pdf Z dziejów Państwowego Instytutu Geologicznego. Prawno-finansowy kontekst leczenia i pogrzebu prof. Karola Bohdanowicza oraz nagrobka na jego mogile (2.01 MB)

(1)

Z dziejów Pañstwowego Instytutu Geologicznego

Prawnofinansowy kontekst leczenia i pogrzebu prof. Karola Bohdanowicza

oraz nagrobka na jego mogile

Maciej Kijowski

1

From the history of the Polish Geological Institute. Legal and financial context of treatment and funeral of Professor Karol Bohdanowicz, as well as the tombstone on his grave. Prz. Geol., 69: 316–319.

A b s t r a c t. The paper concerns the resolutions of September 11, 1947 and May 5, 1950, by which the Council of Ministers has assumpted the costs of the treatment and funeral, as well as the tombstone on the grave of Prof. Karol Bohdanowicz, Director of the Polish Geological Institute, who died in Warsaw on June 5, 1947. The author refers to both procedures, started by the motions respectively of Minister of Industry and Trade Hilary Minc and Minister of Mining Ryszard Nieszporek.

Keywords: Karol Bohdanowicz, death, funeral, tombstone, grave

Karol Bohdanowicz, urodzony 10 grudnia 1864 r. (ta data wydaje siê najbardziej wiarygodna poœród wielu poda-wanych w literaturze) w Lucynie (obecnie jest to Ludza i nale¿y do £otwy), to jedna z najwybitniejszych postaci w historii zarówno polskiej, jak i rosyjskiej geologii. Po-cz¹wszy od prac przy budowie kolei zakaspijskiej i z³atou-stowskiej poprzez liniê transsyberyjsk¹ dokona³ niezwykle cennych odkryæ w trudno dostêpnych azjatyckich regio-nach carskiego imperium, w tym w dzisiejszym Azerbejd¿a-nie i KazachstaAzerbejd¿a-nie. Po znacz¹cych eksploracjach z³ó¿ ropy naftowej obj¹³ w 1915 r. urz¹d dyrektora rosyjskiego Ko-mitetu Geologicznego, by po I wojnie œwiatowej przenieœæ siê do Polski i jej ofiarowaæ swoje wielkie talenty: bada³ z³o¿a ropy naftowej, wêgla kamiennego, rud cynku czy o³owiu, a w roku 1938 zosta³ dyrektorem Pañstwowego Instytutu Geologicznego (PIG), w którym zapisa³ siê ogrom-nymi zas³ugami naukowymi i organizacyjogrom-nymi. Stanowi-sko to pe³ni³ a¿ do œmierci, z przerw¹ na czas okupacji hitlerowskiej (Krajewski, 1951; Wójcik, 1997; Graniczny i in., 2014).

Dyrektor PIG prof. Karol Bohdanowicz zachorowa³ ciê¿ko z pocz¹tkiem marca 1947 r., niedyspozycja rozwi-ja³a siê dynamicznie, kuracja penicylin¹ okaza³a siê nie-skuteczna, a w kwietniu ju¿ nie opuszcza³ ³ó¿ka, choæ jeszcze pracowa³, nanosz¹c poprawki do I tomu Surowców

mineralnych œwiata. Dobre kontakty z Ministrem

Prze-mys³u i Handlu (MPiH) Hilarym Mincem zaowocowa³y pomoc¹ tego¿ w umieszczeniu pacjenta w lecznicy rz¹dowej, gdzie chory wytrwale broni³ siê przed iniekcjami, których otrzyma³ ok. 500. Zmar³ 5 czerwca 1947 r. w Warszawie, po czym organizacjê pogrzebu powierzono ówczesnemu zastêpcy, a póŸniej nastêpcy prof. Bohdanowicza na urzê-dzie dyrektora instytutu – Janowi Józefowi Czarnockiemu (Krajewski, 1951; Wójcik, 1997; Graniczny i in., 2014).

Udzia³ ministra Minca w ceremonii pogrzebowej na cmentarzu Pow¹zkowskim by³ znacz¹cy i znamienny, on to bowiem po wyniesieniu trumny z podziemi koœcio³a uj¹³

pod rêkê wdowê i poprowadzi³ do grobu w kwaterze zas³u¿onych (Wójcik, 1997). Wspominam ten fakt, gdy¿ to w³aœnie Minc zainicjowa³ i koordynowa³ nie tylko leczenie Profesora, o czym wy¿ej, lecz równie¿ procedurê sfinanso-wania jego pogrzebu przez pañstwo.

Pocz¹tkiem postêpowania w tych sprawach by³ spo-rz¹dzony 19 sierpnia 1947 r. ex usu wniosek Ministra Prze-mys³u i Handlu do Prezesa Rady Ministrów (Archiwum Rady Ministrów, sygn. 8/1020, mkf. 277, k. 111; dalej ARM; ryc. 1A), w którym obok kwoty wskazanej nastêpnie w uchwale RM znalaz³y siê uzasadnienie oraz informacja o dacie i miejscu zgonu dyrektora PIG. Wniosek ministra stanowi³ za³¹cznik do opatrzonego dat¹ o dzieñ póŸniejsz¹ pisma przewodniego nr OGDN9103 dyrektora Departa-mentu Ogólnego MPiH in¿. Stanis³awa Czernielewskiego do Prezydium RM (ARM, sygn. 8/1020, mkf. 277, k. 110; ryc. 1B); znamienne przy tym jest to, ¿e prosi³ on o skiero-wanie tego wniosku na Radê Ministrów.

Mo¿na s¹dziæ, ¿e koszty kuracji i pogrzebu prof. Bohdanowicza najpierw pokry³a jego rodzina albo uczyni³ to Pañstwowy Instytut Geologiczny (wzglêdnie oba pod-mioty pospo³u), po czym po otrzymaniu i przed³o¿eniu rachunków na ³¹czn¹ sumê 159 743 z³ – wydatkowana uprzednio kwota powróci³a na rachunek owego organiza-tora (wzglêdnie konta obu). Mog³o te¿ byæ tak, ¿e koszty te ponosi³o bezpoœrednio MPiH (w ca³oœci lub czêœci dziel¹c je z rodzin¹ lub/i instytutem). Na zwrot tych wydatków oczekiwano ca³kiem nied³ugo. Pos³uguj¹c siê przyk³adami innych luminarzy kultury i nauki zmar³ych w latach 1947– 1948, wystarczy wspomnieæ, ¿e koszty pochówku Juliusza Osterwy rz¹d zrefundowa³ po ponad pó³tora roku po jego œmierci, a¿ 8 miesiêcy oczekiwano na decyzjê w sprawie kosztów pochówku prof. W³adys³awa Nikliborca, a ok. 11 tygodni minê³o od zgonu prof. Felicjana Kowarskiego do podjêcia analogicznej uchwa³y.

Za³¹czony tekst uchwa³y Rady Ministrów z 11 wrzeœ-nia 1947 r. (ryc. 1C) w sprawie pokrycia przez pañstwo

316

Przegl¹d Geologiczny, vol. 69, nr 5, 2021

1

Wy¿sza Szko³a Zarz¹dzania Ochron¹ Pracy w Katowicach, ul. Bankowa 8, 40-007 Katowice; maciej.kijowski@onet.pl

HISTORIA GEOLOGII I WSPOMNIENIA

(2)

kosztów kuracji i pogrzebu œp. prof. Karola Bohdanowicza nie trafi³ do urzêdowej publikacji, w szczególnoœci do Monitora Polskiego, zawieraj¹cego czêœæ uchwa³ stano-wionych przez rz¹d (w Dzienniku Ustaw pojawia³y siê one sporadycznie w latach 1919–1920 i 1940–1943). Nie by³ te¿ dot¹d zamieszczony w literaturze przedmiotu.

Doku-ment ten – reprodukowany z mikrofilmu stanowi¹cego zasób ARM (sygn. 5/1039, mkf. 283, k. 307, 309) – nie budzi ¿adnych w¹tpliwoœci co do oryginalnoœci. Owszem, brak odrêcznego podpisu premiera Józefa Cyrankiewicza mo¿e takie obiekcje powodowaæ. Spieszê jednak z wyjaœ-nieniem, ¿e takie sytuacje zdarza³y siê czêsto: prezes Rady 317

¬

Ryc. 1. Uchwa³a Rady Ministrów z 11 wrzeœnia 1947 r. i do-kumenty towarzysz¹ce

Fig. 1. Resolution of the Council of Ministers of September 11, 1947, and accompanying documents

(3)

Ministrów móg³ byæ zajêty, wyjechaæ, przyjmowaæ goœci. Za zgodnoœæ z³o¿y³ podpis – w zastêpstwie dyrektora Biura Prezydialnego RM – mgr Z. Skowroñski, co stanowi

œwia-dectwo autentycznoœci tekstu. Na uwagê zas³uguje, ¿e wnioskowana przez Ministra Przemys³u i Handlu kwota zosta³a zaakceptowana w ca³oœci i bez zastrze¿eñ. 318

Ryc. 2. Uchwa³a Rady Ministrów z 5 maja 1950 r. i dokumenty towarzysz¹ce

(4)

Pokrycie kosztów leczenia i pogrzebu nie by³o równo-znaczne ze sfinansowaniem wzniesienia nagrobka w miej-scu spoczynku prof. Bohdanowicza. Minister Górnictwa Ryszard Nieszporek zwróci³ siê 14 kwietnia 1950 r. do Pre-zesa Rady Ministrów z pismem nr GM.I5/2061 (ARM, sygn. [d.] 616/66, k. 2; ryc. 2B), do którego do³¹czy³ pro-jekt uchwa³y RM w tej sprawie, prosz¹c równoczeœnie […]

o wydanie polecenia umieszczenia tej sprawy na porz¹dku dziennym najbli¿szego posiedzenia Rady Ministrów.

Pro-jekt uchwa³y, z pierwotnego tytu³u której wynika, ¿e spo-dziewano siê podj¹æ j¹ jeszcze w kwietniu, pozwala na stwierdzenie, ¿e wniosek w tej sprawie sk³ada Minister Górnictwa (jakkolwiek na papierze opatrzonym nieaktual-nym nag³ówkiem Minister Górnictwa i Energetyki) i to, ¿e rz¹d nakazuje pokrycie przez Skarb Pañstwa kosztów po-mnika nagrobkowego na mogile dr. in¿. K. Bohdanowicza (w sentencji aktu pominiêto uwzglêdnion¹ w tytule god-noœæ profesorsk¹) w kwocie 350 000 z³. Karta zawieraj¹ca projekt uchwa³y jest pe³na odrêcznych dopisków, w tym najprawdopodobniej premiera (czy daæ na Radê

Minist-rów?, tak) i innej osoby polecaj¹cej 22 kwietnia 1950 r. umieœciæ na R.M., wreszcie najpewniej pracownika Biura

Prezydialnego RM o treœci: Rada Min. uchw. dn. 5.V.1950 r.

bez poprawek (ARM, sygn. [d.] 616/66, k. 3; ryc. 2C),

z czego wynika, ¿e za³¹czony tekst uchwa³y Rady Mi-nistrów z 5 maja 1950 r. w sprawie pokrycia przez Skarb Pañstwa kosztów budowy pomnika nagrobkowego na mogile Karola Bohdanowicza (ARM, sygn. [d.] 616/66, k. 1, 3; ryc. 2A, C) jest to¿samy (z wyj¹tkiem daty) z tekstem

wniesionego projektu, uchwa³a zaœ jest wa¿na i autentycz-na (mimo braku podpisów autentycz-na zautentycz-nanym mi jej egzemplarzu) w stopniu nie mniejszym ni¿ podjêta przez rz¹d na tym samym posiedzeniu uchwa³a w przedmiocie okreœlenia przypadków usprawiedliwiaj¹cych nieobecnoœæ w pracy oraz warunków i trybu usprawiedliwiania nieobecnoœci (Uchwa³a, 1950). W odpowiedzi na pytania, jak i dlaczego dosz³o do partycypacji bud¿etu pañstwa w pokryciu kosz-tów nagrobka na mogile K. Bohdanowicza (ryc. 3), naj-bardziej pomocne jest uzasadnienie do projektu uchwa³y, z którego wynika, ¿e z inicjatyw¹ wzniesienia nagrobka wyst¹pili uczniowie Profesora. Jednak koszt tej inwestycji obliczono na ponad 400 000 z³, a za poœrednictwem Komi-tetu Wydawniczego Prac Prof. Karola Bohdanowicza zebrano zaledwie 77 490 z³, przeto brakuj¹c¹ kwotê uisz-cza pañstwo jako wyraz uznania dla zas³ug Zmar³ego,

sta-nowi¹cych trwa³y dorobek nauki polskiej (ARM, sygn. [d.]

616/66, k. 4; ryc. 2D). Podobnie jak uchwa³a RM z 1947 r., równie¿ i ta z roku 1950 nie trafi³a ani do rz¹dowego publi-katora ani do literatury przedmiotu.

Pokrycie przez Skarb Pañstwa kosztów leczenia i pogrze-bu prof. Karola Bohdanowicza oraz wzniesienia nagrobka na jego mogile stanowi³o rozwiniêcie i uwieñczenie wczeœ-niejszych aktów uhonorowania wybitnego geologa przez Rzeczpospolit¹ Polsk¹, wyrazami czego by³o przed- i po-wojenne odznaczenie Profesora Orderem Polonia Resti-tuta dokonane kolejno zarz¹dzeniem Prezydenta RP z 19 marca 1936 r. o nadaniu Krzy¿a Komandorskiego z Gwiazd¹ Orderu Odrodzenia Polski, Krzy¿a Komandor-skiego Orderu Odrodzenia Polski, Krzy¿a OficerKomandor-skiego Orderu Odrodzenia Polski i Krzy¿a Kawalerskiego Orde-ru Odrodzenia Polski (Zarz¹dzenie, 1936) oraz uchwa³¹ Prezydium Krajowej Rady Narodowej z 29 stycznia 1946 r. w sprawie odznaczenia w uznaniu zas³ug po³o¿onych w dziedzinie pracy naukowej (Uchwa³a, 1946).

Autor sk³ada podziêkowania Recenzentowi za wnikliw¹ anali-zê prezentowanego tekstu i wszelkie uwagi zg³oszone w recenzji.

LITERATURA

ARCHIWUM RADY MINISTRÓW, sygn. 8/1020, 616/66 [d.]. GRANICZNY M., URBAN H., WO£KOWICZ S., WO£KOWICZ K., 2014 – Karol Bohdanowicz (1864–1947) – dyrektor dwóch s³u¿b geolo-gicznych: rosyjskiej i polskiej (w 150 rocznicê urodzin). Prz. Geol., 62: 130–134.

KRAJEWSKI S. 1951 – S³owo wstêpne. [W:] Ksiêga Pami¹tkowa ku czci prof. Karola Bohdanowicza (z 8 tablicami i 75 figurami w tekœcie). Pr. Pañstw. Inst. Geol., 7: 5–10.

UCHWA£A PREZYDIUM KRAJOWEJ RADY NARODOWEJ z 29 stycznia 1946 r. w sprawie odznaczenia w uznaniu zas³ug po³o¿onych w dziedzinie pracy naukowej. M.P. z 1946 r. nr 28 poz. 53.

UCHWA£A RADY MINISTRÓW z 5 maja 1950 r. w przedmiocie okre-œlenia przypadków usprawiedliwiaj¹cych nieobecnoœæ w pracy oraz war-unków i trybu usprawiedliwiania nieobecnoœci. M.P. z 1950 r. nr A-51 poz. 584, ze zm.

WÓJCIK Z. 1997 – Karol Bohdanowicz. Szkic portretu badacza Azji. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Oficyna Wydawnicza Biblioteka Zes³añca, Pañstw. Inst. Geol., Warszawa–Wroc³aw.

ZARZ¥DZENIE PREZYDENTA RP z 19 marca 1936 r. o nadaniu Krzy-¿a Komandorskiego z Gwiazd¹ Orderu Odrodzenia Polski, KrzyKrzy-¿a Komandorskiego Orderu Odrodzenia Polski, Krzy¿a Oficerskiego Orde-ru Odrodzenia Polski i Krzy¿a Kawalerskiego OrdeOrde-ru Odrodzenia Pol-ski. M.P. z 1936 r. nr 66 poz. 130.

Praca wp³ynê³a do redakcji 7.05.2021 r. Akceptowano do druku 14.05.2021 r.

319

Ryc. 3. Nagrobek œp. Karola Bohdanowicza na cmentarzu Po-w¹zkowskim. Fot. P. Mizerski

Fig. 3. Tombstone of the late Karol Bohdanowicz at the Pow¹zki cemetery. Photo by P. Mizerski