Zjawisko drenażu mózgów w teorii ekonomii
19
0
0
Pełen tekst
(2) Jan Brzozowski. 74. się w danym kraju. Przodują w tym największe potęgi gospodarcze świata: Stany Zjednoczone, Kanada, Australia, Wielka Brytania, Niemcy. Emigracja wykwalifikowanych pracowników podlega ciągłej intensyfikacji, także przez malejące koszty transportu i dzięki coraz łatwiejszemu pozyskiwaniu informacji (rozwój nowoczesnych technologii i Internetu). Wraz z rosnącą tendencją do rekrutowania najlepszych pracowników powraca jednak pytanie o skutki wyjazdu 3 najzdolniejszych osób z krajów pochodzenia. Zjawisko drenażu mózgów a priori sugerowało negatywny wpływ tych wyjazdów na kondycję gospodarczą kraju wysyłającego. Ten nurt w badaniach nad brain drain dominował przez blisko cztery dekady, począwszy od lat 60. XX w. W ostatnich kilkunastu latach pojawiły się nowe koncepcje, ukazujące pozytywny wpływ drenażu mózgów na gospodarkę kraju pochodzenia. Celem niniejszego opracowania jest dokonanie krytycznego przeglądu tych nowych teorii oraz ocena ich użyteczności empirycznej. W początkowej części artykułu scharakteryzowano klasyczne teorie brain drain oraz teorię wzrostu endogenicznego i jej wpływ na badania migracji. Następnie przedstawiono podstawowe pozytywne modele drenażu mózgów, w tym model beneficial brain drain (BBD) i jego zastosowanie w badaniach empirycznych. Na zakończenie przedstawiono argumenty za kontynuowaniem badań nad pozytywnym drenażem mózgów i pokazano, w jaki sposób wymienione modele mogą być wykorzystane do oceny tego zjawiska w warunkach krajów transformacji, w tym Polski. 2. Klasyczne teorie drenażu mózgów Początkowo zjawisko drenażu mózgów nie było postrzegane jako negatywne dla krajów rozwijających się. Ekonomiści nurtu neoklasycznego argumentowali, że wykwalifikowani emigranci zabierają ze sobą jedynie tę część PKB, która stanowi ich produkt krańcowy, a więc wartość swoich zarobków4. Przez to pozostali w kraju obywatele nie ponosili strat (rozumianych jako obniżka PKB per capita bądź wzrost bezrobocia). Możliwe negatywne efekty pojawiały się głównie w krótkim okresie i wiązały się z problemem zastąpienia emigrujących pracowników w procesie produkcji. W dłuższym okresie korzyści z drenażu mózgów przeważały nad kosztami, ponieważ wykwalifikowani emigranci przyczyniali się do światowego postępu naukowo-technicznego, z którego korzystał również per saldo kraj pochodzenia. 3. W niniejszym artykule ograniczono się do opisu jedynie stricte gospodarczych skutków emigracji, przedstawionych na gruncie teorii ekonomii. Należy jednak pamiętać, że emigracja wywołuje szereg istotnych zjawisk o charakterze społecznym, politycznym czy kulturowym. 4 H. Grubel, A. Scott, The International Flow of Human Capital, „American Economic Rewiev” 1966, vol. 56, s. 268–274..
(3) Zjawisko drenażu mózgów w teorii ekonomii. 75. Wkrótce jednak stwierdzono, że jest to proces zdecydowanie negatywny, będący swoistym mechanizmem dominacji bogatych nad biedniejszymi. Tak dowodzili badacze migracji wywodzący się z nurtu historyczno-strukturalnego (lata 60. i 70. XX w.), którzy rozwinęli koncepcję światowego systemu migracji (world systems theory). W tym ujęciu brain drain, definiowany jako selektywna migracja najbardziej utalentowanych i wykształconych pracowników, był podstawowym mechanizmem współczesnej im modernizacji i globalnego kapitalizmu, wpędzającym kraje Trzeciego Świata w jeszcze większe ubóstwo przy równoczesnych zyskach dla Pierwszego Świata. Działo się tak dlatego, że gospodarki bogate, będące w centrum systemu, pozyskiwały z tych biedniejszych krytyczne dla dalszego rozwoju ekonomicznego zasoby kapitału ludzkiego. Była więc to gra o sumie zerowej, w której de facto biedni sponsorowali bogatych, ponieważ koszty edukacji były finansowane ze środków publicznych krajów wysyłających5. To raczej intuicyjne aniżeli ugruntowane teoretycznie podejście usankcjonowali ekonomiści, tworząc wiele modeli ukazujących opóźnienie gospodarcze krajów, z których odpływali najlepiej wykształceni obywatele. Głównym argumentem były tutaj koszty edukacji publicznej ponoszone przez całe społeczeństwo kraju wysyłającego. Koszty te mogły się zwrócić jedynie w sytuacji, gdy wykształcona część populacji „odpracowałaby” tę inwestycję, pozostając w swojej ojczyźnie. Inaczej niż we wcześniejszym podejściu neoklasycznym twierdzono również, że wykwalifikowani pracownicy, emigrując do bogatszych krajów (w których mogli liczyć na wyższe wynagrodzenie), polepszali wprawdzie swoją sytuację materialną, ale równocześnie obniżał się dobrobyt tych, którzy pozostawali na miejscu. Na skutek deformacji płacowych w krajach pochodzenia wzrastało bezrobocie, obniżał się również poziom PKB per capita6. Zwracano również uwagę, że w przypadku niektórych zawodów (np. lekarzy i naukowców) prywatny produkt krańcowy może być niższy od społecznego, tym samym wyjazdy tej grupy były dodatkowo niekorzystne dla tych, którzy pozostali w kraju. Tak więc ogólny bilans korzyści i strat z migracji wykwalifikowanej wypadał zdecydowanie na niekorzyść krajów biedniejszych. Ekonomiści szukali sposobów, by ograniczyć negatywne skutki tego zjawiska, proponując stymulowanie inwestycji, rozwój lokalnych instytucji i sektora prywatnego oraz usprawnienie. 5. D.S. Massey et al., Worlds in Motion. Understanding International Migration at the End of the Millenium, Clarendon Press, Oxford 1998, s. 34–37; D. Praszałowicz, Teoretyczne koncepcje procesów migracji, „Przegląd Polonijny” 2002, r. XXVIII, z. 4, s. 25–27. 6 J. Bhagwati, K. Hamada, The Brain Drain International Integration of Markets for Professionals and Unemployment: A Theoretical Analysis, „Journal of Development Economics” 1974, vol. 1, s. 19–42..
(4) Jan Brzozowski. 76. administracji przez kraje wysyłające 7. Ciekawym pomysłem była propozycja opodatkowania dochodów imigrantów w krajach przyjmujących. Wpływy z tego podatku, od nazwiska twórcy zwanego podatkiem Bhagwati’ego (Bhagwati tax), miały być przekazywane krajom rozwijającym się za pośrednictwem Organizacji Narodów Zjednoczonych, by zrekompensować im utratę części zasobów kapitału ludzkiego8. Sam podatek nigdy nie został wprowadzony, zainspirował jednak badaczy do sformułowania propozycji ulepszających politykę migracyjną krajów emigracji. 3. Teoria wzrostu endogenicznego a badania nad drenażem mózgów Nowsze koncepcje drenażu mózgów, ukazujące negatywne skutki tego zjawiska dla gospodarki kraju wysyłającego, ujmują migrację wykwalifikowanych pracowników w kontekście teorii wzrostu endogenicznego. Kładzie się więc w nich nacisk na poziom i formację9 kapitału ludzkiego jako głównego źródła wzrostu gospodarczego10. Związek wzrostu gospodarczego i migracji wykwalifikowanej jest – teoretycznie – oczywisty: skutkuje odpływem kapitału ludzkiego, co spowalnia dynamikę wzrostu gospodarczego w kraju pochodzenia. Przykładem takiego podejścia są modele brain drain wskazujące na rosnące korzyści skali w edukacji jako główną przyczynę emigracji11. Gospodarki krajów wysokorozwiniętych, w których odsetek wykształconych osób jest wyższy, na skutek rosnących korzyści skali mogą zaoferować wyższe dochody wykwalifikowanym pracownikom, generując kolejne fale imigracyjne. Tym samym przepaść między poziomem kształcenia w kraju pochodzenia i osiedlenia ma się pogłębiać. Kraj przyjmujący zyskuje na skutek rosnących korzyści skali – zwiększający się odsetek wykwalifikowanych pracowników zwiększa dochody tej grupy (oraz zagregowany dochód całego społeczeństwa) – a także indukuje kolejne pozytywne efekty: napływ kolejnych fal wyedukowanych imigrantów oraz rosnącą skłonność do inwestowania w edukację przez miejscową ludność. Natomiast w kraju pochodzenia na skutek malejącej liczby wykwalifikowanych pracowników maleje ogólna skłonność do inwestycji w edukację oraz obniża się 7. S. Kannappan, The Brain Drain and Developing Countries, „International Labour Review” 1968, vol. 98, s. 19–23. 8 J. Bhagwati, Taxing the Brain Drain, „Challenge” 1976, vol. 19, nr 3, s. 34–38. 9 Formacja kapitału ludzkiego jest używana przez autora jako pojęcie tożsame z jego akumulacją, a więc zwiększaniem się tego zasobu. 10 R.E. Lucas, op. cit., s. 17–41. 11 K. Miyagiwa, Scale Economies in Education and the Brain Drain Problem, „International Economic Rewiew” 1991, vol. 32, nr 3, s. 745–754..
(5) Zjawisko drenażu mózgów w teorii ekonomii. 77. poziom dochodów. Zatem, oprócz odpływu wykwalifikowanej kadry występują dodatkowo dwa negatywne efekty: malejące zachęty do inwestycji w edukację (coraz mniej osób decydowało się na naukę) oraz malejące dochody, zarówno tych wykształconych, którzy pozostali w kraju, jak i tych, którzy zrezygnowali z edukacji (jako mało opłacalnej). Te negatywne efekty mogą być tylko częściowo zrekompensowane przez napływ przekazów pieniężnych od emigrantów. Innym modelem zaliczanym do tego nurtu jest koncepcja N.U. Haque’a i S.J. Kima12 . Autorzy wprowadzają istotne założenia, powielane również w modelach pozytywnego drenażu mózgów: źródłem wzrostu jest międzygeneracyjna akumulacja kapitału ludzkiego, analizuje się zachowanie podmiotu gospodarującego (agent13) w dwóch następujących po sobie okresach. Podmioty gospodarujące starają się maksymalizować dochód i konsumpcję. Impulsem do emigracji są dysproporcje poziomu dochodów między krajem pochodzenia a osiedlenia, wynikające z różnic w opodatkowaniu i wykorzystanej technologii produkcji14. U Użyteczność. Uf Ud. 0. j*. 1. j Zdolność. Rys. 1. Częściowa emigracja – wyjeżdżają osoby o zdolnościach wyższych niż j* Źródło: N.U. Haque, S.J. Kim, op. cit., s. 589.. 12. N.U. Haque, S.J. Kim, „Human Capital Flight”: Impact of Migration on Income and Growth, „IMF Staff Papers” 1995, vol. 42, nr 3. 13 Agent – termin używany w teorii ekonomii, oznaczający podmiot gospodarujący, a więc osobę fizyczną, przedsiębiorcę czy konsumenta starającego się podjąć racjonalną decyzję ekonomiczną i zmaksymalizować dochód lub konsumpcję. 14 Potencjalny emigrant w tym modelu bierze również pod uwagę koszty migracji i – co ciekawe – koszty asymilacji – emigrant pracujący w kraju znacząco różnym kulturowo od swojej ojczyzny będzie mniej efektywny..
(6) Jan Brzozowski. 78. Podmioty gospodarujące posiadają ukryte zdolności, które wpływają na zdolność do indywidualnej akumulacji kapitału ludzkiego. W modelu wyodrębniono tzw. krytyczny podmiot gospodarujący (critical agent, j*), który jest obojętny, jeśli chodzi o wybór między decyzją o migracji a pozostaniem w domu (rys. 1). Każdy podmiot o zdolnościach wyższych od j* wyjedzie z kraju, ponieważ użyteczność z przebywania za granicą (UF) będzie wyższa niż wtedy, gdy pozostanie w domu (UD). Odsetek emigrantów w każdej generacji (1–j*) będzie tym wyższy, im wyższe są: średni poziom umiejętności edukacyjnych, stawka podatkowa oraz poziom subsydiów edukacyjnych w danej gospodarce15. Skoro jednak stopa wzrostu w rozpatrywanej gospodarce zależy od przyrostu średniego poziomu kapitału ludzkiego, to brain drain doprowadza do trwałej redukcji tempa wzrostu PKB per capita, jak również do wzrostu nierówności dochodowych między krajem pochodzenia a krajem docelowym16. 4. Nowa ekonomia brain drain Nowe podejście w badaniach nad drenażem mózgów próbuje zerwać z jednoznacznie negatywnym postrzeganiem tego zjawiska. Podstawowym założeniem jest – podobnie jak w poprzednio omówionym modelu tradycyjnego brain drain – przekonanie o zdecydowanie pozytywnej korelacji między poziomem kapitału ludzkiego a wzrostem gospodarczym, wywiedzione z nowej teorii wzrostu. Punktem wyjścia jest jednak hipoteza, że w porównaniu z gospodarką zamkniętą na emigrację (autarkią) kraj pozwalający na emigrację swoich wykształconych obywateli per saldo może odnieść korzyść z drenażu mózgów przez zwiększoną formację kapitału ludzkiego. Dzieje się tak, ponieważ w zamkniętej gospodarce ludzie nie widzą społecznych korzyści z akumulacji wiedzy. Tymczasem produktywność jednostki zależy nie tylko od indywidualnego poziomu kapitału ludzkiego, ale także od średniego poziomu tego kapitału w gospodarce. W rezultacie jednostki, decydując o inwestycji w edukację, przyswajają zbyt małą ilość kapitału ludzkiego, co wpływa negatywnie na gospodarkę i poziom dobrobytu. Emigracja jest więc w tym przypadku dodatkowym elementem stymulującym do dalszego kształcenia, dzięki czemu poziom kapitału ludzkiego w danym kraju może osiągnąć społeczne optimum, a gospodarka może znaleźć się na ścieżce stabilnego wzrostu. To podejście w badaniach nad drenażem mózgów nazywane jest nową ekonomią brain drain17. 15. Odsetek emigrantów zależy także pozytywnie od zagranicznego poziomu technologii oraz parametru asymilacji, a negatywnie – od kosztów migracji i stawki podatkowej w kraju osiedlenia. 16 N.U. Haque, S.J. Kim, op. cit., s. 581–596. 17 O. Stark, The New Economics of the Brain Drain, „World Economics” 2005, vol. 6, nr 2, s. 137..
(7) Zjawisko drenażu mózgów w teorii ekonomii. 79. Wśród badaczy z kręgu nowej ekonomii brain drain nie ma jednak zgody co do tego, w jaki sposób zdefiniować ten pozytywny efekt drenażu mózgów. Na podstawie głównej hipotezy powstało wiele modeli o różnym stopniu ogólności, z których wiele ma charakter jedynie teoretyczny i jako takie nie mogą być sprawdzone w badaniach empirycznych. W ramach nowej ekonomii brain drain można wymienić trzy podstawowe podejścia teoretyczne w różny sposób tłumaczące, dlaczego dochodzi do podniesienia poziomu kapitału ludzkiego dzięki emigracji wykwalifikowanych pracowników: – badanie wpływu migracji powrotnej na poziom kapitału ludzkiego w gospodarce kraju wysyłającego, – badanie wpływu emigracji na dystrybucję dochodów i jej związek z akumulacją kapitału ludzkiego, – badanie wpływu emigracji na wzrost oczekiwanej stopy zwrotu z edukacji, a tym samym na wzrost poziomu kapitału ludzkiego w gospodarce. Celem autora niniejszego artykułu jest dokonanie krótkiego przeglądu tych teorii, a następnie dokładniejsze opisanie modelu BBD (beneficial brain drain), który został już wykorzystany do konkretnych badań. Model ten, po wprowadzeniu pewnych modyfikacji, może zostać wykorzystany do oceny zjawiska drenażu mózgów nie tylko z krajów rozwijających się, ale też krajów transformacji gospodarczej, w tym Polski. Jednym z kierunków badań nad pozytywnym drenażem mózgów są modele uwzględniające zarówno emigrację, jak i migrację powrotną pracowników. W dość prostym modelu autorstwa O. Starka, Ch. Helmensteina i A. Prskawetz18 podmioty gospodarujące skuszone perspektywą emigracji (wyższych zarobków za granicą) inwestują w formację kapitału ludzkiego. Wyjeżdżają nie tylko ci najzdolniejsi i najbardziej wykwalifikowani, ale także słabiej wykwalifikowani pracownicy, którzy jednak – dzięki pojawieniu się możliwości migracyjnych – zainwestowali w edukację. Z powodu niedoskonałości w przepływie informacji pracodawcy w kraju osiedlenia w początkowym okresie oferują wszystkim pracownikom identyczną płacę. Dopiero w dłuższym okresie płace są modyfikowane w zależności od indywidualnej wydajności każdego pracownika. Wówczas pracownikom niżej wykwalifikowanym nie opłaca się już przebywać w kraju osiedlenia i wracają do swojej ojczyzny. W rezultacie, porównując poziom kapitału ludzkiego w zamkniętej i otwartej gospodarce, możliwości migracyjne prowadzą do tzw. brain gain, a więc do podniesienia średniego poziomu kwalifikacji pracowników kraju wysyłającego. Model ten ma zastosowanie tylko teoretyczne, w dodatku oparty jest na dość ryzykownych założeniach (autorzy zakładają, że wykwalifikowani migranci nie podejmują żadnego wysiłku, aby pracodawcy 18. O. Stark, Ch. Helmenstein, A. Prskawetz, A Brain Gain with a Brain Drain, „Economic Letters” 1997, vol. 55, s. 227–234..
(8) Jan Brzozowski. 80. w kraju osiedlenia od razu rozpoznali ich kwalifikacje i uzdolnienia). Jego wartość polega jednak na tym, że pokazuje, w jaki sposób gospodarka może zyskać na powrocie relatywnie wyżej wykwalifikowanych pracowników, nawet bez uwzględnienia dodatkowej możliwości zdobycia nowych umiejętności podczas pobytu za granicą19. W modelu J.P. Vidala 20 zwraca się z kolei uwagę na problem konwergencji krajów rozwijających się w kontekście możliwości migracyjnych. Emigracja jest tu rozpatrywana jako narzędzie, które stymulując formację kapitału ludzkiego w kraju pochodzenia, pozwala na wydobycie analizowanej gospodarki z tzw. pułapki ubóstwa. Autor definiuje progowe prawdopodobieństwo migracji, powyżej którego gwałtownie rośnie akumulacja kapitału, a gospodarka przechodzi na nowy, wyższy stan równowagi stacjonarnej – zgodnie z koncepcją C. Azariadisa i A. Drazena21. Model Vidala także ma jedynie teoretyczną wartość. W swoich rozważaniach autor w ogóle nie uwzględnia negatywnego aspektu drenażu mózgów, polegającego na faktycznym odpływie części wykwalifikowanych pracowników z gospodarki, co przecież wpływa ujemnie na poziom kapitału ludzkiego i wzrost w rozpatrywanej gospodarce. Fundamentalne znaczenie dla dalszego rozwoju badań nad drenażem mózgów ma model A. Mountforda 22. Autor uwzględnia w swoich rozważaniach dwa sposoby, w jakie brain drain może pozytywnie wpłynąć na gospodarkę kraju wysyłającego. Po pierwsze, prawdopodobieństwo emigracji do kraju o wyższym poziomie płac zwiększa stopę zwrotu z edukacji. To z kolei prowadzi do zwiększonej akumulacji kapitału ludzkiego. Przy odpowiednim prawdopodobieństwie emigracji istnieje szansa, że pozytywny efekt drenażu mózgów – więcej ludzi decyduje się na edukację, licząc na wyższe zarobki za granicą – przeważy nad negatywnym, czyli tym, że część wykwalifikowanych pracowników wyjedzie, zmniejszając zasób kapitału ludzkiego w kraju pochodzenia. Po drugie, Mount19. Na zdobyte za granicą umiejętności emigrantów powracających do kraju, a tym samym na dyfuzję wiedzy i wzrost poziomu kapitału ludzkiego w badanej gospodarce zwracają uwagę M. Domingues Dos Santos i F. Postel-Vinay, w pracy: Migration as a Source of Growth: The Perspective of a Developing Economy, „Journal of Population Economics” 2003, vol. 16, s. 161–175. 20 J.P. Vidal, The Effect of Emigration on Human Capital Formation, „Journal of Population Economics” 1998, vol. 11, s. 589–600. 21 Zdaniem tych autorów, akumulacja kapitału ludzkiego w analizowanej gospodarce może osiągać wiele stanów równowagi, ponieważ na odpowiednich etapach wykazuje ona na przemian rosnące i malejące korzyści skali. Tzw. efekty progowe (treshold effects), powodujące bifurkację (rozwidlenie) w krzywej akumulacji, pozwalają autorom wytłumaczyć długotrwałe różnice dotyczące poziomu i tempa wzrostu gospodarczego między rozwijającymi się a rozwiniętymi krajami (por. C. Azariadis, A. Drazen, Threshold Externalities in Economic Development, „Quarterly Journal of Economics” 1990, vol. 105, s. 501–526). 22 A. Mountford, Can a Brain Drain Be Good for Growth in the Source Economy?, „Journal of Development Economics” 1997, vol. 53, s. 287–303..
(9) Zjawisko drenażu mózgów w teorii ekonomii. 81. ford zwraca uwagę na zmiany w dystrybucji dochodu wywołane przez pojawienie się możliwości migracyjnych. Te zmiany dochodu, a w zasadzie rosnące nierówności w jego dystrybucji, mogą się okazać kluczowe dla rozwoju gospodarki, znajdującej się w „pułapce ubóstwa” – zgodnie z klasyczną hipotezą Kuznetza23. Ważnym elementem w modelu Mountforda jest również wprowadzenie niepewności w kontekście emigracji. To założenie, zgodne z rzeczywistością migracyjną (mimo zwiększonego popytu na wykwalifikowanych pracowników nie wszyscy mają szansę wyjechać), umożliwia wyodrębnienie pozytywnego efektu drenażu mózgów. Część pracowników inwestuje więc w edukację, licząc na emigrację, która nie dojdzie do skutku. Podejście to powala również na przeprowadzenie badań empirycznych nad skutkami drenażu mózgów dla gospodarki, zastosowanych przy modelu BBD. 5. Model beneficial brain drain (BBD) W modelu endogenicznego wzrostu autorstwa M. Beine’a, F. Docquiera i H. Rapoporta 24 źródłem wzrostu, podobnie jak w koncepcji N. Haque’a i S.J. Kima, jest międzypokoleniowa akumulacja kapitału ludzkiego. Analizuje się zachowanie podmiotów gospodarujących w ciągu dwóch następujących po sobie okresów, przy czym w pierwszym podmiot posiada na starcie pewną ilość kapitału ludzkiego (ht), która jest równocześnie średnim poziomem kapitału ludzkiego poprzedniego pokolenia. Pracownicy mają również indywidualne zdolności uczenia się (ai ), jednolicie rozmieszczone w przestrzeni probabilistycznej [0, ā]. W pierwszym okresie życia mogą oni przeznaczyć część swojego czasu (eti = ē) na edukację, przez co w drugim okresie życia ich poziom kapitału ludzkiego wynosi:. hti1 [1 ai eti ]ht ,. 23. (1). Efekt zmian w dystrybucji dochodu dla wzrostu w gospodarce krajów rozwijających się wykazano w modelu: O. Galor, D. Tsiddon, Income Distribution and Growth: The Kuznetz Hypothesis Revisited, „Economica” 1996, vol. 63, s. 103–117. Dzięki tym zmianom dochodowym we wczesnej fazie wzrostu zwiększa się akumulacja kapitału ludzkiego wśród bogatszej warstwy społeczeństwa. Nie pozostaje to bez związku z ogólnym poziomem edukacji w gospodarce, co prowadzi do zwiększenia stopy zwrotu z inwestycji w edukację dla reszty społeczeństwa i coraz szybszego wzrostu, a także do stopniowego zmniejszania się nierówności dochodowych. Badania dotyczące weryfikacji hipotezy Kuznetza w polskiej gospodarce prowadził P. Ulman (idem, Nierówności dochodów a wzrost gospodarczy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (praca doktorska, maszynopis), AE w Krakowie, Kraków 1999. 24 M. Beine, F. Docquier, H. Rapoport, Brain Drain and Economic Growth: Theory and Evidence, „Journal of Development Economics” 2001, vol. 64..
(10) Jan Brzozowski. 82. gdzie 0 < β < 1. Ponieważ autorzy przyjmują, że krajowa stawka płac jest równa jedności, jest to także wzór na dochód wykształconego pracownika, który pozostał w kraju. W drugim okresie życia wyedukowani pracownicy mają również szansę wyemigrować z prawdopodobieństwem emigracji p є ⟨0,1⟩ do kraju o wyższym poziomie płac (w > 1)25. Wówczas zarabiają:. hti1 [1 wai eti ]ht .. (2). Podmioty gospodarujące są obojętne na ryzyko i starają się zmaksymalizować swój dochód w ciągu całego życia. Z równania dochodowego można wyprowadzić wzór na tzw. krytyczny podmiot gospodarujący (aE). Jednostki mające większe umiejętności niż ów podmiot podejmą decyzję o edukacji w nadziei na wyższy dochód z pracy za granicą:. ai aE. e 1– (1 r ) . [1 p (w –1)]. (3). Z kolei w przypadku hipotetycznie rozważanej gospodarki zamkniętej wzór na krytyczny podmiot gospodarujący (aF) jest następujący:. aF e 1 (1 r ),. (4). gdzie r jest stopą procentową ustaloną przez międzynarodowe rynki finansowe. Wzrost gospodarczy (właściwie: stopa wzrostu gt+1) jest definiowany jako przyrost średniego poziomu kapitału ludzkiego (ht, ht+1) w rozpatrywanym kraju: (ht 1 ht ) (1 p )e (a 2 aE2 ) gt 1 , ht 2[aE (1 p )(a aE )]. (5). oraz w gospodarce zamkniętej na migrację (autarkii):. e (a 2 aF2 ) gF . 2a. (6). Wzór na stopę wzrostu w otwartej gospodarce (gt+1) wskazuje na dwa przeciwstawne efekty drenażu mózgów: – zwiększone możliwości migracyjne powodują obniżenie progu edukacyjnego (poziom krytycznej zdolności aE), a przez to zwiększoną formację kapitału ludzkiego w gospodarce (zjawisko to nazwano brain effect); – z drugiej strony im większe prawdopodobieństwo migracji (p), tym większy odpływ wykwalifikowanych pracowników z gospodarki i mniejsza stopa wzrostu (zjawisko to nazwano drain effect). 25. Relatywny zwrot z edukacji (w) jest równy zagranicznej stawce płac pomniejszonej o koszty migracji..
(11) Zjawisko drenażu mózgów w teorii ekonomii. 83. Rys. 2 prezentuje wyraźnie dwa przeciwstawne efekty drenażu mózgów. Pole pod krzywą oznaczone wzorem A + B = [1 – F(aE)] oznacza liczbę wszystkich wykształconych pracowników w gospodarce. Dzieli się ono na obszary oznaczone wzorami: – A = p[1 – F(aE)] – ci, którzy opuszczają kraj pochodzenia (z prawdopodobieństwem p); – oraz B = (1 – p)[1 – F(aE)] – ci wyedukowani pracownicy, którzy pozostaną w kraju..
(12) . U. A FaE B. aE. ā a . Rys. 2. Wpływ zwiększonego prawdopodobieństwa migracji na inwestycje w kapitał ludzki Źródło: M. Beine, F. Docquier, H. Rapoport, Brain Drain and LDC’s Growth: Winners and Loosers, IZA DP 2003, nr 819.. Zwiększenie prawdopodobieństwa ( p) obniża próg krytycznego podmiotu gospodarującego (aE) na lewo i zwiększa pole A + B, przy czym oczywiście decydujące jest to, czy obszar B uległ zwiększeniu, czyli czy więcej osób wykształconych pozostało w kraju w wyniku zwiększenia prawdopodobieństwa migracji. Kraj wysyłający odniesie więc korzyści z drenażu mózgów, gdy brain effect przeważy nad drain effect. Stanie się tak, gdy stopa wzrostu w gospodarce otwartej będzie wyższa od stopy wzrostu w autarkii, czyli: gt +1 > g F .. (7). Badania empiryczne dokonane przez autorów nie dotyczyły szacowania całego modelu26, ale jedynie zweryfikowania zależności między: 26. Nie analizowano empirycznie, czy brain effect przeważył nad drain effect (czyli sytuacji, w której mimo emigracji osób wykwalifikowanych zwiększa się odsetek wykwalifikowanych pracowników w kraju w porównaniu z sytuacją, gdy emigracja byłaby zabroniona)..
(13) Jan Brzozowski. 84. – prawdopodobieństwem migracji a zwiększoną formacją kapitału ludzkiego w gospodarce (wyższe prawdopodobieństwo prowadzi do obniżenia krytycznej zdolności aE , przez co więcej osób decyduje się na kształcenie) – sprawdzenie, czy występuje brain effect; – stopą wzrostu a odsetkiem wykształconych osób w gospodarce oraz prawdopodobieństwem migracji – zbadanie drain effect. W estymowaniu równań regresji zastosowano dane przekrojowe z 37 krajów rozwijających się. Wyniki tej estymacji wskazały na pozytywną i znaczącą korelację między poziomem kapitału ludzkiego a stopą migracji oraz między wzrostem gospodarczym a poziomem kapitału ludzkiego. Tym samym hipoteza o pozytywnym drenażu mózgów nie mogła zostać odrzucona27. Model BBD wywołał olbrzymie zainteresowanie wśród ekonomistów badających procesy migracyjne. Perspektywa korzystnego drenażu mózgów została po raz pierwszy zasygnalizowana również w sposób empiryczny. Trzeba jednak od razu dodać, że wstępne badania M. Beine’a, F. Docquiera i H. Rapoporta były w dużym stopniu niedoskonałe. Nie szacowano samego modelu, a jedynie niektóre występujące w nim zależności. Ponadto w modelu regresji, w związku z brakiem zharmonizowanych danych, zdecydowano się na analizę statyczną, w jednym tylko roku, oraz zastosowano jako zmienną zastępczą (dla odsetka wykwalifikowanych migrantów) ogólną stopę migracji. To spore uproszczenie, ponieważ stopa wykwalifikowanej migracji w danym kraju powinna być wyższa od ogólnej, zgodnie z teorią B.R. Chiswicka28 o pozytywnej selekcji wśród emigrantów (wyjeżdżają ci najlepiej wykształceni i najzdolniejsi). Wprawdzie autorzy próbowali skorygować te niedostatki, wprowadzając dodatkowe zmienne (przede wszystkim przekazy pieniężne od emigrantów), badania te nadal mają jednak wyłącznie orientacyjny charakter i mogą stanowić jedynie punkt wyjścia do właściwej analizy zjawiska drenażu mózgów. Pierwotny model BBD zawierał również pewne błędy w części teoretycznej, co wykazał N. Hemmi 29. Pominięto w nim koszty migracyjne, wprowadzając zagraniczny wzrost z edukacji netto (po odliczeniu kosztów podróży itp.). Rozwiązanie takie spowodowało jednak, że pozytywny drenaż mózgów, a więc sytuacja gdy brain effect przeważa nad drain effect, możliwy byłby tylko w sytuacji, gdy gospodarka rozpatrywanego kraju wykazywałaby bardzo niskie tempo wzrostu, a prawdopodobieństwo migracji byłoby niewielkie. N. Hemmi wprowadza do analizy koszty migracyjne, dzięki czemu dowodzi możliwości wystąpienia 27. M. Beine, F. Docquier, H. Rapoport, Brain Drain and Economic…, s. 275–289. B.R. Chiswick, Are Immigrants Favorably Self-selected? An Economic Analysis [w:] Migration Theory: Talking accross Disciplines, red. C.D. Brettel, J.F. Hollifield, Routhledge, New York 2000. 29 N. Hemmi, Brain Drain and Economic Growth: Theory and Evidence: A Comment, „Journal of Development Economics” 2005, vol. 77. 28.
(14) Zjawisko drenażu mózgów w teorii ekonomii. 85. Stopa wzrostu. korzystnego drenażu mózgów przy średnich poziomach prawdopodobieństwa migracyjnego (BBDI – beneficial brain drain for an intermediate value of the migration probabilty). Taka możliwość jest oczywiście znacznie atrakcyjniejsza dla badacza, ponieważ warunek średniego prawdopodobieństwa emigracji jest najbliższy rzeczywistym warunkom.. gt+1. gF. gF. hM. hL. Dochód. Rys. 3. Zależność między dochodem poszczególnych agentów a stopą wzrostu w gospodarkach: zamkniętej (gF) i otwartej na migracje (gt+1) Źródło: N. Hemmi, op. cit., s. 252.. Ponadto N. Hemmi zwraca uwagę na inną, nie mniej istotną prawidłowość. Wprowadzenie kosztów migracyjnych powoduje przeciwstawne skutki drenażu mózgów dla gospodarki w krótkim i dłuższym okresie (rys. 3). Początkowo (przy poziomie dochodu hM) emigrują tylko ci pracownicy, którzy inwestowaliby w edukację także w przypadku braku możliwości wyjazdu, a więc drain effect ujawnia się już w krótkim okresie. Dopiero w miarę wzrostu dochodów poszczególnych podmiotów gospodarujących (począwszy od poziomu hL) edukacja i późniejsza emigracja stają się opłacalne dla większej części społeczeństwa i pojawia się brain effect. Porównanie stopy wzrostu w gospodarce zamkniętej (gF) oraz otwartej na migrację (gt+1) wskazuje zatem, że dopiero w długim okresie pozytywny efekt drenażu mózgów może przeważyć nad negatywnym. To spostrzeżenie nie tylko wydaje się sensowne z ekonomicznego punktu widzenia, ale też otwiera nowe perspektywy badawcze. Estymacja modelu BBD w jednym tylko okresie może doprowadzić do błędnych wniosków. Dopiero długoletnia analiza.
(15) Jan Brzozowski. 86. pozwala stwierdzić, czy stopa wzrostu w rozpatrywanej gospodarce istotnie uległa zwiększeniu30. Pierwotne niedociągnięcia modelu BBD zostały częściowo poprawione przez samych jego autorów31. Stworzono nowy model empiryczny, który został estymowany w całości – poprzednie badania obejmowały jedynie pewne prawidłowości występujące w modelu. Wprowadzono dodatkowe zmienne pozwalające na kontrolowanie efektów ubocznych: zestaw zmiennych stymulujących formację kapitału ludzkiego w danym kraju (χih – np. wydatki publiczne na kształcenie) oraz wzrost gospodarczy (χig – np. wydatki na B+R czy zasób fizycznego kapitału w gospodarce). Podstawowy model składa się więc z dwóch równań. Pierwsze z nich to równanie akumulacji kapitału ludzkiego: H i d H H i ,lag (mi ; ih ; ih ),. (8). gdzie:. H i H i H i ,lag. (9) mierzy formację kapitału ludzkiego w kraju i, Hi,lag jest wartością Hi z poprzedniego okresu, dH to stopa deprecjacji kapitału ludzkiego (ustalona jako 10%).. Hi =. humi 1 − mi (1 − humi ). (10). to udział wykwalifikowanych pracowników w ogólnej populacji ex ante (przed odjęciem tych, którzy wyemigrowali), a humi to udział wykwalifikowanych w populacji ex post (tj. zasób kapitału ludzkiego w gospodarce). Funkcja akumulacji kapitału ludzkiego (Ψ) jest zależna od stopy emigracji wykwalifikowanych pracowników (mi), wektora zmiennych (χih) dodatkowo stymulujących akumulację KL w danym kraju, a (εih) to czynnik błędu losowego. Drugie równanie modelu to równanie wzrostu gospodarczego:. gi = γ (humi ; χig ; εig ),. (11). gdzie (gi) jest stopą wzrostu, (γ) to funkcja wzrostu zależna od odsetka wykwalifikowanej populacji ex post (humi – po odjęciu emigracji) oraz wektora zmiennych dodatkowo stymulujących wzrost gospodarczy w kraju i (χih). W równaniu występuje również czynnik błędu losowego (εig). Aby ocenić, czy w rozpatrywanej gospodarce występuje pozytywny drenaż mózgów (beneficial brain drain), autorzy porównują analizowane gospodarki z hipotetyczną autarkią 32. Rozpatrują teoretyczny przypadek, gdy emigracja 30 31 32. N. Hemmi, op. cit., s. 251–256. M. Beine, F. Docquier, H. Rapoport, Brain Drain and LDC’s Growth…, s. 10–11. Ibidem, s. 11–12..
(16) Zjawisko drenażu mózgów w teorii ekonomii. 87. wykwalifikowanych pracowników z danego kraju w ogóle nie występuje. W takiej sytuacji zasób kapitału ludzkiego w autarkii ( H i ) wynosi:. {. }. H i = Max Ψ(0; χhi ; εhi ) + (1 − d H) H i, lag ; 0 ,. (12). a w gospodarce otwartej na migrację: H i (mi ; ih ; ih ) (1 d H ) H i ,lag ,. humi =. (1 − mi ) H i , 1 − mi H i. (13) (14). gdzie (Hi) to zasób kapitału ex ante (przed emigracją), a (humi) to zasób kapitału ludzkiego ex post (po odjęciu tych wykwalifikowanych agentów, którzy wyjechali z kraju). Skoro stopa wzrostu gospodarki otwartej wynosi – po podstawieniu wzorów (13) i (14) do wzoru (11): (1 mi )[ (mi ; ih ; ih ) (1 d H ) H i ,lag ] g g gi ; i ; i
(17) , h h 1 mi [ (mi ; i ; i ) (1 d H ) H i ,lag ] . (15). to warunkiem zaistnienia pozytywnego drenażu mózgów jest zwiększenie stopy wzrostu w analizowanej gospodarce pod wpływem zwiększonego prawdopodobieństwa migracji wykwalifikowanej: m gi hum [ H i (1 H i )] i (1 mi ) i 0. mi (1 mi H i ) 2. (16). To z kolei jest możliwe, gdy licznik po prawej stronie równania (16) jest dodatni, a więc gdy:. im (0; ih ; ih ) H i (1 H i ).. (17). Takie przedstawienie warunku BBD pozwala autorom nie tylko na sprawdzenie możliwości wystąpienia pozytywnego drenażu mózgów, ale także na zbadanie efektu netto, czyli rzeczywistego wpływu emigracji wykwalifikowanej na wzrost gospodarczy rozpatrywanego kraju33. W tym celu odejmuje się realną stopę wzrostu od stopy potencjalnej, czyli dotyczącej autarkii (mi = 0):. gi (humi ; ig ; ig ) ( H i ; ig ; ig ).. (18). Model ten pozwala również odpowiedzieć na pytanie, czy marginalne zwiększenie prawdopodobieństwa emigracji wykwalifikowanej (mi) wpłynie pozytyw33. Ibidem, s. 12..
(18) Jan Brzozowski. 88. nie na wzrost gospodarczy w rozpatrywanym kraju (i). Wówczas spełniony musi zostać warunek:. im (mi ; ih ; ih ) . H i (1 H i ) . 1 mi. (19). Badania empiryczne autorów objęły 30 krajów rozwijających się, dla których dane dotyczące emigracji wykwalifikowanej były najdokładniejsze34. Potwierdzono wyraźną dodatnią korelację między stopą emigracji a formacją kapitału ludzkiego. Wpływ brain drain na wzrost gospodarczy nie był już jednoznaczny. Analiza poszczególnych krajów wykazała, że pozytywny efekt drenażu mózgów wystąpił jedynie w 9 przypadkach, przy czym były to kraje relatywnie największe (m.in. Chiny, Indie, Indonezja, Brazylia i Pakistan). Niestety nie był to znaczący impuls do rozwoju – w większości przypadków wahał się on między 0,1% a 0,2% PKB per capita w skali rocznej. W większości analizowanych krajów drenaż mózgów wpływał jednak negatywnie na wzrost gospodarczy. Również w tym przypadku nie był to efekt znaczący, ponieważ w większości przypadków brain drain odpowiadał za zmniejszenie PKB per capita o mniej niż 0,2% rocznie. Jedynie przykład Jamajki, kraju o bardzo wysokiej stopie emigracji wykwalifikowanej (w analizowanym 1990 r. wyniosła ona aż 77,4%), był alarmujący – drenaż mózgów odpowiadał za zmniejszenie PKB per capita w ujęciu rocznym aż o 1,6%. Ponadto zgodnie z wynikami estymacji hipotetyczne marginalne zwiększenie stopy migracji nie powodowało znaczących efektów wzrostowych w analizowanych krajach. Wyniki badań Beine’a, Docquiera i Rapoporta są bardzo ciekawe. Co prawda potwierdzają występowanie brain effect, a więc pozytywnego wpływu możliwości migracyjnych na formowanie kapitału ludzkiego, wskazują jednak, że ogólny wpływ drenażu mózgów na gospodarkę (zarówno pozytywny, jak i negatywny) nie jest tak duży, jak można by tego oczekiwać. Tak więc autorzy pośrednio wykazali, że nie należy demonizować wpływu drenażu mózgów na wzrost gospodarczy. Trudno jednak o wysuwanie jednoznacznych wniosków, ponieważ badania te nadal mają mankamenty. Podstawowym problemem jest brak możliwości dynamicznej analizy, wynikający z problemów związanych z danymi (konkretnie z dostępnością stóp migracji wykwalifikowanej w czasie). Tym samym nadal nie można zweryfikować hipotezy Hemmiego o odmiennych efektach brain drain 34. Ibidem, s. 16–36. Z powodów formalnych nie koncentruję się na komentowaniu dobranej próby i danych do badań, zwiększyłoby to zbytnio objętość artykułu. Trzeba jednak wspomnieć, że w przypadku danych dotyczących stóp emigracji wykwalifikowanej autorzy korzystali z pionierskiej publikacji: W.J. Carrington, E. Detriagiache, How Big Is the Brain Drain? IMF Working Paper/98/102, w której po raz pierwszy podano dość dokładne wartości dotyczące drenażu mózgów dla dużej grupy krajów rozwijających się (61 krajów). Niestety szacunki stóp wykwalifikowanej emigracji dotyczą wyłącznie 1990 r..
(19) Zjawisko drenażu mózgów w teorii ekonomii. 89. w krótkim i długim okresie. Aby definitywnie rozwiać wątpliwości na temat realnego wpływu drenażu mózgów na poziom kapitału ludzkiego i wzrost gospodarczy w kraju pochodzenia, należy przeprowadzić kolejne badania, tym razem o charakterze dynamicznym z wykorzystaniem bardziej precyzyjnych danych. 6. Wnioski końcowe Model BBD otwiera nową perspektywę badawczą w obszarze ekonomii migracji. Pojawiła się wreszcie możliwość empirycznej weryfikacji wpływu drenażu mózgów na sytuację gospodarczą kraju pochodzenia. Co istotne, poprawiony model BBD pozwala nie tylko przyjąć lub odrzucić hipotezę o pozytywnym efekcie drenażu mózgów, ale także umożliwia badaczowi pokazanie realnego efektu netto emigracji osób wykwalifikowanych na poziom kapitału ludzkiego w analizowanej gospodarce. Oczywiście nie obejmuje on wszystkich możliwych pozytywnych efektów drenażu mózgów, m.in. transferów pieniężnych od emigrantów oraz roli sieci migracyjnych w rozwoju gospodarczym. W tym kierunku również powinny zmierzać kolejne badania emigracji, na co zwracają uwagę sami twórcy modelu BBD. Autorzy zaprezentowanego modelu ograniczają swoją analizę wyłącznie do krajów rozwijających się. Tymczasem hipoteza o pozytywnym efekcie drenażu mózgów jest na tyle interesująca, że warto ją zweryfikować również dla państw tzw. transformacji gospodarczej, w tym Polski. Założenia teoretyczne modelu pozwalają na taką analizę. Po erozji bloku komunistycznego nastąpiło wśród tych państw gwałtowne otwarcie się gospodarek na rynki światowe. Dotyczyło to także w dużej mierze rynku pracy i możliwości migracyjnych. Otwarcie granic, znaczne różnice poziomu płac między krajem pochodzenia a starymi krajami Unii Europejskiej czy Ameryki Północnej oraz stosunkowo wysokie kwalifikacje miejscowych pracowników stanowiły niewątpliwie element sprzyjający intensywnej emigracji. Warto poznać odpowiedzi na pytania: jak wpłynęło to na rzeczywisty odpływ wykwalifikowanych pracowników? jakie skutki gospodarcze przyniosło to zjawisko? czy na pewno był to efekt negatywny? Dzięki temu obecna dyskusja w nauce polskiej dotycząca skutków gospodarczych emigracji będzie mogła być wzbogacona o nowe argumenty. Badania takie mogą również stanowić istotną informację dla projektujących polską politykę migracyjną. Literatura Azariadis C., Drazen A., Threshold Externalities in Economic Development, „Quarterly Journal of Economics” 1990, vol. 105..
(20) 90. Jan Brzozowski. Beine M., Docquier F., Rapoport H., Brain Drain and Economic Growth: Theory and Evidence, „Journal of Development Economics” 2001, vol. 64. Beine M., Docquier F., Rapoport H., Brain Drain and LDC’s Growth: Winners and Loosers, IZA DP 2003, nr 819. Bhagwati J., Taxing the Brain Drain, „Challenge” 1976, vol. 19, nr 3. Bhagwati J., Hamada K., The Brain Drain International Integration of Markets for Professionals and Unemployment: A Theoretical Analysis, „Journal of Development Economics” 1974, vol. 1. Carrington W.J., Detriagiache E., How Big Is the Brain Drain? IMF Working Paper/98/102. Chiswick B.R., Are Immigrants Favorably Self-selected? An Economic Analysis [w:] Migration Theory: Talking accross Disciplines, red. C.D. Brettel, J.F. Hollifield, Routhledge, New York 2000. Domański R., Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa 1993. Domański R., Polityka stopy procentowej a kapitał ludzki i rynek pracy, „Ekonomia” 2002, nr 5. Domingues Dos Santos M., Postel-Vinay F., Migration as a Source of Growth: The Perspective of a Developing Economy, „Journal of Population Economics” 2003, vol. 16. Galor O., Tsiddon D., Income Distribution and Growth: The Kuznetz Hypothesis Revisited, „Economica” 1996, vol. 63. Grubel H., Scott A., The International Flow of Human Capital, „American Economic Rewiev” 1966, vol. 56. Haque N.U., Kim S.J, „Human Capital Flight”: Impact of Migration on Income and Growth, „IMF Staff Papers” 1995, vol. 42, nr 3. Hemmi N., Brain Drain and Economic Growth: Theory and Evidence: A Comment, „Journal of Development Economics” 2005, vol. 77. Jabłoński Ł., Akumulacja kapitału ludzkiego w procesie konwergencji gospodarki Polski [w:] Kapitał ludzki i intelektualny jako czynnik wzrostu gospodarczego i ograniczania nierówności społecznych w Polsce, red. M.G. Woźniak, temat badawczy nr 21/ KES/1/2005/S/213, AE w Krakowie, Kraków 2005 (maszynopis). Kannappan S., The Brain Drain and Developing Countries, „International Labour Review” 1968, vol. 98. Lucas R.E., On the Mechanics of Economic Development, „Journal of Monetary Economics” 1988, vol. 22. Massey D.S. et al., Worlds in Motion. Understanding International Migration at the End of the Millenium, Clarendon Press, Oxford 1998. Miyagiwa K., Scale Economies in Education and the Brain Drain Problem, „International Economic Rewiew” 1991, vol. 32, nr 3. Mountford A., Can a Brain Drain Be Good for Growth in the Source Economy?, „Journal of Development Economics” 1997, vol. 53. Praszałowicz D., Teoretyczne koncepcje procesów migracji, „Przegląd Polonijny” 2002, r. XXVIII, z. 4. Stark O., The New Economics of the Brain Drain, „World Economics” 2005, vol. 6, nr 2..
(21) Zjawisko drenażu mózgów w teorii ekonomii. 91. Stark O., Helmenstein C., Prskawetz A., A Brain Gain with a Brain Drain, „Economic Letters” 1997, vol. 55. Ulman P., Nierówności dochodów a wzrost gospodarczy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, AE w Krakowie, Kraków 1999 (praca doktorska, maszynopis). Vidal J.P., The Effect of Emigration on Human Capital Formation, „Journal of Population Economics” 1998, vol. 11. Woźniak M.G., Kapitał ludzki i intelektualny w strategii prowzrostowej ograniczającej nierówności społeczne [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Kapitał ludzki i intelektualny. Część I, red. M.G. Woźniak, Uniwersytet Rzeszowski, Katedra Teorii Ekonomii, Rzeszów 2005. The Phenomenon of Brain Drain in Economic Theory The article offers a critical review of economic thought on the issue of brain drain. The departure of qualified emigrants became the subject of thorough analysis beginning in the 1960s. The term brain drain itself suggested the process is decidedly negative for the sending country’s economy, and many theories have therefore arisen explaining how these countries lose out when their most gifted move abroad. Paradoxically, due to the actual construction of the models used to describe the phenomenon and also because there is a lack of available data on the emigrants in question, none of these models have been empirically verified. The issue, however, was again taken up at the end of the twentieth century, having once again intensified due to globalisation and the needs of the “knowledge-based economy”. Alongside the traditional models illustrating the negative aspects of brain drain, new strains of research arose in response to what was called The New Economics of Brain Drain, with some researchers suggesting that it may have a positive effect on the sending country’s economic growth. In the article I present several positive models of brain drain and analyse their usefulness in empirical research, particularly for the Polish economy..
(22)
Powiązane dokumenty
Jaca: To wy się kłóćcie dalej, a w wolnej chwili zerknijcie, jakie się dzieją hece z wystawami o
Podlega Ministerstwu Spraw Wewnętrznych (FDHA). Na czele Swissmedic stoi rada naczelna, która reprezentuje agencję, a także zatwierdza jej budżet. Przychody pochodzą z
Najintensywniejszy obieg wod podziemnych, si~gaj~cy pi~tra kredowego, rna miejsce w przykraw~dziowej strefie drenai u na Zulawach. Tam tei
Wskutek ograniczenia poboru wód podziemnych w cen- tralnej czêœci gdañskiego systemu wodonoœnego nast¹pi³o wype³nianie siê lejów depresji i powrót zwierciad³a wody ku
Rozk³ad przestrzenny ciœnienia i dróg przep³ywu wód pod lodowcem zale¿y od jego geometrii (mi¹¿szoœci), warunków termicznych, wielkoœci zasilania wodami ablacyjnymi i
Ocenê wielkoœci zasilania i drena¿u wód podziemnych przeprowadzono w rejonie Kampinoskiego Parku Narodowego (KPN) oraz W³oc³awka przy zastosowaniu modelowania numerycznego,
(Bratkowski 2003, s. Stamtąd też, jak podaje znany ekonomista brytyjski John Richard Hicks, laureat nagrody Nobla w 1972 r. Hicks: „Te pierwsze monety były raczej duże i musiały
ze świadomości roli, jaką wysoko wykształcona warstwa społeczna odgrywa we właściwym funkcjonowaniu poszczególnych państw; (b) drenaż mózgów jest z reguły postrzegany
