KRYSTYN A PISARKO W A
PRÓBA U PO RZĄD KO W AN IA TENDENCJI RO Z W O JO W Y CH POLSKIEJ GRUPY W ERBALNEJ
Forma argumentu (tj. obiektu) predykatów czasow nikow ych (i niektórych przym iotnikow ych) ulega w historii polszczyzny różnym ewolucjom . Od Klemensiewicza1 wyróżniano tu cztery w arianty zm ian: I kazus —> kazus, II kazus —» w yrażenie z prepozycją, III w yrażenie z prepozycją —> (inne) wyrażenie z prepozycją, IV w yrażenie z prepozycją —> kazus. Zaobserwowa ne przykłady2 sprowadza się3 do następujących wariantów4:
I K -> K K —» G , = D —4 G 2 = A ->■ G 3 = I —> G 8 = K D ^ = K - » A 8, = G —> D <€, = G - » A 82 — A s D 9o2 = D —> A 83 = I —> D brak = I —> A 9) = K —> I 3 , = G -> I 3 2 = D —» I brak 3 3 = A —» I
1 Pierwszy zarys tej koncepcji ogłosił Zenon Klemensiewicz w podręczniku trzech autorów: Z. K l e m e n s i e w i c z , T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , S. U r b a ń c z y k . G ram atyka h istorycz na
języka polskiego. Warszawa 1953.Rozwijam ją po niniejszym artykule w ogłoszonej już tymczasem Historii składni języka polskiego (Wrocław 1984).
2 Obserwacje przeprowadzam przede wszystkim na materiale ogłoszonym w siedmiu kolej nych publikacjach: Zapomniane konstrukcje składni staropolskiej. W ybór przyk ładów . Oprać. Z. Klemensiewicz, K. Pisarkowa, J, Konieczna-Twardzikowa. W rocław 1966; Z apom niane k on
strukcje składni średniopolskiej (XVI w.). Wybór przykładów. Oprać. Z. Klemensiewicz, K. Pisar
kowa, A. Kałkowska, K. Oszywianka, J. Twardzikowa. Wrocław 1 9 7 1 ; Z apom niane k onstruk cje
składni średniopolskiej (XVII w.). Oprać. A . Kałkowska, K. Pisarkowa, J. Twardzikowa. W rod aw
1972; Zapomniane konstrukcje składni średniopolskiej (1700-1780). W ybór przyk ładów . Oprać. A. Kałkowska, K. Pisarkowa, J. Twardzikowa, M. Szybistowa. W rocław 1973; Z apom niane kon
strukcje składni nowopolskiej (1780-1822). Wybór przykładów. Wrocław 1974; Z apom niane kon
strukcje składni nowopolskiej (1822-1863). Wybór przykładów. Wrocław 1975; Z apom niane kon
strukcje składni nowopolskiej 1863-1918. Wybór przykładów. W rocław 1977.
3 Istotny udział w sformalizowaniu opisu i rozpisaniu materiału zawdzięczam drowi Wiesławowi Lubaszewskiemu.
4 Przypadki (K) oznaczam pierwszymi literami ich nazw łacińskich, litera p oznacza przyimek (prepozycję).
II K - » p K
a = K —>p G b = K —» p D
a] = G —> G, [z,do,od| b, = G —* D brak a2 = D —» G , (z,do,dla) b2 = D —* D, [przeciw,kuj a3 = A —» G, (z,do,od| b3 = A —» D, ¡przeciw) a4 = I —» G, (z,od,przypom ocyj b4 = I —» D brak
c = K - » p A d = K -> p I c( = G —* A , jw,na,za,po,oj d, = G —* I, jnad,przed) c2 = D —* A , jw,na) d2 = D —> I, (przed,zj c3 = A —* A , jw,na,za,po) d3 = A —* I, jnadj c4 = I —* A , jw,za,przezj d4 = I —» I brak e = K - » p L ’ci = G —» L, (w,po) e2 = D —* L, brak e3 = A —* L, |w,po,na| e4 = I —* L, (w,na) III p K - ^ p K a pK —* pG
a j = G —» G , ((od,z), (z,od), (z,do), (u,dla))
a 2 = D —> G , {(gwoli,dla), (gwoli,ze względu na), (ku,dla), (ku,do)) a3 = A —» G, ¡(na,dla), (na,do/, (o,co do), \W,do, ),(nad, comparat + od)) a4 = I —» G, ¡(z,od), (nad,z), (nad, wobec), (między, wśród))
a5 = L —> G , {(w,z), (na,u), (na,od), (na,co do), (na,z), (po,od)l P pK - » pD
P, = G —* D, brak p2 = D —» D, brak P3 = A —* D, [(na,przeciw)) 8 4 = I —* D, brak
, '5 = L —» D, ((po,za), (o,nad), (o,z),(o,przed))
y pK —» pA
Yi = G —» A , ((od,przez), (do,na), (do,o), (z,za), (u,przez)) y2 = D -> A , {(ku ,na), (przeciw,na))
y 3 = A - » A , ((na,o), (o,na), (o,za), (prze,przez), (w,na)) y 4 = I —* A , {(za,na), (za,o), (za,za))
Y5 = L —> A , ((po,o), (0,0), (w,przez), (w,w))
A pK —* pi
A j = G — * I, {(od,przed), (do,z), (u,przed))
A 2 = D — > I, ¡(przeciw,z), (przeciw,przed))
A 4 = I - > I, brak
A 5 = L —> I, {(po,za), (o,nad), (o,z), (o,przed)}
e pK —> pL Ei = G —* L, {(do,w)) e 2 = D —> L, b r a k £ j = A - » L , { ( n a ,o ) , (0,0) , ( w , w ) ) e 4 = I - > L , { ( z ,n a ) } , { (z ,w )} e5 = L —» L , { ( n a ,w ) } IV p K ^ K ApK^G A [ = G — * G ,{od,zj A 2 = D — * G ,b ra k A3 — A —> G ,b ra k A 4 = I —> G , brak A5 = L — > G , jo] BpK^D B, = G —> D , {od,do,z} B 2 = D —» D ,|k u ) B 3 = A - > D , {na} B4 = I — r D , (nad,z) B 5 = L —> D ,|w } C p K - » A D p K —»1 C i = G — * A, brak D i = G — * I, (do,od,z} C 2 = D —» A, {przeciw} D 2 = D —> I, brak C 3 = A —> A ,|naj D 3 = A — * I, jna,przez,w} C 4 = I —> A, (nadj D 4 = I —> I, |nad,z,za) C5 — L — r A, (na,o,w} D 5 = L —> I,{o,w} brak
Istnieje możliwość przerysowania w yliczonych ewolucji struktur w erbalnych w postaci grafów. W yobraźm y sobie dla przykładu grupę dziesięciu prze kształceń kazualnych w inne kazualne: K —> K (por. rys. 1).
Do tych rozwiązań należałoby dodać na zewnętrznym obwodzie odpowiednio pięć jednostek pK, tj. pG, pD, pA, p i i pL.
Dla grupy II K —» pK, tj. dla 16 m ożliwych przekształceń - bo wszystkie w yrażenia kazualne z w yjątkiem czterech: *D —> pL, *G —» pD, *1 —> pD i *1 > p i przekształcają się w w yrażenia przyim kow e z odpowiednimi przypadkam i — przeprow adzim y linie od jednostek G ,D,A,I do pięciu doda nych pK. N a tym samym ryskunku dla grupy III: pK —» pK, tj. dla 20 m ożliw ych przekształceń - bo w szystkie w yrażenia przyim kow e z wyjątkiem pięciu: *pG —» pD, *pD —> pD, *pl —> pD, *pl —>pl, *pD —> pL prze kształcają się w w yrażenia przyim kow e z odpowiednimi przyim kam i - prze prow adzim y linie m iędzy jednostkami obwodu zewnętrznego: pG, pD, pA, p i, pL. 1 wreszcie w grupie IV : pK —» K dla 15 m ożliwych przekształceń - bo w szystkie w yrażenia przyim kow e mają wśród siebie takie, które z wyjątkiem *pD —» G, *pA —> G, *pl —> G, *pG —> A, "pD —» I przekształcają się w struktury kazualne - przeprow adzim y linie od jednostek obwodu zew nętrznego (pK) do jednostek G,D,A,1.
W yobrażam y sobie doskonale taki graf (por. rys. 2)5. Jest realny i prosty, ale też zawiera uproszczenia. Za jedno z takich irytujących uproszczeń trzeba by uznać scalenie na jednej powierzchni obrazu synchronicznego i diachronicz- nego.
Obraz uporządkowany tendencji rozw ojow ych polskiej grupy werbalnej jest jednak sugestyw ny, bo w ykazuje cechy pozwalające traktować go jako system. Argumentami za ich obecnością, czyli za system owością tej części gram atyki historycznej języka polskiego, są m.in. bardzo nieliczne i z punktu widzenia teoretycznego oczekiwane braki w kompletach w yobrażalnych wariantów. Np. nie ma konsekwentnie podstawialności m iędzy Datiwem a Instrumentalem w grupie I i nawet bardzo skromna reprezentacja tej w ym iany w układach K —» pK grupy II; brak w grupie III na linii |34 w ym iany p i —> pD. Jest zatem tylko A 2 pD —> p i (brak w grupie IV na linii D2 przejścia pD —» I). Bardzo charakterystyczne jest też konsekwentne zacho wanie locatiwu, przede w szystkim dlatego, że brak go zarówno w grupie I, jak i w grupach II i IV w pozycji bezprzyim kow ej. Jednocześnie istnieją relacje «możliwości substytucji» z innym i strukturami syntetycznym i i analitycz nymi. Zebrane zestawienia wym agają, oczyw iście, szczegółowszej interpre tacji, wym agają ilustracji materiałem historycznym , a także narzucają m yśl o sensie porównania stanu polskiej składni i przenikających ją tendencji z tendencjami dającym i się zaobserwować w innych językach słowiańskich o równie lub niemal równie trwałym systemie kazualno- syntaktycznym co polski.
