KONFERENCJE
Konferencja Międzynarodowa: The 15th Congress of PanAfrican
Archaeological Association for Prehistory and Related Studies (PanAf):
‘Valorization of African Cultural Heritage and Sustainable Development’
Rabat (Maroko) 10–14 września 2018 r.
Główny organizator: PanAfrican Archaeological Association (PAA)
Organizowane od ponad 70-ciu lat kongresy PanAfrican Archaeological
As-sociation for Prehistory and Related Studies (PanAf) stały się jednym z
najważ-niejszych wydarzeń, umożliwiających spotkanie oraz wymianę myśli między ba-daczami zajmującymi się szeroko pojętą przeszłością kontynentu afrykańskiego. Pierwszy kongres odbył się w 1947 roku w Nairobi, z inicjatywy Louisa Leakeya, archeologa i paleoantropologa, którego wkładu pracy na rzecz zrozumienia po-czątków naszego gatunku nie sposób przecenić. Spotkanie w Nairobi doprowa-dziło, między innymi, do ujednolicenia terminologii stosowanej w odniesieniu do afrykańskiej epoki kamienia. Kilka dekad później, J. Desmond Clark zauważył, że do czasu pierwszego Kongresu w 1947 roku, „…archeolodzy w Afryce pracowali niejako w ‘szczelnie zamkniętych przestrzeniach’, gdzie duże odległości dzielące poszczególnych badaczy utrudniały im spotkanie się”. Kongres PanAf stał się we-dług niego „…forum wymiany informacji i idei” – i w naszym przekonaniu jest nim do dziś.
Tegoroczna 15. edycja Kongresu PanAf odbyła się pod hasłem Valorization
of African Cultural Heritage and Sustainable Development. Organizatorzy
słusz-nie zauważyli, iż dziedzictwo kulturowe i archeologiczne Afryki przyciąga coraz większą uwagę organizacji pozarządowych, międzynarodowych fi rm i oczywiście środowisk naukowych. Działania tych grup mogą stać się dźwignią rozwoju spo-łecznego i gospodarczego społeczności afrykańskich. Nie wszędzie jednak afry-kańskie dziedzictwo kulturowe jest należycie chronione, a lokalne społeczności nie zawsze odnoszą korzyści z jego istnienia. W jaki zatem sposób badacze, a tak-że same wyniki prowadzonych przez nich badań, mogą wpłynąć na rozwój spo-łeczno-kulturowy oraz gospodarczy społeczności afrykańskich? Jak wykorzystać afrykańskie dziedzictwo w służbie zrównoważonego rozwoju?
Panel Community Archaeology and Heritage in Africa prowadzony przez Elgi-diusa Ichumbakiego był jednym z miejsc, w których poruszano wspomniane wyżej problemy relacji między dziedzictwem archeologicznym a lokalnymi
społeczno-170 „AFRYKA” 48 (2018 r.)
ściami. Noel Lasway zwrócił uwagę na problem tworzenia się konfl iktów na linii badacze – rząd – inwestor – lokalne społeczności oraz próbach ich zażegnywa-nia na podstawie analizy kontekstu społecznego wykopalisk na stanowisku Kaole w Tanzanii. O tym, że pamięć o często trudnej przeszłości może wzbudzać w lo-kalnych społecznościach oddolną chęć do zachowania materialnego dziedzictwa dla potomnych, było główną tezą wystąpienia Thomasa Johna. Natomiast zarówno Elisabeth Hildebrand jak i Lourenço Pinto położyli w swoich wystąpieniach na-cisk na znaczenie zaufania między badaczem a społecznością, którego nie da się ukształtować bez świadomości swojej roli w społeczeństwie. Jednakże nie tylko branie pod uwagę potrzeb społeczności, ale również udzielenie jej głosu w proce-sie badawczym może przynieść nieoczekiwane efekty. Wspomniał o tym Elgidius Ichumbaki w swoim wystąpieniu: Local People’s Perceptions and Interpretations
of the Hominin Footprints at Laetoli, Tanzania. Odkrycie odcisków stóp
wcze-snych hominidów zostało zinterpretowane przez pobliską społeczność Masajów jako należące do znanego im z mitologii bohatera Lakalangi. Wojownika, zbawcy, którego obecność, „potwierdzona” wszakże archeologicznie” nieoczekiwanie wy-wołała ożywione reakcje i szczerą wdzięczność lokalnej społeczności.
Badania nad epoką kamienia są chyba najbardziej dynamicznie rozwijającą się dziedziną archeologii. To właśnie w jej zakresie mamy do czynienia praktycznie co roku z nowymi odkryciami, które prowadzą do zmian paradygmatów dotyczą-cych początków człowieka. Z racji, iż to właśnie Afryka jest kolebką ludzkości i wiele przełomowych badań właśnie tutaj jest dokonywanych, nie może dziwić fakt, że niemal połowa wszystkich wygłoszonych referatów na konferencji PanAf dotyczyła tej właśnie epoki w dziejach człowieka.
Bardzo duży nacisk położono na znaczenie wykopalisk w Jebel Irhoud, poło-żonych w centralnej części kraju gospodarza konferencji. W zeszłym roku cały świat naukowy obiegła informacja o odnalezieniu na tym stanowisku najstarszych szczątkach kostnych homo sapiens, których wiek datuje się na 315 tysięcy lat. Opublikowane w Nature doniesienia przesuwały granice powstania naszego ga-tunku o 100 tyś. lat., dodatkowo wskazując, iż niekoniecznie, jak do tej pory są-dzono, wyewoluował on w Afryce wschodniej. Na kongresie mogliśmy usłyszeć obszerne informacje na temat tych odkryć. Problematyce tego stanowiska były poświęcone całe panele, na których duży, interdyscyplinarny zespół, mógł obszer-nie, ze szczegółami, zrelacjonować wyniki badań. Z racji ograniczeń w objętości teksu w publikacjach naukowych oraz stosunkowo niedawnego opublikowania wyników praz z Jebel Irhoud, kongres PanAf był pierwszą okazją, by środowi-sko naukowe mogło się zapoznać tak szczegółowo z najdrobniejszymi elementami tych nowych odkryć.
W konferencji PanAf udział brał również zespół L. Bergera, odpowiedzialny za kolejne bardzo głośne naukowe odkrycie w ostatnich latach. Mowa tu o
najnow-szym przedstawicielu rodzaju homo- czyli Homo naledi, o którym świat usłyszał po raz pierwszy w 2015 r. Badania ze stanowiska Rising Star Cave w RPA są bar-dzo medialne, jednak w środowisku akademickim budzą spore dyskusje. W swo-im wystąpieniu pt. Hominin mortuary practices and Homo naledi: taphonomy of
differential decomposition signatures from the Dinaledi Chamber badacze
posta-nowili zaprezentować metodologię badań, jaką stosują w swoich pracach z du-żym naciskiem na użycie najbardziej zaawansowanych nowych technologii, m. in. wysoko precyzyjnego skaningu laserowego wraz z jego realnym przełożeniem na wyniki badań.
Niestety, na konferencji zabrakło najbardziej przedstawicieli zespołu S. Har-mand, którego owocem badań były kolejne wielkie odkrycia z roku 2015 – tzw.
Lomekwienu. Są to najstarsze znane narzędzia wykonane ręką ludzką, których
wiek określono na 3,3 mln lat. Oznaczało to, iż w chwili publikacji przesunęły one początki rodzaju ludzkiego aż o 0,5 mln lat. Pozostaje mieć nadzieję, iż podczas kolejnej edycji PanAf będziemy mogli usłyszeć obszerniej o tych rewelacyjnych odkryciach.
Kolejnym ważnym zagadnieniem poruszonym na kongresie była problematyka epoki kamienia w Zachodniej Afryce. Studiując mapy Afryki i naniesione na nich stanowiska archeologiczne z okresu plejstocenu, zauważyć możemy w zachodniej części kontynentu białe plamy, niemal przez cały okres trwania epoki kamienia. Dopiero stosunkowo niedawno podjęto bardziej zaawansowane studia w tym za-kresie – będące również obiektem zainteresowań polskich archeologów. Na tym polu warto wyróżnić referaty E. Scerri z Instytutu Maxa Planca. Zaprezentowała w nich wstępne wyniki badań nad MSA (Middle Stone Age), wskazując, iż okres ten, w tej części kontynentu, mógł przetrwać wyjątkowo długo, sięgając począt-ków holocenu. Oznacza to, iż MSA trwał tutaj o 20 tys. lat dłużej w porównaniu z resztą kontynentu. Zważywszy na inicjalny charakter badań jaki ma miejsce na omawianym terenie, kolejne nowe wykopaliska w tym zakresie rzucą niewątpli-wie nowe światło na postrzeganie epoki kamienia w całej Afryce.
Ważnym przesłaniem, wynikającym nie tylko z sesji poświęconych epoce ka-mienia, jest wskazanie na obecny trend interdyscyplinarności badań. Pokazuje to, iż współcześnie nie są możliwie przełomowe odkrycia naukowe, zmieniające pa-radygmaty, beż obszernego zespołu badawczego, złożonego z szeregu naukowców zajmujących się wieloma dziedzinami nauki. Wiele znaczących odkryć zaprezen-towanych na PanAf możliwych było tylko dzięki współpracy archeologów z m. in. paleoklimatologami, paleoantropologami, geologami i wieloma inny specjalista-mi. Znaczna ilość osobnych sesji poświęcono właśnie zagadnieniom z pogranicza wielu działów nauki.
Spośród ponad 300 referatów podejmujących tematykę archeologii afrykań-skiej na ostatnim XV Kongresie PanAf w Rabacie, ledwie kilkanaście dotyczyło
172 „AFRYKA” 48 (2018 r.)
tematów bezpośrednio lub pośrednio związanych z archeologią Afryki Północnej okresu rzymskiego. To niewiele w świetle bogatego dorobku rozmaitych ośrodków naukowych, zajmujących się badaniami w tej części kontynentu. Należy jednak pamiętać, iż współczesne uwarunkowania polityczne w krajach Afryki Północnej znacząco utrudniają możliwości prowadzenia badań i jedynie w Maroku sytuacja wydaje się być bardziej stabilna, co znajduje swój wyraz w dużej liczbie zagra-nicznych misji archeologicznych pracujących w terenie w tym kraju (ponad 20.).
Wartym podkreślenia jest udział specjalistów zajmujących się badaniami nad kulturami rdzennymi Afryki Północnej i ich relacjami ze światem śródziemno-morskim, zwłaszcza w kontekście romanizacji. Prelegenci prezentujący wyniki swoich badań w tej tematyce reprezentowali ośrodki naukowe z Algierii, Tunezji, Maroka oraz krajów Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych. Spośród tego grona warto wymienić wystąpienia kilkorga badaczy.
Pierwszym z nich był Abdelhakim Oukaour (École Pratique des Hautes Etu-des, Paryż), który w swoim wystąpieniu przedstawił wstępne wyniki badań po-wierzchniowych w regionie rzymskiego obozu Ad Maiores 140 km na południe od miasta Tebessa (Algieria), pozwalające na zlokalizowanie nieznanych stanowisk archeologicznych. Celem projektu jest zbadanie relacji pomiędzy rdzenną ludno-ścią tego regionu a rzymską cywilizacją w kontekście funkcjonowania granicy prowincji. Wśród młodych badaczy widać było duże zaangażowanie w metodycz-ne poszukiwanie stanowisk metodą badań powierzchniowych. Tak było również u Stephena A. Collinsa-Elliota (University of Tennessee, Knoxville, USA), kie-rownika projektu The Gardens of Hesperis, który zreferował wyniki badań po-wierzchniowych kolejnego sezonu prac misji amerykańsko – marokańskiej w re-gionie doliny Leukos. Region był intensywnie wykorzystywany rolniczo w okresie rzymskim, co potwierdza odnalezienie przez członków misji dużych skupisk ce-ramiki z tego okresu. W tym samym panelu, dotyczącym relacji rdzennej ludności Afryki Północnej ze światem śródziemnomorskim, Maciej Czapski (Uniwersytet Warszawski, Instytut Archeologii) wygłosił referat podejmujący tematykę relacji świata rzymskiego z ludnością rdzenną prowincji Mauretania Tingitana (Maro-ko) w kontekście istniejących tak zwanych „ołtarzy pokoju”, pokrytych tekstami traktatów pokojowych zawieranych z Bakwatami. Nie zabrakło również badaczy doświadczonych, którzy kontynuowali wcześniejsze projekty lub rozpoczynali prace w nowych. Przykładem interesującego referatu był wygłoszony przez ze-spół badaczy: Youseff Bokbot (INSAP, Rabat), David Mattingly (University of Leicester, UK), Martin Sterry (Durham University, UK), którzy zaprezentowali niezwykle interesujące rezultaty badań nad pochówkami okresu protohistorycz-nego w regionie Draa. Niektóre z odnalezionych pochówków datowane są okres rzymskiej obecności i mogą mieć związek z kulturami ludności rdzennej (np. Ba-kwatami). I wreszcie w kwestii ochrony zabytków głos zabrała Mansouri Frida
(Institute d’Archéologie – Université Alger 2), która wygłosiła referat dotyczący problemów z zachowaniem dziedzictwa kulturowego w kontekście konserwacji i ochrony jednego z najważniejszych stanowisk archeologicznych Algierii –Thu-bursicum Numidarum.
Tegoroczny kongres PanAf zgromadził blisko 320 delegatów, którzy zaprezen-towali wyniki swoich badań w ramach prawie 220 wystąpień. Prelegenci reprezen-towali 36 krajów, z czego silną grupę stanowili badacze z 14 krajów afrykańskich. Wśród prelegentów swoją obecność zaznaczyli również polscy badacze i badacz-ki. Reprezentanci Uniwersytetu Warszawskiego – Maciej Czapski2, Bogusław
Franczyk3 i Piotr Szczepanik4, Uniwersytetu Jagiellońskiego – Krzysztof Rak
oraz Sylwia Samulewicz, Muzeum Archeologicznego w Poznaniu – Paweł Po-lkowski5 oraz Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk – Marta6
i Piotr7 Osypińscy, wygłosili w sumie pięć wystąpień oraz zaprezentowali jeden
poster, zwracając tym samym uwagę na otwartość polskiej nauki na nowe wyzwa-nia badawcze.
W trakcie wieńczącego Kongres spotkania członków PanAfrican
Archaeologi-cal Association na stanowisko prezydenta stowarzyszenia wybrano dr Fredę
Nkiro-te M’Mbogori z British InstituNkiro-te in EasNkiro-tern Africa w Nairobi. Informacją, na którą czekano ze szczególnym napięciem, było miejsce organizacji kolejnego Kongresu. Tym razem The 16th Congress of the PanAfrican Archaeological Association of
Prehistory and Related Studies odbędzie się w 2022 roku na Zanzibarze.
Maciej Czapski, Bogusław Franczyk, Krzysztof Rak
2 The relations between the indigenous societies of Mauretania Tingitana and the Roman World
in Antiquity
3 Stone stelae and funerary jars. Tengasoba graves as a signifi cant aspect of vanishing Nyonyosi
culture
4 New archaeological data from Kingdom of Lurum (Burkina Faso) – wystapienie wspólne
z Krzysztof Rak, Sylwia Samulewicz oraz Bogusław Franczyk
5 On African dimension of Egypt’s Dakhleh Oasis prehistoric rock art
6 Poster: Late Pleistocene range of Bos opisthonomus in the North-Eastern Africa and its
sig-nifi cance within the subsistence model of Palaeolithic societies. New archaeozoological data from Affad, Sudan
7 Too young for MSA – too archaic for LSA. Too young for Mesolithic – too archaic for Neolithic.
