Kultura i Edukacja 2010, nr 1 (75) ISSN 1230-266X
KOMUNIKATY SPECJALNE
A n n a C i e c h a n o w s k a , A d a m G r z e l i ń s k iI ZJAZD POLSKIEGO TOWARZYSTWA
KULTUROZNAWCZEGO
Zjazd odbył się w dniach 15–17 października 2009 r. w Katowicach i Cieszynie. Temat Granice kultury nie był przypadkowy. ‘Graniczność’ może bowiem oznaczać zarówno granice zarówno zjawisk kulturowych, przeciwstawianych tradycyjnie temu, co naturalne, jak i samego kulturoznawstwa, dyscypliny stosunkowo młodej i wciąż poszukującego samookreślenia. Tak rozumiana graniczność sygnalizuje zarazem bogactwo zjawisk badanych przez nauki o kulturze, jak i wielość dyscy-plin, które do nauk tych są zaliczane. Różnorodność tematyki badawczej oraz wie-lość metod stosowanych w badaniach nad kulturą, a wreszcie dający się zaobser-wować w ostatnich latach dynamiczny rozwój kulturoznawstwa jako kierunku studiów każą dostrzec, jak bardzo potrzebne było zorganizowanie Zjazdu. Chodzi-ło bowiem nie tylko o wydarzenie naukowe, ale także środowiskowe – od urucho-mienia pierwszych w Polsce studiów kulturoznawczych na Uniwersytecie Wro-cławskim mija bowiem prawie 40 lat, obecnie zaś kulturoznawstwo staje się jedną z typowych kierunków studiów, otwieranym na wielu uczelniach w Polsce. Dopeł-nieniem tej środowiskowej roli Zjazdu było III Walne Zgromadzenie PTK, które odbyło się na zakończenie imprezy; wybrano wówczas nowe władze Towarzy-stwa – prezesem Zarządu Głównego został prof. dr hab. Andrzej Radomski.
Organizatorami Zjazdu było Polskie Towarzystwo Kulturoznawcze, Komitet Badań o Kulturze PAN oraz Instytut Nauk o Kulturze Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, zaś patronat nad całością przedsięwzięcia objęło Ministerstwo Kul-tury i Dziedzictwa Narodowego. Impreza zgromadziła przedstawicieli niemal wszystkich środowisk kulturoznawczych w Polsce. Zainteresowanie Zjazdem było bardzo duże, część konferencyjna obejmowała 163 wystąpienia, które wypełniły
109 I Zjazd Polskiego Towarzystwa Kulturoznawczego
pięć paneli: Granice kultur i cywilizacji (pod przewodnictwem prof. UWr dr. hab. Stefana Bednarka i dr Izoldy Topp-Wójtowicz, UWr)), Granice teorii (przewodni-czyły prof. dr hab. Ewa Rewers z UAM i prof. dr hab. Anna Zeidler-Janiszewska z SWPS), Granice antropologii (przewodniczącym był prof. dr hab. Leszek Kolan-kiewicz z UW), Granice mediów (prof. dr hab. Wiesław Godzic z SWPS i prof. dr hab. Andrzej Gwóźdź z UŚ) oraz Granice sztuki (sesji przewodniczyli prof. dr hab. Grzegorz Dziamski z UAM i dr Maria Popczyk z UŚ).
Uroczyste otwarcie Zjazdu miało miejsce w Sali Sejmu Śląskiego w Katowicach, jako pierwszy powitał gości Prezes PTK, prof. dr. hab. Andrzej Gwóźdź, podkreśla-jąc potrzebę integracji środowiska badaczy i dyskusji nad problemami zarówno współczesnej kultury, jak i nauk o kulturze. Dr Zina Jarmoszuk, dyrektor Depar-tamentu Mecenatu Państwa MKiDN, odczytała list ministra kultury i dziedzictwa narodowego Bogdana Zdrojewskiego; uczestników powitał również JM rektor UŚ prof. dr hab. Wiesław Banyś. W obu tych wystąpieniach wskazywano na koniecz-ność współuczestniczenia środowisk naukowych w kształtowaniu polityki kultu-ralnej i fi nansowania kultury. Na trudny do przeceniania udział środowisk twór-czych w kształtowaniu strategii rozwoju kultury wskazywała w swym wystąpieniu dr Łucja Ginko, doradca marszałka woj. śląskiego do spraw kultury.
W wykładzie inauguracyjnym zatytułowanym Kilka reguł elementarnych prof. dr hab. Andrzej Mencwel, prezes Honorowy PTK, podkreślał powinowactwo po-między teoretycznym i praktycznym odniesieniem do kultury. Polskie środowisko kulturoznawcze, istniejące już kilkadziesiąt lat, a także działające od 2002 roku Polskie Towarzystwo Kulturoznawcze, jest nie tylko powołane do badań nad róż-nymi aspektami kultury, ale też współtworzy współczesną kulturę polską, a w kon-sekwencji kulturę europejską i światową. Badanie kultury, które zawsze dokonuje się niejako ‘od środka’, zawsze niesie ze sobą również wyrażanie postawy, odpowie-dzialność, uczestnictwo w kulturze w różnych jej wymiarach – społecznym, pu-blicznym i politycznym. Dlatego też misją PTK, jak podkreślał prof. Menzel, jest nie tylko namysł teoretyczny nad kulturą, ale także w niemniejszym stopniu, edu-kacja i animacja. Specyfi ka badań kulturowych, w których podmiot i przedmiot namysłu teoretycznego są ze sobą tożsame, nie tylko powoduje niemożliwość cał-kowicie zewnętrznego, obiektywnego poznania zjawisk kulturowych, ale stawia przed kulturoznawcą istotne wyzwanie: nie tylko jest on teoretycznym ‘znawcą’, ale siłą rzeczy staje się zarazem kulturotwórcą.
Drugi z wykładów inauguracyjnych wygłosił prof. Ralf Konersmann z Uniwer-sytetu Christiana Albrechta w Kilonii, autor znanej u nas książki Filozofi a kultury (wyd. polskie 2009). Dociekając relacji pomiędzy kulturoznawstwem a fi lozofi ą kultury, poddał myśl, aby uznać autonomiczność kultury sprzeciwiając się zarazem
110 Anna Ciechanowska, Adam Grzeliński tradycyjnemu sposobowi traktowania jej jako ogółu fenomenów, które można wy-wieść z innych zjawisk. Jego zdaniem tendencja ta prowadziła bowiem do margi-nalizacji fenomenów kultury; współcześnie zaś przejawia się ona w dwóch często spotykanych sposobach opisu zjawisk: kontekstualizacji i konstruktywizmu. Oba te sposoby ujmowania rzeczywistości kulturowej albo sprowadzają ją to rezultatu faktów historycznych bądź społecznych (przypadku kontekstualizmu), albo bogac-two zjawisk zastępują jednobrzmiącą koncepcją konstruktów, co każe w nich wi-dzieć dowolnie formowane projekty. Zamiast tego R. Konersmann zaproponował, aby za naczelną kategorię służącą opisowi kultury uznać wywodzące się z osiemna-stowiecznej myśli niemieckiej pojęcie ‘pregnancji’, co pozwoliłoby uznać wielopo-staciowość, płodność, przede wszystkim zaś samodzielność pojęcia kultury.
„Kultura – stwierdzał w zakończeniu swego wykładu – jest czymś własnym, niewywiedlnym. Nie jest ani bazą, ani nadbudową, i bez wątpienia nie jest kon-struktem. Określenie specyfi cznego modusu, w jakim jest dana i ponadto udostęp-nienie świata fenomenalnego kultury wymaga gotowości do postrzegania pregnan-cji pojęcia kultury oraz ujmowanych przezeń fenomenów jako wyzwania dla teorii oraz tegoż wyzwania faktycznej akceptacji”1.
Sporą część referatów, które miały charakter teoretyczny, i które poświęcone były statusowi kulturoznawstwa, można uznać za rozwinięcie wątków podniesionych w tym wystąpieniu. Prof. ZeidlerJaniszewska, nawiązując do zapropo no wanego przez W. Welscha pojęcia rozumu transwersalnego, podsunęła, aby kulturoznawstwo uznać za ‘transdyscyplinę’, podkreślając w ten sposób jej interdy-scyplinarny charakter. Prof. Szahaj podkreślał z kolei, że nauki o kulturze współcze-śnie nie tylko zyskały możliwość samookreślenia się, ale zmienia się ich znaczenie – w odróżnieniu bowiem od oświeceniowego paradygmatu uznającego prymat nauk przyrodniczych, to właśnie kulturoznawstwo należy uznać za dyscyplinę podstawo-wą ze względu na kulturowy charakter ludzkiej rzeczywistości. W kolejnych refe-ratach wskazywano na powody emancypacji nauk kulturoznawczych, jakimi są współczesne zjawiska globalizacji, wielokulturowości, społeczeństwa informa-cyjnego czy turystyki kulturowej. Dużo uwagi poświęcono również relacji kultu-roznawstwa i innych dziedzin wiedzy: fi lozofi i, lingwistyki, nauk przyrodoznaw-czych i społecznych.
Wystąpienia wygłaszane w pozostałych sekcjach ukazały rozległość badań nad kulturą. Również i w nich przeplatały się kwestie o charakterze ogólnym oraz
za-1 R. Konersmann, Kulturoznawstwo a fi lozofi a kultury. Pregnancja kultury, czyli co właściwie
znaczy to pojęcie?, przeł. K. Krzemieniowa, tekst wystąpienia dołączony do materiałów
111 I Zjazd Polskiego Towarzystwa Kulturoznawczego
gadnienia szczegółowe. Najwięcej uwagi poświęcono zjawiskom charakterystycz-nym dla czasów współczesnych – wystarczy przywołać tematykę szeregu wystąpień w panelu poświęconym mediom, która często koncentrowała się wokół mediów najnowszych, granic kina, mobilnej fotografi i, Internetu, rzeczywistości wirtualnej. Świadomość burzliwych doświadczeń artystycznych dwudziestego wieku pozwo-liła z kolei w kolejnym panelu na analizę wielu granicznych zjawisk w sztuce współ-czesnej zarówno w wymiarze teoretycznym (omawiano granice sztuki czy różne aspekty instytucjonalnej teorii sztuki), jak i bardziej szczegółowym – współczesnej polskiej dramaturgii, wielokulturowości Półwyspu Iberyjskiego zobrazowanej w kinie hiszpańskim, najnowszej architekturze, sztuce japońskiej czy ukraińskiemu rynkowi wydawniczemu. Nie sposób zresztą wymienić w tym miejscu wszystkich wystąpień, zainteresowanych odsyłamy zresztą do informacji zamieszczonych na stronach internetowych PTK (www.ptk.org.pl). Warto jednak podkreślić pewną charakterystyczną cechę Zjazdu. Oprócz wysiłków zmierzających do samookreśle-nia się kulturoznawstwa jako odrębnej dyscypliny badawczej i akademickiej, a tak-że prócz przyblitak-żenia koncepcji takich koryfeuszy najnowszych badań nad kul turą, jak Baudrillard, Bauman, Gigddens, Latour czy Žižek, zainteresowaniu kulturo-znawców budziły bardzo różne zjawiska: od wielokulturowości Śląska, po kulturę polskich Romów, od średniowiecznych miniatur po najnowszą sztukę zaangażo-waną, od stereotypów i sposobów budowania tożsamości narodowej po pytanie o granice interwencji kulturowej. To właśnie różnorodność tematyki i odmienność perspektyw badawczych reprezentowanych przez przedstawicieli różnych dyscy-plin naukowych decydowała o charakterze cieszyńskiego spotkania.
Prezentowane niżej teksty stanowią rozszerzone wersje wystąpień wygłoszonych podczas Zjazdu. Bardzo duża liczba referatów stawiała przed redaktorami tego numeru „Kultury i Edukacji” trudne zadanie wyboru wystąpień, które nie tylko były interesujące, ale także tych, których tematyka chociaż w niewielkiej części oddawała wielość poruszanych tematów. W redagowaniu tego numeru brali także udział pracownicy Instytutu Kulturoznawstwa i Filozofi i WSG w Bydgoszczy.
