Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych jako przedsiębiorstwo społeczne

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 848. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Edyta Czerwiec Katedra Ubezpieczeń. Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych jako przedsiębiorstwo społeczne 1. Wprowadzenie Pojęcie ekonomii społecznej jest pojęciem współczesnym, chociaż idea i praktyka przedsiębiorczości społecznej sięga początku dziejów ludzkości. Zagadnienie ekonomii społecznej jest rozległe i do tej pory nie udało się wypracować jednolitej, jednoznacznej definicji tego sektora. Samo pojęcie dotyczy wielu aspektów życia społecznego i gospodarczego. W niniejszym opracowaniu zaprezentowane zostały definicje ekonomii społecznej oraz główne cechy przedsiębiorstwa społecznego na podstawie funkcjonowania towarzystw ubezpieczeń wzajemnych. Omówiono również wyniki badań ankietowych przeprowadzonych przez Stowarzyszenie Klon/Jawor prowadzące od 1994 r. systematyczne badania nad sektorem ekonomii społecznej. 2. Ekonomia społeczna – cechy charakterystyczne i obszary działania W dyskusjach na temat sektora ekonomii społecznej dominują dwa podejścia. Jedno to podejście instytucjonalne, identyfikujące sektor przez przypisanie do niego z definicji pewnych form przedsiębiorczości ukierunkowanej socjalnie. W tym kontekście sektor ekonomii społecznej tworzą głównie: spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, stowarzyszenia, fundacje. Takie podejście dominuje również na szczeblu Unii Europejskiej, gdzie oficjalny komitet reprezentujący sektor wobec instytucji wspólnotowych przyjął nazwę CEP-CMAF (Confe-.

(2) Edyta Czerwiec. 56. rence Europeenne Permanente des Cooperatives, Mutualites, Associations et Fondations)1 zdefiniował w karcie CEP-CMAF sygnowanej w Brukseli 10.04.2002 r., sektor ekonomii społecznej jako „podmioty społeczne i gospodarcze aktywne we wszystkich sektorach, wyróżniające się celami i szczególną formą przedsiębiorczości […], takie jak: spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, stowarzyszenia i fundacje”2. Podejście zawarte w Karcie ekonomii społecznej CEP-CMAF nawiązuje do tradycji form spółdzielczych, samopomocowych (pierwsza połowa XIX w.) i wzajemnościowych (starożytność, średniowiecze), które zawsze były „lokalnie zakorzenione”. Wymienione cztery główne podmioty nie wyczerpują współczesnego bogactwa form instytucjonalnych podmiotów ekonomii społecznej, których jest obecnie znacznie więcej. W funkcjonalnym ujęciu zagadnienia podmioty sektora zostały zdefiniowane ze względu na specyficzne zasady działania i swoistą demokrację wewnętrzną. Karta CEP CMAF tak określa szczególnie pożądane obszary ich działań oraz specyficzne cechy: – prymat celów indywidualnych i społecznych nad kapitałem, – otwarte i dobrowolne członkostwo, – demokratyczna kontrola członków (nie dotyczy to fundacji, które nie mają członków), – połączenie potrzeb członków/użytkowników i (lub) potrzeb ogólnych, – obrona i realizacja wartości solidarności i odpowiedzialności, – autonomiczne zarządzanie i niezależność od władz publicznych, – wykorzystanie wypracowanej nadwyżki do realizacji celów stabilnego rozwoju, realizacji usług dla członków lub usług ogólnych. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej zdefiniowało ten sektor jako: „działalność organizacji, które łączą cele gospodarcze oraz społeczne, przy czym te drugie mają znaczenie nadrzędne. Ekonomia społeczna uzupełnia lukę w gospodarce, w której tradycyjne przedsiębiorstwa nie funkcjonują ze względu na brak wystarczającej opłacalności, a typowe organizacje społeczne nie potrafią działać efektywnie. Instytucje ekonomii społecznej to: spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, stowarzyszenia prowadzące działalność gospodarczą oraz niektóre fundacje”. Warto w tym miejscu podać również najczęściej stosowaną definicję ekonomii społecznej sformułowaną przez Europejskiej Sieci Badawczej EMES (European Research Network), zgodnie z którą ekonomia społeczna postrzegana jest przez 1 Europejska Stała Konferencja Spółdzielni Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych, Stowarzyszeń i Fundacji.. R. Bruno, C.S. Bajo, Rozszerzenie ekonomii społecznej, dokument przygotowany na konferencję „Ekonomia społeczna”, Praga, 24–25.10.2002. 2.

(3) Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych…. 57. pryzmat przedsiębiorstwa społecznego (www.wiadomosci.ngo.pl). Według EMES przedsiębiorstwo społeczne charakteryzuje działalność przede wszystkim o społecznych celach. Z założenia zyski tego przedsiębiorstwa są reinwestowane w cele społeczne lub we wspólnotę; nie służą ani maksymalizacji zysku, ani zwiększeniu dochodów udziałowców czy właścicieli. European Research Network podaje również kryteria ekonomiczne i społeczne, które charakteryzują instytucje, organizacje i przedsiębiorstwa należące do ekonomii społecznej (www.emes.net). Wśród kryteriów ekonomicznych wyróżnić można: – stałą i regularną działalność opartą na instrumentach ekonomicznych, – niezależność instytucji (organizacji) w stosunku do instytucji publicznych, – ponoszenie ryzyka ekonomicznego, – konieczność zatrudnienia nawet nielicznego personelu pobierającego wynagrodzenie. Do kryteriów społecznych przedsiębiorstwa społecznego, EMES zalicza: – wyraźną orientację na społecznie użyteczny cel przedsięwzięcia, – oddolny, obywatelski charakter inicjatywy, – wyjątkowy, możliwie demokratyczny system zarządzania, – wspólnotowy charakter działania, – ograniczoną dystrybucję zysków. Przedstawione kryteria definiują idealne przedsiębiorstwo społeczne. Przedsiębiorstwa zaliczane do sektora ekonomii społecznej powinny spełniać większość z nich. Wśród podmiotów prawnych działających w obszarze ekonomii społecznej wyróżnić można: fundacje, stowarzyszenia, spółdzielnie (spółdzielnie pracy, spółdzielnie inwalidów i niewidomych, spółdzielnie socjalne), Centrum Integracji Społecznej, Klub Integracji Społecznej, Zakład Aktywności Zawodowej oraz Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych. Działania podejmowane w ramach ekonomii społecznej nie należą ani do sektora prywatnego, ani do publicznego, dlatego pojawiło się określenie „trzeciego sektora” czy też „trzeciego systemu jako tego, który wymaga odrębnych rozwiązań formalno-prawnych. „Trzeci sektor” jest ściśle powiązany zarówno z sektorem prywatnym (w większości), jak też z sektorem publicznym (w mniejszym stopniu). Od gospodarki prywatnej podmioty ekonomii społecznej odróżnia to, że nie są nastawione na realizację zysków, od gospodarki publicznej zaś – niezależność od administracji publicznej. Formalnie ekonomia społeczna jest zatem sektorem prywatno-publicznym nastawionym na realizację misji społecznej w ramach zróżnicowanych środowisk i form organizacyjno-prawnych. Nie ma jednoznacznej wykładni dotyczącej relacji między ekonomią społeczną a trzecim sektorem. W wielu publikacjach terminy te traktuje się zamiennie jako synonimy. Stowarzyszenie Klon/Jawor zalicza do niego tylko stowarzyszenia i fundacje, natomiast w badaniu międzynarodowym, realizowanym przez John.

(4) Edyta Czerwiec. 58. Hopkins University3 do podmiotów trzeciego sektora zaliczono również związki zawodowe, ochotniczą straż pożarną, organizacje samorządu terytorialnego, partie polityczne. Porządkując powyższe podejścia, można mówić o szerokim i wąskim ujęciu ekonomii społecznej i w tym kontekście przyjąć, że trzeci sektor (rozumiany wąsko jako organizacje pozarządowe) jest komponentem ekonomii społecznej. Nawiązując do tego podejścia można towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych uznać za podmioty ekonomii społecznej nienależące do podmiotów trzeciego sektora rozumianego w wąskim ujęciu. Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych są podmiotami ekonomii społecznej (trzeciego sektora rozumianego w szerokim ujęciu). Przyjmując, że z sektorem ekonomii społecznej będą się wiązać określone relacje zmiennych: państwo – społeczeństwo – rynek, trzeci sektor można określić jako: „maksimum społeczeństwa, państwo i rynek niekoniecznie”, natomiast towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych usytuowane są w relacji: „minimum państwa, maksimum rynku i maksimum społeczeństwa rozumianego jako pewna grupa”. 3. Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych w badaniach Stowarzyszenia Klon/Jawor Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW) ubezpiecza swoich członków na zasadzie wzajemności, przy czym TUW nie jest nastawiony na zysk, a swoim członkom oferuje tanią ochronę ubezpieczeniową w zamian za składki pokrywające jedynie wypłacone świadczenia oraz koszty działalności. Zawiązana w ramach TUW grupa ubezpieczających połączona jest wspólnotą interesów jej członków. „Tego typu przedsiębiorstwa społeczne mają znaczenie (nie tylko) ekonomiczne, ale i drugie, nie mniej istotne: integracyjne. W związku z tym, że jest to ubezpieczenie wzajemnościowe, ludzie tworzą porozumienia, społeczność, jakąś wspólnotę.4” Zaprezentowane poniżej wyniki pochodzą z badań ankietowych przeprowadzonych przez Stowarzyszenie Klon/Jawor w 2006 r. i nie były jeszcze nigdzie publikowane. Ankiety zostały wysłane do 9 towarzystw ubezpieczeń wzajemnych prowadzących działalność w Polsce w 2006 r. Pytania dotyczyły struktury i wielkości zatrudnienia w towarzystwach, obszaru działań, sytuacji finansowej, zasad funkcjonowania, prowadzonej współpracy i sposobów korzystania z funduszy unijnych, a także występujących problemów oraz potrzeb. W ankiecie zawarto również pytania dotyczące wiedzy na temat sektora, w którym działa towarzystwo. Nie wszystkie ankietowane towarzystwa udzieliły odpowiedzi na każde z zadanych 3 The John Hopkins Comparative Non Profit Sector Project był realizowany również w Polsce od 1997 r. przez Instytut Studiów Politycznych PAN, m.in. przez E. Leś i S. Nałęcza.. H. Wujec, Ekonomia u podstaw, „Tygodnik Powszechny”, 26.09.2006.. 4.

(5) Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych…. 59. pytań, nie w każdym wypadku były to odpowiedzi kompletne i wyczerpujące. Na potrzeby niniejszego opracowania przeanalizowane zostały jedynie dane dotyczące zatrudnienia, finansów oraz wiedzy na temat sektora ekonomii społecznej. W 2006 r. w Polsce zarejestrowanych było 9 towarzystw ubezpieczeń wzajemnych. Dwa z nich prowadziły działalność w zakresie ubezpieczeń na życie (Macif Życie i Rejent Life), pozostałych siedem – w zakresie ubezpieczeń majątkowych (Bezpieczny Dom, Concordia Polska, Cuprum, Pocztowe, Skok, TUW, TUZ). Zatrudnienie W pięciu badanych towarzystwach zarząd liczył trzy osoby, w trzech dwie osoby i w jednym towarzystwie była to jedna osoba, z tego w pięciu towarzystwach w zarządzie zasiadały kobiety. Na pytanie, czy wśród członków zarządu organizacji są osoby, które piastują jednocześnie jakieś funkcje publiczne w instytucjach admnistracji publicznej lub samorządu terytorialnego była jedna odpowiedź twierdząca, sześć towarzystw udzieliło odpowiedzi negatywnej, a jedno nie mogło się zdecydować. Określając kierunki rozwoju i strategii działania, towarzystwa zasięgały opinii następujących grup: – swoich członków – 5 towarzystw, – pracowników – 5 towarzystw, – wolontariuszy – żadne z towarzystw, – beneficjentów – 6 towarzystw, – przedstawicieli społeczności lokalnej – żadne z towarzystw, – najważniejszych partnerów organizacji – 4 towarzystwa, – żadnej z ww. grup, bo o kierunkach działania, towarzystwa decydują tylko jego władze – jedno towarzystwo. Ponieważ jedną z cech przedsiębiorstwa społecznego jest konieczność zatrudniania nawet nielicznego personelu pobierającego wynagrodzenie, zadano również pytanie dotyczące liczby osób zatrudnianych odpłatnie. Liczba osób pobierających wynagrodzenie z tytułu pracy w towarzystwie (bez względu na formę umowy o pracę) była bardzo zróżnicowana i wynosiła od 4 do 140 osób (w 7 z ankietowanych towarzystw odpowiednio 4, 5, 17, 23, 43, 71, 140; dwa towarzystwa nie udzieliły odpowiedzi). W 3 towarzystwach członkowie zrzeszeni lub przedstawiciele władz pracują regularnie, nie pobierając za to wynagrodzenia, w 4 towarzystwach nie ma takich osób, w 3 towarzystwach nie udzieliły odpowiedzi. Badania wykazały, że w ciągu 12 najbliższych miesięcy 8 towarzystw planowało nie zmieniać znacząco liczby pracowników (nie zatrudniać pracowników), 1 towarzystwo nie miało zdania na temat. Na pytanie dlaczego nie zamierzają Państwo zatrudniać pracowników/zwiększać liczby pracowników, 5 towarzystw.

(6) 60. Edyta Czerwiec. odpowiedziało, że nie widzi takiej potrzeby i nie zamierza rozwijać działalności do tego stopnia, żeby potrzebni byli nowi pracownicy, 4 towarzystwa nie miały zdania na ten temat. Na pytanie o liczbę członków towarzystwa odpowiedzi udzieliło 8 z ankietowanych towarzystw, ich liczba to od 120 do 100 tys. osób. Kolejne pytania dotyczyły walnych zgromadzeń zwoływanych przez zarząd. W 5 z ankietowanych towarzystwach zgromadzenia takie odbywają się częściej niż raz w roku, w jednym – raz w roku. W wypadku 3 towarzystw w walnych zgromadzeniach biorą udział wszyscy członkowie towarzystwa, w 1 towarzystwie – większość, w 1 z towarzystw – niewielu, a 3 towarzystwa nie potrafiły dać odpowiedzi. Ankietowane towarzystwa udzielały również odpowiedzi na temat wyodrębnionych formalnie oddziałów lokalnych, 4 z ankietowanych towarzystw posiadały takie oddziały, 5 nie posiadało. Jedno z ankietowanych towarzystw posiadało dwa oddziały, jedno trzy i jedno osiem oddziałów, 5 towarzystw nie udzieliło odpowiedzi. Jeśli chodzi o działalność społeczną towarzystw tylko 4 potwierdziły prowadzenie tego typu działalności. Sytuacja finansowa Kolejna grupa pytań dotyczyła sytuacji finansowej towarzystw. Zbadano wielkość przychodów i wysokość kosztów. Wielkość rocznych przychodów w roku podatkowym 2005 wynosiła odpowiednio: 800 000 zł, 9 000 000 zł, 21 357 000 zł, 39 280 000 zł, 60 000 000 zł, 4 towarzystwa odmówiły odpowiedzi. Roczne przychody towarzystwa w badanym okresie wynosiły: – powyżej 100 tys. do 500 tys. włącznie – 1 towarzystwo, – 500 tys. do 1 mln – 1 towarzystwo, – 1 mln do 5 mln – 1 towarzystwo, – 10 mln do 25 mln – 1 towarzystwo, – 25 mln do 50 mln – 1 towarzystwo. Z kolei koszty poniesione w roku podatkowym 2005 wynosiły odpowiednio: 800 000 zł, 38 000 000 zł, 13 000 000 zł, 14 002 000 zł, 65 000 000 zł. Jedno towarzystwo nie umiało określić kosztów, a jedno odmówiło odpowiedzi. Koszty towarzystwa w 2005 r. wynosiły: – powyżej 500 tys. do 1 mln – 3 towarzystwa, – powyżej 1 mln do 5 mln – 1 towarzystwo, – powyżej 10 mln do 2 mln – 3 towarzystwa, – powyżej 25 mln do 75 mln – 1 towarzystwo, – jedno z towarzystw odmówiło odpowiedzi. Na pytanie dotyczące motywów prowadzenia działalności gospodarczej/ odpłatnej, towarzystwa odpowiedziały w następujący sposób (można było dać, więcej niż jedną odpowiedź):.

(7) Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych…. 61. – zwiększanie niezależności finansowej organizacji, różnicowanie źródeł przychodów organizacji – 3 towarzystwa, – poprawa sytuacji materialnej członków/pracowników organizacji – 3 towarzystwa, – dostarczanie członkom/pracownikom usług dostosowanych do ich potrzeb lub (i) możliwości ekonomicznych – 1 towarzystwo, – zapewnienie członkom pomocy finansowej w wypadku trudności życiowych lub niespodziewanych zdarzeń losowych – 6 towarzystw. Wartość majątku rzeczowego i finansowego będącego w posiadaniu towarzystwa kształtowała się odpowiednio: 538 000 zł, 13 800 000 zł, 48 000 000 zł, 50 000 000 zł. Trzy z ankietowanych towarzystw nie potrafiły udzielić odpowiedzi na to pytanie, jedno nie udzieliło odpowiedzi wcale. Na pytanie o zyskowność prowadzonej działalności w ciągu ostatniego roku 3 towarzystwa potwierdziły osiągnięcie zysku, 4 – stratę, jedno z towarzystwo nie odniosło ani znaczącego zyski ani straty, jedno nie potrafiło udzielić odpowiedzi na to pytanie. Pytania ankietowe dotyczyły również planów rozwojowych na najbliższe dwa lata; 6 towarzystw zamierzało rozwijać działalność, 3 zamierzały utrzymywać działalność na poziomie podobnym do ówczesnego. Jeżeli chodzi o sposób zarządzania posiadanymi środkami finansowymi najczęściej wskazywano na posiadanie środków na rachunku bieżącym – 4 towarzystwa, lokaty terminowe – 9 towarzystw, obligacje Skarbu Państwa – 8 towarzystw, akcje i inne papiery wartościowe – 5 towarzystw, inwestycje w działalność gospodarczą – 4 towarzystwa, inne – jedno towarzystwo. Specyfika działalności Ankietowanym towarzystwom zadano również pytania dotyczące pojęć związanych z działalnością i funkcjonowaniem ekonomii społecznej. Na pytanie: Czy zetknął się pan z określeniem ekonomia społeczna? Udzielono następujących odpowiedzi: – tak i wiem co ono oznacza – 5 odpowiedzi, – tak, choć nie jestem do końca pewien, co oznacza – 1 odpowiedź, – nie – 3 odpowiedzi. Jednocześnie tylko 3 ankietowanych uznało, że określenie ekonomia społeczna odnosi się do specyfiki działalności towarzystwa, 1 – że nie odnosi się, a z 5 towarzystw nie uzyskano żadnej odpowiedzi. W przypadku pytania o przedsiębiorstwo społeczne udzielono podobnych odpowiedzi, jak zaprezentowane wyżej: 4 osoby słyszały o przedsiębiorstwie społecznym i wiedziały na czym polega jego specyfika, 3 osoby słyszały, ale nie były do końca pewne, co rozumieć pod tym terminem, 2 nie spotkały się z tym określeniem. Wśród ankietowanych 3 osoby.

(8) 62. Edyta Czerwiec. wiedziały, że określenie przedsiębiorstwo społeczne odnosi się do działalności towarzystwa, jedna nie wiedziała, 5 osób nie udzieliło żadnej odpowiedzi. Ponieważ pojęcia ekonomii społecznej i przedsiębiorstwa społecznego są ściśle związane z definicją i działaniem trzeciego sektora w ankiecie znalazło się również pytanie o znajomość tego terminu. Tylko jedna z ankietowanych osób znała to określenie i wiedziała, co ono oznacza, trzy osoby słyszały określenie, ale nie były pewne jego znaczenia, 5 osób nie zetknęło się nigdy z określeniem trzeci sektor. Jedna tylko osoba odpowiedziała na pytanie, że działalność towarzystwa umiejscowiona jest w trzecim sektorze, od 8 ankietowanych nie uzyskano odpowiedzi. 4. Zakończenie Pojęcie ekonomii społecznej jest obecnie często używane w debatach publicznych wielu krajów Europy Zachodniej i w Polsce (w szczególności po jej akcesji do Unii Europejskiej). Znaczenie tej koncepcji zostało podkreślone poprzez uznanie jej za ważny komponent polityki Unii Europejskiej. Instytucje UE uznały ekonomię społeczną za ideę, która może wspomóc realizację celów i zasad UE, takich jak: spójność społeczna, subsydiarność, równość szans, walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym, rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, rozwój nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy. Wewnętrzny potencjał społeczny TUW wydaje się zupełnie odmienny niż potencjał innych podmiotów ekonomii społecznej, co wynika ze specyfiki ubezpieczyciela jako podmiotu kwalifikowanego. Literatura Bruno R., Bajo C.S., Rozszerzenie ekonomii społecznej, dokument przygotowany na konferencję „Ekonomia społeczna”, Praga, 24–25.10.2002. Wujec H., Ekonomia u podstaw, „Tygodnik Powszechny”, 26.09.2006. The Mutual Insurance Company as a Social Enterprise The concept of social economy is a contemporary one though the idea and practice of the social enterprise dates back to the dawn of humanity. Applying to multiple aspects of social and economic life, social economy as a concept is immense, and in reality it is impossible to work out a uniform, clear-cut definition. This article presents one definition of social economy along with the main characteristics of the social enterprise based on mutual insurance associations – what they are and how they function. It also discusses the results of questionnaire research conducted by the Klon/Jawor Association, which since 1994 has been systematically researching the social economy sector..

(9)