Zabytki techniki Ziemi Opolskiej

2 3 4 K ro n ika

O jca, w chw ili, gdy ju ż odeszli św iadkow ie jeg o m ło d o ści. G łó w n y m ź ró d łe m pracy A u to rk i były n o ta tk i i k o re sp o n d e n c ja W ojciecha Ś w iętosław skiego, p rzed e w szystkim jeg o p o n a d 120 listów d o Jan in y Z ab ło ck iej z la t 1902— 1908. P o d cz as z b ie ra n ia ź ró d eł i p isa n ia p racy uw agę i zain tere so w a n ie có rk i P ro fe so ra zw rócił k o n tra s t m iędzy lata m i m łodzieńczym i a do jrzały m i W o jciech a Ś w iętosław skiego. W m ło d o ści przeżyw ał on często okresy z a ła m a ń i ro zterek , kied y to n aw et w ątp ił w w arto ść i zn aczen ie sw ojej p racy .

Z kolei wygłosił re fe ra t p ro f. J ó z e f M ią so , k tó ry u k a z a ł w czesne la ta życia W ojciecha Ś w iętosław skiego n a tle histo rii ośw iaty polsk iej p rz eło m u X IX i X X w. Ś w iętosław ski n ależał, zd an iem p ro f. M iąso , d o p o k o len ia „ stra jk u sz kolnego 1905 r.” . W śró d m łodzieży tego p o k o le n ia n a ra sta ł fe rm e n t p rzeciw k o ug o d o w o ści i lo jalizm ow i starszej generacji. F e rm e n t ten — ro z b u d zo n y p rzez n a stro je p a n u ją ce w śród m łodzieży u niw ersytetów rosy jsk ich — objął w cześniej ziem ie k resó w w sch o d n ich R zeczy p o sp o litej niż o b szary K ró le stw a P olskiego. Jest z ro zu m ia łe, że uległ m u ta k ż e W ojciech Św iętosław ski, k tó ry u ro d ził się w K iry jó w ce n a W o ły n iu , a stu d io w a ł w K ijow skim In sty tu cie P o litech n iczn y m .

N a stę p n ie d r Jerzy R óziew icz p rz ed staw ił d z ia łaln o ść W ojciecha Św iętosław skiego w życiu p o lo n ii kijow skiej i m oskiew skiej w la ta c h p o p rz ed z ający ch I w ojnę św iatow ą. K o lo n ia p o lsk a w M o sk w ie, d o k tó re j Ś w iętosław ski p rzen ió sł się w ro k u 1911, liczyła w ów czas ok. 17 tys. o só b . N a p rzeło m ie 1917/1918 r. w z ro sła o n a d o ok. 100 tys. osó b . Ś w iętosław ski b rał ak ty w n y u dział w p ra c a c h w ielu, żyw iołow o w ów czas p o w stający ch in stytucji p o lsk ich — n a u k o ­ w ych, o św iatow ych i sp ołecznych (m .in. w d ziałalności D o m u P olskiego, K o m ite tu Polskiej P o m o cy O fiaro m W ojny o raz K o ła N au k o w eg o ).

P o referacie Jerzeg o R óziew icza z e b ra n i — w śród k tó ry c h było w ielu d aw n y ch d aw n y ch uczn ió w i bliskich w sp ó łp ra co w n ik ó w W o jciech a Ś w iętosław skiego — podzielili się w sp o m n ie­ n iam i o P ro feso rze. G ło s z a b ra li: p ro f. p ro f. A n d rzej Bylicki, Ja n G re m p sk i, R o m a n M ierzecki, Z y g m u n t R u d o lf, M a ria W ó jcick a, W ład y sław W ójcicki, K azim ierz Z ię b o rak . Z eb ra n i sta rali się odpo w ied zieć n a n ie k tó re nie w y jaśn io n e d o tą d kw estie, d o ty czące b io g rafii W . Św ięto­ sław skiego, m .in. co sk ło n iło go d o zajęcia się term o ch em ią. W przerw ie sesji goście zw iedzili p o św ięco n ą życiu i p ra cy n au k o w ej P ro fe so ra ekspozycję, u rz ą d z o n ą przez M u zeu m T ech n ik i N O T * .

Jan K o zło w ski (Warszawa)

ZABYTKI T E C H N IK I Z IE M I OPOLSKIEJ

W d n ia c h 12 i 13 w rześn ia 1981 r o k u K o m isja H isto rii Z ab y tk ó w H u tn ic tw a — d z iałająca w ra m a c h S to w arzy szen ia In ży n ieró w i T ech n ik ó w P rzem y słu H u tn icz eg o — zw iedziła zab y tk i tech n ik i n a Z iem i O p o lsk iej, sk u p iając sw ą uw agę n a z a b y tk a c h h u tn ic tw a i w ap ien n ik ach .

1. H u ta M a łap a n e w w O zim ku n a d rz e k ą M a ła P an ew je s t o becnie p rz o d u ją c ą o d lew n ią staliw a w Polsce, p rzy tym je s t ró w n ież jed n y m z n ajstarszy ch z ak ład ó w hu tn iczy ch n a O polszczyźnie. N iestety , niew iele p o z o stało w niej zab y tk ó w . S ą nim i ty lk o w ieża n a m ia ro w a i m o s t w iszący.

N a teren ach p o o b u s tro n a c h O d ry — m iędzy W rocław iem i T arn o w sk im i G ó ra m i — stw ie rd zo n o ślady w y to p u żelaza z ru d d a rn io w y c h (począw szy o d II w .n .e .); w y stęp u ją one głów nie w okolicy O z im k a i O p o la. S tw ie rd zo n o d u ży rozw ój k u źn ic w tym regionie w X V II w iek u ; w iele z n ich p rz e trw a ło d o X IX w ieku. Z ty ch czasów p o ch o d zi H u ta M a łap a n ew .

M ły n a rz — n azw iskiem O zim ek — założył h u tę, w k tó re j ro z p a lił w ielki piec w 1754 ro k u , p ro d u k u ją c su rów kę n a k u le arm a tn ie . R o zk w it h u ty d a tu je się od ro k u 1781, kiedy n a stą p iło w O zim k u zjednoczenie k ilk u z ak ład ó w . P ro d u k o w a n o żelazo k o w aln e, k tó re sp rz ed a w a n o

K ronika 235

n a Ś ląsku i p o z a g ran icam i Ś lą sk a . P o d k o n iec X V III w ieku h u ta przestaw iła się n a p ro d u k c ję k o n stru k c ji i odlew ów części m aszyn. W ro k u 1796 o d la n o części m o stu o m asie o k o ło 58 to n . R o zszerzo n o ró w n ież a so rty m e n t p ro d u k c ji n a części d o m aszy n ro ln iczy ch . Z ty ch czasów p o z o sta ła w h u cie ty lk o w ieża n a m ia ro w a , słu żąca dziś innym celom o raz m o s t zb u d o w an y p rzez h u tę d la p rzejazd u d o niej p rzez rzekę M a łą P a n e w ; służy o n d o d n ia dzisiejszego d la pieszych, w ch o d ząc y ch przez g łó w n ą b ra m ę d o huty .

M o s t ten u k o ń c z o n o w ro k u 1827. W ów czas w y k o rzy sty w an o go ja k o po łącze n ie O p o la z O zim kiem , k tó ry leży n a przeciw nym niż h u ta b rzeg u rzeki. M o s t je s t w zu p ełn ie d o b ry m stan ie, je d n a k o b o w iązu je zak a z p rz ejaz d u sa m o ch o d ó w i w ozów k o n n y c h . D o b u d o w y z u ży to 75 to n odlew ów i o k o ło 18 to n żelaza k u jn eg o (stali). R o zp ięto ść m o s tu 31,56 m . sz e ro k o ść (m iędzy łań c u ch a m i) 5,66 m . N o ś n o ść m o stu u sta lo n o n a 60 c etn aró w (4200 kg). S p raw d zen ie ob ciążen ia p rz e p ro w a d z o n o w p ęd zając n a m o st s ta d o b y d ła o ra z p rzez szybki przejazd załad o w an e g o w o zu k o n n e g o . C ie k a w o s tk ą n a ow e czasy je s t w isząca k o n s tru k c ja m o stu . P łyty w y k o n a n o ja k o odlew y, a części łączące ja k o od k u w k i.

In tere su jąc e są przech o w y w an e w izb ie p am ięci d w a o b ra zy — u k a zu jąc e h u tę w X IX w ieku. Jed en z n ich p rz ed sta w ia w idok h u ty o d stro n y O z im k a z m o stem n a pierw szym p la n ie ; w głębi w idać dw ie w ieże n a m ia ro w e, z k tó ry c h je d n a je s t z ac h o w a n a d o dziś. P o o d n o w ien iu ty ch o b ra zó w będzie m o żn a u stalić d a tę ich p o w stan ia.

2. Z a k ła d w Z agw iździu — o k o ło 25 k m n a p ó łn o c od O p o la , zało żo n y p rzez k ró la p ru sk ie g o F ry d e ry k a II w zw iązk u z k o lo n iz a cją i u przem ysłow ieniem ty ch okolic, n azw an y „ K re u z b u rg e rh u tte ” . B udow ę o siedla i u ru c h o m ie n ie w ielkiego pieca d a tu je się n a 1745 ro k . W 1761 ro k u n a stęp u je sp alen ie h u ty i fryszerki p rzez w o jsk a rosyjskie. O d b u d o w a z a k ła d u , a w szczególności b u d o w a m ag a zy n u n a stęp u je w 1802 ro k u , zaś k u ź n i w 1806 ro k u . W 1811 ro k u d o c h o d zi d o p o łąc ze n ia z ak ład u z p o b lisk im i z ak ład a m i, tj. z fry sz erk ą w C z arn o w ą sa c h i w ielkim piecem w B rynicy, istniejącym jeszcze d o I w ojny św iatow ej. Był to ok res kied y p o d w spólnym z arz ąd e m zn alaz ły się rów nież in n e h u ty (w B udkow i- c ac h , T u ła ch , M u ra w ie, Bogacicy, S zu m ie, S zu m irad zie i K a rło w cu ).

W 1839 ro k u p o w sta je h a la odlew nicza. W 1869 r o k u h u tę p rz ejm u ją ja k o w łasn o ść p ry w a tn ą K a sp e r K a m p o ra z ro d z in y H a d am ik ó w i J a n a Pyki.

D o naszy ch czasów zach o w ały się: k u ź n ia u ru c h o m io n a w 1945 ro k u , n a p ę d z a n a ja k daw n iej w o d ą z B u d k o w icza n k i o ra z o d lew n ia — dziś z u p ełn ie z m o d e rn iz o w a n a i c zy n n a . K u ź n ia z o sta ła w k ró tce u n ieru c h o m io n a .

P o zo stało ści p o k u źn i — to z b u d o w a n e w X IX w ieku k lasycystyczne b u d y n k i p ro s to k ą tn e , m u ro w a n e z cegły i o ty n k o w a n e, z o tw a rty m i w iązan iam i d ach o w y m i. W p rzy b u d ó w ce po m ięd zy b u d y n k a m i z n a jd u ją się trzy k o ła w o d n e p rzed sięb iern e. Je d n o z n ich — d re w n ian e z ło p a tk a m i żelaznym i — p o ru sz a ło większy m ło t, a d w a żeliw ne p o ru sz ały d ru g i m ło t i szlifiernię. D ziś zac h o w a ł się ty lk o jed e n m ło t (p rze d 10 laty były jeszcze d w a m ło ty ). O b o k k u ź n i z n ajd u je się b u d y n ek m ag a zy n u , rów nież p o ch o d z ą cy z X IX w ieku — w stylu ta k im ja k b u d y n k i k u ź n i. K u ź n i grozi ro z b ió rk a p rzez sąsiad ó w n a m ate ria ł b u d o w la n y , w ym aga w ięc o p iek i i u p o rz ą d k o ­ w a n ia p o zo stały ch frag m e n tó w z ab y tk o w y c h .

3. Piece w ap ien n icze w K ra p k o w ic a c h w ygaszane w la ta c h 1960— 1970. W zm ian k i o istn ien iu pieców w ap ien n iczy ch w K ra p k o w ic a c h (C rap k o w itz) p o c h o d z ą z 1275 ro k u . D o o sta tn ic h czasó w p rz etrw a ło pięć pieców , k tó re p ra co w a ły jeszcze p o II w ojnie św iatow ej. P rz y pełnym ru c h u d w ó c h p iecó w — p rz y ob słu d z e 15 o só b — o trzy m y w a n o z jed n e g o w y p ału cztery w ag o n y to w a ro w e w a p n a. J a k o o p a ł sto so w a n o k o k s i węgiel. Z a c h o w a ła się ta b lic a w języ k u p o lsk im , św iad cząca o p o lsk o ści załogi.

M a ria n S a d lo w sk i (Katowice)