm en tarzysk a le śn ie ń sk ie g o d a to w a n o na IV ok res ep o k i brązu. O dk rytym w osad zie ob iek tom n ie m ożna — zda-n iem b ad aczy — p rzyp isać zd ec y d o w a zda-n ie m ieszk alzda-n eg o charakteru. C zęstok roć n iem o żliw e b y ło o k reślen ie ich funkcji. D ow ód gosp o d a

r-10 W . S a r n o w s k a , K u l t u r a u n i e t y c k a w P o l s c e , t. I, W r o c ł a w 1969, s . 65. 11 T a m ż e , s . 79, 130, 359. L. J. L u k a , S t a r o ż y t n o ś ć i w c z e s n e ś r e d n i o w i e c z e w ś w i e t l e w y k o p a l i s k a r c h e o l o g i c z n y c h , [w :] C h o j n i c e , d z i e j e m i a s t a i p o w i a t u , T o r u ń 1971, s . 32— 33. 12 Ł u k a , O s a d n i c t w o . . . , s . 184— 185. 13 I n f o r m a t o r a r c h e o l o g i c z n y . . . , s . 139; I n f o r m a t o r a r c h e o l o g i c z n y . B a d a n i a r o k 1978, W a r s z a w a 1979, s. 123— 1 2 4

c z y ch zajęć lu d n ości stan o w i k a m ien n y rozcieracz zn a lezio n y w e w -nątrz jed n eg o z o b iek tó w . N a k ró tk otrw ałość (sezon ow ość?) osa d n ic-tw a i n ie w ielk ą licze b n o ść gru p y zdaje się w sk a zy w a ć n ie w ielk i obszar za jm o w a n y przez osa d ę, jak rów n ież m ala ilo ść u łam ków ceram icznych n a le żą cy c h do skąpo re p rezen to w a n eg o zasob u form ch a ra k tery sty cz-n y ch dla k u ltu ry łu ży ck iej.

Prócz o m ó w io n y ch sta n o w isk na k o n iec ep o k i brązu d atow a n e są zn a n e z badań p o w ierz ch n io w y c h stan o w isk a z Lubni, L endów i znad jeziora L eśn o14. M ateriał a rc h e o lo g ic zn y w y d a je się p od k reślać se z o n o w o ść o sa d n ictw a i p ośred n io m oże w sk a zy w a ć na upraw ę roli. N ie -w ie lk ą jedn ak in te n sy -w n o ść upra-w -w yk a zu ją d an e przyrodnicze. W p rób ie 5 z Leśna w id zim y n ie w ie lk ie ilo ści p y łk ó w zbóż, przy n o to -w a n y c h już od -w czesn ej ep o k i brązu (próba 9) sta ły ch k rzy -w y ch roś-lin sy n an trop ijn y ch . j

O sa d n ictw o w c zesn ej fazy o k resu h a lszta ck ieg o n ie je st p o tw ierd zon e w m ateriale a rch eo lo g iczn y m z o k o lic Leśna. N atom iast na sta -n ow isk a d a to w a -n e -na HD -natrafio-no w B rusach15, sta-n. 3, oraz G łów - cz e w ic a c h 16, stan. 2. C m entarzysk o z G łó w cze w ic d a to w a n o na HD i w c z e s n y o k res lateń sk i. Pozorna przerw a osad nicza n o to w an a w m a-teriale a rch eo lo g iczn y m w o k r e sie h alsztack im С n ie zy sk u je p o tw ier-d zen ia w św ietle an alizy p y łk o w e j. Oier-d próby 5 ier-d o 3 w a rtość k rzyw ej p y łk ó w zbóż w y ra źn ie rośn ie, przy nie zm n iejszon ych w a rto ścia ch in -n ych rośli-n to w a r zy szą c y ch o sad -n ictw u ludzkiem u. M im o braku prze-słan ek a rch eo lo g iczn y ch m ożna w ięc p rzyp u szczać, że o sa d n ictw o tego ok resu u trzym y w a ło się na p oziom ie o b serw o w an ym w ok resie halsz-tackim D i w e w czesn y m o k r e sie lateńskim . P ew ien w zrost k rzy w ych w sk a źn ik o w y c h roślin sy n an tro p ijn ych m ożna b y łą czy ć z in te n sy w n ie j-szym osadnictw em - w c zesn eg o i środ k o w eg o o k resu la teń sk ie g o . O kre-som tym ch ron o lo giczn ie od p o w iad ają 33 stan o w isk a a rch eo lo g iczn e z ’om a w ian eg o te ren u 17. Z d ecyd ow an a w ięk szo ść z n ich to cm en ta rzy

s-14 Z b a d a ń K a te d r y A r c h e o lo g ii UL. 15 L. J. Ł u k a, K u l t u r a w s c h o d n i o p o m o r s k a n a P o m o r z u G d a ń s k i m , W r o c ła w 1966, s. 45— 46. 16 A r c h iw u m K a te d r y A r c h e o lo g ii UŁ. 17 A n t o n ie w o , s ta n . 1 — b a d a n ia K a te d r y A r c h e o lo g ii UŁ; B r u sy , s ta n . 4 — 7, 9 — Ł u k a , K u l t u r a . . . , s . 46; C z a p ie w ic e , s t a n . 1 — Ł u k a , S t a r o ż y t n o ś ć . . . , s. 37; C z a r n o w o , s ta n . 2 — 8 — Ł u k a , K u Jt u ra ..., s . 80— 81; C z y c z k o w y , s ta n . 1 — ta m ż e , s. 85; G ł ó w c z e w ic e , s t a n . 1 — Ł u k a , S t a r o ż y t n o ś ć . . . , s . 37; G łó w c z e w ic e , sta n . 2 — b a d a n ia K a te d r y A r c h e o lo g ii UŁ; K lę c , s ta n . 1 — Ł u k a , K u l t u r a . . . , s. 95— 196; K o- s o b u d y , sta n . 1 — T. M a l i n o w s k i , O b r z ą d e k p o g r z e b o w y l u d n o ś c i k u l t u r y p o -m o r s k i e j , W r o c ła w 1909, s . 194; L a-m k , s ta n . 1 — J. K a r n o w s k i , S t a r o ż y t n o ś c i b r u s k i e , „ Z a b o r y ” 19Э5, R. I, nr 8, s . 2; L e n d y , sta n . 1 — ta m ż e , s. 2; L e ś n o , sta n . 4 — b a d a n ia K a te d r y A r c h e o l o g i i UŁ; L u b n ia , sta n . 2— 6 — Ł u k a , K u l t u r a . . . , s. 236— — 237; M a łe C h e łm y , M a l i n o w s k i , o p . c it., s. 199; O r lik , istan. 1 — Ł u k » ,

ka. Jed yn ą osad ę stw ierd zon o w C z a rn o w ie18, stan. 4. H ip o tety czn ie za osad n icze m ożna uznać d w a d alsze (5 i 6) .stan ow isk a z C zarn ow a1*. W praw d zie charakter m ateriału z a b y tk o w eg o n ie p ozw ala na d o k ład n ie jsze ro zstrz y g n ięc ie tej k w estii, jednak sam a lok aliza cja ty c h sta -n o w isk z-n acz-n ie od b ieg a od lo k a lizacji sta-n o w isk sep u lk ra n ych k u ltury p om orsk iej. P od k reślić n a le ży sto su n k o w o sła b e pozn anie o sa d -n ictw a k u ltu ry pom orskiej, k tóre -n ie stw arza p od staw do szc zeg ó ło w e j an alizy jej gosp odarki. Pośrednim d o w o d em stw ierd zającym p rzetw ór-stw o p ło d ó w roln ych , a co za tym id zie upraw ę zb óż przez lu d n ość k ultu ry p om orskiej, m oże b y ć zn alezisk o k am ienia Ż arnow ego w ob -sta w ie jed n eg o z gro b ów na -stan. 1 w T rzebuniu20. W id o c zn e w p rób ie 3 profilu zw ię k sz en ie p rzestrzen i o tw a rty ch m ogło w iąza ć się ze w zrostem areału łąk i p astw isk . P orów nu jąc prop orcje p y łk ó w zbóż w stosu n k u d o in n y ch roślin z ie ln y c h w y d a je się, że i w tym o k r e sie upraw a roli n ie b y ła zasad n iczym zajęciem lud n ości k u ltu ry p o m orsk iej. N ajp raw d op od ob n iej, ob oorsk in n y ch zajęć, to w a rzy szy ła on a h o -d o w li zw ierząt.

C iek aw ą sy tu a cję o b serw u je m y w o k r e sie p ó żn ola teń sk im na są-sia d u jący ch teren ach W y ż y n y K aszubskiej, jak i w in tere su ją cy ch nas o k o lic a ch Leśna. W m ateriale za b y tk o w y m z teg o o k resu r y su je się w yraźn a luka, c z ę sto podk reślan a w op ra co w a n ia ch a rch eo lo g iczn y ch . N ie sięg a ła tu kultura o k sy w sk a , n ie w id a ć też śla d ó w p rzeży w a n ia się tradycji łu życk o-p om orsk ich .

N a stęp n a faza o sa d n ictw a stw ierd zo n eg o a rc h eo lo g iczn ie zaznacza się na ty c h te ren ach dopiero u sch y łk u ok resu w c zesn o rzy m sk ieg o . N ie ste ty , w p rzyp ad ku Leśna diagram p y łk o w y n ie o b ejm u je już tych czasów . K oniec tw orzen ia się b agna w L eśn ie najp raw d opod ob niej n a le ż y o d n ieść do o k resu p ó źn o la teń sk ieg o . Próba 1 o d zw iercied la b o w iem zan ik k rzy w ej p y łk u zbóż, przy w yra źn y m spadku w arto ści k r z y -w y c h ro ślin sy n an trop ijn ych . W te d y n astąp iło te ż z -w ię k sz en ie się zw artości d rzew ostan u , g d y ż k r z y w e ro ślin d rze w ia sty ch o sią g a ją w ar-tości zb liżon e d o ty p o w y c h dla o k resu a tla n ty ck ieg o , a w ię c do panu-ją cy ch tu w n eo licie. Zw arte o sa d n ictw o ok resu rzym sk ieg o w id o czn e w m ateriale za b y tk o w y m m ocno za a k cen to w a ło b y za p ew n e sw ą o b e c n ość w badanym profilu, g d y b y torfow isko z Leśna ob ejm ow ało w sp o m n ian y ok res. P o tw ierd zen ie ty c h su g estii m ogą jednak p rzy n ieść d o -p iero badania in n y ch -profili -p y łk o w y c h z -p o b lisk ich teren ó w .

K u l t u r a . . . , s. 265; T r z e b u ń , s t a n . 1 — b a d a n ia K a te d r y A r c h e o lo g ii UŁ; W i e l k i e C h e ł-m y , s t a n . 1 — Ł u k a , K u l t u r a . . . , s. 420; Z a le isie , sta n . 1 — b a d a n ia K a te d r y A r -c h e o l o g i i UŁ. 18 Ł u k a , K u l t u r a . . . , s. 80. *• T a m ż e , s. 80— 81. 10 B a d a n ia K a te d r y A r c h e o lo g ii UŁ.

P od sum ow ując p o w y ższe rozw ażania m ożna p rzyp u szczać, iż o k o lice Leśna od o k resu n eolitu aż po śro d k o w y ok res latański b y ły te r e -nem cz a so w y ch ty lk o okupacji przez gru p y lud zk ie. W o k resie n eolitu n a le ży raczej p rzyjąć ich p en etra cy jn y charakter. N atom iast z rolni-czym charakterem za jęć lu d n ości m am y tu za p ew n e do cz y n ien ia od ep o k i brązu, c h o ć w y d a je s ię ( iż w te d y też d om in ow ała hodow la. C ał-k o w ite p o rzu cen ie upraw roln ych w o ał-k resie p óżn olateń sał-k im i w czesn o- rzym skim zdają się p od k reśla ć n ie zb y t dużą a trak cyjn o ść ty c h ob sza -rów d la ó w c zesn ej lu d n ości.

K orelacja w y n ik ó w a n a lizy p y łk o w e j i zn an ych z d o ty ch cz a so -w y c h badań a rch eo lo g iczn y ch relik tó -w -w yk a zała znaczną zb ieżn ość w y n ik ó w ob u d y scy p lin . W sk a zu je to na k o n iec zn o ść p row ad zenia d alszy c h prac, k tó rych w y n ik i w in n y dać p ełn ie jalszy obraz d yn am ik i o sa d -n ictw a rejo-n u B orów T u ch o lsk ich w pradziejach.

K a te d r a A r c h e o lo g ii U n iw e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o I n s ty t u t G e o lo g ii F iz y c z n e j 1 K s z t a łt o w a n ia Ś r o d o w is k a , ' U n iw e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o * E l ż b i e t a G r z e l a k o w s k a , Z o l i a B a l w i e r z

B E IT R A G ZUR P R O B L E M A T IK DER B E SIE D L U N G IN DER G E G E N D V O N L E S N O IN BO R Y T U C H O L S K IE W ä h r e n d d er a r c h ä o lo g is c h e n F o r s c h u n g e n d e s B e s ie d lu n g s k o m p le x e s a u s L e-i n o , F u n d s t e lle 2 e-in B o r y T u c h o ls k e-ie e-im J a h r e 1981 w u r d e n d e-ie S te-ic h p r o b e n d e s n a h e l i e g e n d e n M o o r s zu r p a ly n o lo g is c h e n A n a l y s e e n tn o m m e n . D ie L a b o r a n a ly -s e n H e -s -s e n d ie P o lle n -s c h ic h t e n u n te r -s c h e id e n , d ie d ie p r ä b o r e a le , b o r e a le b i-s zum E n d e d e r s u b b o r e a le n P e r io d e u n d s o g a r f r ü h e P h a s e n d er s u b a t la n t is c h e n P e r io d e u m fa s s te n . B e i d e r K o n fr o n ta tio n d er E r g e b n is s e d er P o lle n a n a ly s e m it d er K e n n -t n is d e r a r c h ä o lo g is c h e n F u n d s -te lle n im U m k r e is e v o n 10 k.m v o n d em e r f o r s c h -te n M o o r b e m ü h t e m a n s ic h d ie D y n a m ik d e r B e s ie d lu n g in d ie s e m T e il v o n B ory T u c h o l s k i e d u r c h z u lo r s c h e n . D ie G e g e n d v o n L e śn o w a r b is zu r M it t e lla t é n e z e it T e r -rain d e r z e i t l i c h e n ' O k k u p a tio n d er M e n s c h e n g r u p p e n . D ie e r s te n S p u r e n v o n d er P e n e tr a t io n d ie s e r G e b ie t e d u r c h M e n s c h e n g r u p p e n s in d im a r c h ä o lo g is c h e n u n d n a t u r w is s e n s c h a f t lic h e n M a te r ia l s ic h t b a r u n d s ta m m e n a u s d e m N e o lit h ik u m . D ie S p u r e n d e s A c k e r b a u s , d e r m it e in e r S ta b ilis ie r u n g d er B e s ie d lu n g v e r b u n d e n ist, e r s c h e in e n in d e n Q u e lle n v o n d e r B r o n z e p e r io d e a n , a b w o h l d e r p r o p o r tio n a l g e -r in g e -r A n t e il d e -r P o lle n v o n K u ltu r p fla n z e n im V e r h ä lt n is zu r M e n g e a n d e r e r G r ü n p fla n z e n a u f d ie z w e it r a n g ig e R o lle d e s A c k e r b a u s in d er W ir t s c h a f t d er e in h e im is c h e n B e v ö lk e r u n g h in z u w e is e n s c h e in t . D a s v ö l l i g e A u lh ö r e n d e s A c k w

-b a u s in d er s p ä t la t é n e n u n d f r ü h r ö m is c h e n K a is e r z e it s c h e in t d ie n ic h t a llz u g r o s s e A n z ie h u n g s k r a f t d ie s e r G e b ie t e fü r d a m a lig e B e v ö lk e r u n g zu u n te r s t r e ic h e n . D ie K o r r e la tio n d e r E r g e b n is s e v o n d e r A n a l y s e d er P o łle n p r o f ile m it d e n v o n b i s h e r ig e n F o r s c h u n g e n b e k a n n te n a r c h ä o lo g is c h e n Q u e lle n h a t e i n e b e d e u ts a m e K o n -v e r g e n z d er F o r s c h u n g s e r g e b n is s e b e id e r w i s s e n s c h a f t l ic h e n Z w e i g e a u fg e w iiis e n . W e it e r e F o r s c h u n g s a r b e it e n e r la u b e n in d er Z u k u n ft d a s b e s s e r e B ild d e r B e s ie d lu n g s v e r ä n d e r u n g e n im G e b ie t v o n B o r y T u c h o ls k ie in d e r U r g e s c h ic h t e zu e r -r e ic h e n .