Problemy rozwojowe odnowy katechetycznej

Stefan Kunowski

Problemy rozwojowe odnowy

katechetycznej

Studia Theologica Varsaviensia 5/2, 7-30

S T E F A N K U N O W S K I

PR O B L E M Y RO ZW O JO W E O DNO W Y K A TE C H ET Y C Z N E J

T r e ś ć : W stęp — postaw ienie problem ów rozw ojowych w k atechetyce polskiej. — 1. Problem teoretyczno-fundam entalny (K atechetyka keryg- m atyczna a p edagogika katolicka). —■ 2. Problem m aterialny i form alny przepow iadania w katechetyce pastoralnej (Zasady i cele w ychow aw cze katechetyki kerygm atycznej). — 3. Problem integracji katechetyki z w y­ chow aniem chrześcijańskim (U stopniow anie katechizacji zgodnie z procesem rozwoju człow ieka). — 4. Problem m etodyczny katechetyki kerygm atycz­ nej (R ozw ijanie m etodyki katechetycznej). — W nioski końcow e — sfor­ m ułow anie postulatów realizacyjnych.

O dbyw ająca się i u nas w Polsce odnow a katechetyczna wym aga okresowego spraw dzania, jakie są jej osiągnięcia, w jakim kierunku zdąża ruch katechetyczny, przed jakim i trudnościam i obecnie stoi. Odpow iedź na te p y tan ia pozwoli n am nie tylko uświadomić sobie aktualny etap rozwoju, ale także umożliwi wychowawczo praw idłowe pokierowanie wysiłkami ku właściwemu celowi.

J a k wiadomo, do osiągnięć w polskim ruchu katechetycznym należy ugruntow anie orientacji kerygm atycznej, do czego w y d a t­ nie przyczynił się nieodżałowanej pam ięci ks. prof. Jó z ef D a j - c z а к (zm. 24. II. 1966 r.) swoją „K atechetyką“ oraz szeregiem artykułów 1, nad czym też zintensyfikował od r. 1962 swe wysiłki

1 Ks. J . D a j с z a k, Katechetyka. Metody, przedmioty, dzieje katechezy i oso­ bowość katechetyczna, W arszawa 1956, s. 196— 205; T enże, Ruch katechetyczny w Polsce w bieżącym stuleciu, K atecheta 1958 nr 1, s. 17— 35; Refleksje recenzyjne na temat katechizmów i podręczników do nauki religii wydanych w ostatnich latach w Pol­ sce, K atecheta 1958 nr 3, s. 203— 217; Czy stoimy u progu nowej homiletyki na

ίζμ-8 S T E F A N K U N O W S K I

[2]

zasłużony miesięcznik „K atech eta“, gdy jego redaktor ks. prof. M arian F i n k ę opracow ał zwięzłą syntezę odnowionej kateche­ tyki.2 Ale do osiągnięć tych trzeba również zaliczyć wzbogacenie w m ateriały katechetyczne, których dostarcza coraz więcej ks. W incenty Z a l e s k i , 3 czy dość liczni autorow ie podręczników do nauki religii lub przygotow ania do pierwszej spowiedzi i K o ­ m unii św .4 O kierunku zaś, w jak im rozwija się polski ruch kate­ chetyczny, najwymowniej świadczy praca Komisji nad polskim katechizm em , który m a wyprzedzić jako dalsze ogniwo' w roz­ w ijaniu ujęć katechetycznych, tak chrystocentrycznie zoriento­ w any katechizm francuski,5 ja k też nastawiony n a ideę królestwa Bożego katechizm niemiecki.®

T a pogłębiona p raca n a d przebudow ą układu i scalenia treści katechizm u staje się drogowskazem dla odnow ienia także całego program u nauczania religii dzieci i młodzieży. Jed nak że dalsze posuwanie się n a tej drodze napotyka obecnie na pewne trudności i przeszkody, które trzeba przezwyciężyć lub wym inąć, ażeby doprow adzić odnowę katechetyczną do duszpasterskiego celu, ja k i w ytknął Kościołowi I I Sobór W atykański.7 O tych trudnoś­ ciach, które dziś narastają, daje nam znać aktualny stan b a d ań naukow ych z dziedziny katechetyczno-pastoralnej, prow adzonych

chodzie? Studia T heologica Varsaviensia 1963 nr 2, s. 39— 81 ; Komentowanie Pisma św. Starego Testamentu w świetle encykliki Divino Afflante Spiritu, K atecheta 1965 nr 1, s. 3— 9.

2 Ks. M . F i n k ę , Odnowa katechetyczna. (£arys katechetyki kerygmatycznej). W: W spółczesna m yśl teologiczna, Poznań 1964, s. 559— 590.

3 Ks. W . Z a l e s k i , Nauka Boża. Katechezy (od I do V I I klasy), Poznań 1959; T enże, Nauka Boża. Dekalog, Poznań 1960; Spotkania z Chrystusem, Poznań 1964 cz. 1 ; Zagadnienia biblijne. Jezus Chrystus Poznań 1964.

4 N p. Ks. Cz. P i o t r o w s k i , Katechizm podstawowy, Poznań 1960 wyd. X I ; ks. E. M a t e r s к i, N . S. H e k k e r , M ój katechizm, Poznań 1959; Ks. Bp Z. K o w a l s k i , Pan Jezus i dzieci, Poznań 1965 wyd. I V ; Z. R y b a τ­ ο z у к, Przyjdź, Panie Jezu \, Poznań 1965.

5 Catéchisme à Vusage des diocèses de France, Tours 1938; T łum . polskie, Katechizm polskiego dziecka, Londyn 1962.

6 Katholischer Katechismus der Bistümer Deutschlands, Freiburg 1955; T łum . polskie, Katechizm katolicki, K atow ice 1959.

7 K s. Bp J . S t r o b a , Katecheza współczesna, A teneum K apłańskie 1966 nr 345, s. 236.

tak w Akadem ii Teologii Katolickiej w W arszawie, ja k też w K a ­ tolickim Uniwersytecie Lubelskim.

D la ilustracji rozpatrzm y wyniki czterech ostatnich prac doktorskich. P i e r w s z a z n i c h , krytykując zasadę „bosko- ludzkiej równowagi“ jak o podstawę duszpasterstwa, dochodzi do wniosku, że duszpasterstwo stanowi zbawcze pośrednictwo Kościoła, którego celem jest „uobecniać samoudzielanie się Boga w Chrystusie przez słowo i sakrament oraz warunkować wolne przyjęcie tego samoudzielania się w Duchu Świętym przez wiarę i miłość dla wzrostu Kościoła (jako społeczności) “. 8 To samoudzielanie się Boga w Chrys­ tusie przez słowo i sakram ent powoduje duszpasterskie ujęcie ka­ techetyki jak o jednego z działów w kerygm atyce pastoralnej obok misjologii i homiletyki. K erygm atyka zaś sama m iałaby być przeniknięta przez teologię pastoralno-fundam entalną o samo- urzeczywistnianiu się Kościoła w teraźniejszości, ja k również przez li­ turgikę pastoralną oraz pastoralną teologię społeczną.9 O m a­ w iana więc praca doktorska próbuje określić miejsce katechetyki w całokształcie teologii pastoralnej, nie zajm ując się jednakże za­ gadnieniem p e d a g o g i k i p a s t o r a l n e j , która przecież może wyjaśniać, ja k dochodzi do przyjęcia tego samoudzielenia się w Duchu Świętym przez wiarę i miłość ze strony człowieka, dającego osobową odpowiedź n a dialogiczne wezwanie Chrystusa Z baw ia­ jącego.

D r u g a p r a c a d o k t o r s k a zajm uje się wew nętrznym problem em katechetyki kerygm atycznej, a mianowicie związkiem katechezy m oralnej z katechezą sakram entalną, szczególnie chrztu jak o sakram entu inicjacji chrześcijańskiej, w której włączenie do tajem nicy Paschalnej Chrystusa nie tylko jest b ram ą w iodącą do Kościoła, ale wyznacza także drogę, program m oralny życia człowieka ochrzczonego w Kościele przez włączenie chrześcijanina do społeczności braterskiej i społeczności zbawienia, przez po ­ słannictwo w Kościele do oddaw ania czci Bogu, składania ofiary

8 Ks. Fr. B l a c h n i c k i , Pośrednictwo zbawcze Kościoła w ujęciu Fran­ ciszka Ksawerego Arnolda. Probłem zasady formalnej teologii pastoralnej, Lublin 1965 m aszynopis pracy doktorskiej w A rchiw um K . U . L ., s. 299.

10 S T E F A N K U N O W S K I

[

]

Eucharystycznej, przez miłość w życiu społecznym oraz przez walkę chrześcijanina ze złem i z zakłóceniem porządku stworzo­ nego w świecie wartości ziemskich. Dopiero tak rozw inięta „świa­ domość chrztu jako rzeczywistości ciągle aktualnej i dynamicznej mo­ że być przedmiotem starań wychowawczych, a jednocześnie może być pod­ stawowym motywem postępowania chrześcijańskiego.“10 Żeby więc spełnić postulat ruchu kerygm atycznego i powiązać katechezę m oralną z katechezą sakram entów, trzeba wykorzystać całą teo­ logię chrztu, b ran ą całościowo w kontekście roku kościelnego.11 Okazuje się jednakże, iż występuje tu nie tylko teologiczna trudność głębszego rozum ienia treści chrztu w nauce św. Pawła, ale także pojaw ia się druga przeszkoda, m ianowicie nauka św. Pawła, o której powiedziano, że zaw iera „pewne myśli tru d n e do zrozu­ m ienia“ (2 P 3, 16) musi być dodatkow o „oczywiście— j a k pisze a u to r rozpraw y doktorskiej — udostępniona dziecku“ .12 Stąd pogłę­ biona treść kerygm atyczna katechez wym aga jeszcze przysto­ sowania do możliwości percepcyjnych dziecka. Bez psychologii wychowawczej przeto nie będzie m ożna się obejść na dalszą metę.

T r z e c i a z kolei p r a c a d o k t o r s k a zajm uje się z n a­ czeniem nauki Piusa X II dla rozwoju idei chrystocentyzm u p ed a­ gogicznego, który obejm uje naśladow anie Chrystusa jak o w zoru osobowego doskonałości w wychow aniu różnych stanów, dalej zaw iera w sobie chrystocentryczne nauczanie religii co do celu, zasady koncentracji i m etody oraz chrystocentryczne wychowa­ nie m oralne woli, uczuć i sumienia. O kazuje się przy tym, że chrystocentryzm Piusa X I I łączy w sobie elem enty chrystocen­ tryczne nauki św. Pawła, św Augustyna, św. Benedykta, św. Franciszka z Asyżu i św. Ignacego, ale szczególnie podkreśla god­ ność C hrystusa-K róla i M aryi Królowej świata. Stąd też płyną postulaty n a przyszłość dla ascetyczno-mistycznego naśladow ania

10 Ks. J. C h a r y t a ń s k i , SJ., Sakrament inicjacji chrześcijańskiej w kate­ chezie moralnej KI. Tilmanna i Fr. Schreibmayra, W arszawa 1966 m aszynopis pracy doktorskiej w A rchiw um A. T . K ., s. 309.

11 T am że. s. 311. 12 T am że, s. 291.

Chrystusa, dla nauczania katechetycznego oraz dla wychowania religijno-m oralnego do życia w Kościele, do świętości, apostolstwa, życia z wiary i nabożeństw a do M atki Najświętszej.13 Z nauki Piusa X I I wynika więc, że katechetyka kerygm atyczna musi obecnie szukać pow iązania z całością w ychow ania chrześcijań­ skiego nie tylko w dziedzinie religijno-m oralnej, ale i w dziedzinie ascetyczno-mistycznej drogi do doskonałości. W ynika stąd stwier­ dzenie, że katechetyczna odnowa w jej obecnym etapie rozwojo­ wym nie może pom inąć związku z całokształtem pedagogiki chrześcijańskiej.

O s t a t n i a wreszcie r o z p r a w a d o k t o r s k a daje także świadectwo aktualnym trudnościom w rozwoju kateche­ tyki kerygmatycznej. Przedm iotem jej jest opracow anie m eto­ dycznego problem u rysunku we współczesnej katechezie. O k a ­ zuje się, że jako dodatkow a pomoc ułatw iająca dzieciom zrozu­ m ienie treści katechezy, konieczny jest rysunek dostosowany do treści religijnej i do możliwości recepcyjnej dziecka szkolnego. „Tak więc rysunek symboliczno-schematyczny jest najodpowiedniejszą formą rysunku katechezy“ 14 — stwierdza A utor, a równocześnie dowodzi, że „za najwłaściwszą formę dla rysunku symbolicznego w ka­ techezie uznaliśmy schemat jako środek o najoszczędniejszej formie wyrazu na korzyść treści.“ 15 J a k widzimy, odnow a kerygm atyczna kate­ chetyki będzie m usiała stanąć także w obliczu problem ów m e­ todyki nauczania, chociażby przy pom ocniczym zagadnieniu rysunku wykonywanego przez nauczyciela n a tablicy i rów no­ czesnego rysunku w zeszytach dzieci.16

M am y więc omówione 4- prace naukowe, w których stwier­ dzam y zetknięcie się ruchu katechetycznego co najm niej z czte­ rem a problem am i, a m ianowicie : 1 ° — stosunku katechetyki kerygmatycznej do pedagogiki pastoralnej, 2° — stosunku m a­

13 Ks. J. N o w a c z y k , Chrystocentryzm w pedagogice według nauki Piusa X II, Lublin 1965 m aszynopis pracy doktorskiej w A rchiw um K . U . L.

14 Ks. W . Z a l e s k i T S ., Problem rysunku dziecka we współczesnej kate­ chezie, Łęczyca 1965 m aszynopis pracy doktorskiej w A rchiwum A. T . Κ ., s. 110.

15 T am że, s. 153. 16 T am że, s. 108.

terialnej kerygm atyki do formalnej (czyli spraw a dostosowania treści przepow iadania do poziom u rozwojowego dzieci i m ło­ dzieży), 3° — stosunku odnowionej katechetyki do chrześcijań­ skiego wychowania całego człowieka n a wzór Chrystusa, oraz 4° — stosunku katechetyki kerygm atycznej do zagadnienia m e­ tody jej nauczania. Spróbujm y podejść do wym ienionych p ro ­ blemów jako do wyłaniających się trudności na drodze rozwoju katechetyki kerygm atycznej.

1. P r o b le m t e o r e ty c z n o - f u n d a m e n t a l n y

N ajpierw trzeba podkreślić, iż dobrze się stało, że wymienione prace doktorskie, bardzo subtelne i trudne, zostały podjęte i wy­ konane dla dobra ruchu katechetycznego w Polsce. Jednakże należy zdać sobie sprawę z tego, że dotyczyły one głównie t r e ś ­ c i m a t e r i a l n e j kerygmy od strony, czy to teologii pasto­ ralnej, czy m isterium paschalnego w sakram encie chrztu, czy też idei chrystocentryzm u. C zw arta natom iast praca, o rysunku, stoi n a gruncie tradycyjnej szkolnej katechetyki, która przechodzi swą odnowę i przeobrażenie. Wszystko to razem wzięte od stro­ ny m aterialnej kerygm atyki nie wyczerpuje całości problem ów katechetycznej przebudow y. ,W zakresie bowiem przem iany i odnowy trzeba stale pam iętać to, co dobitnie wyraził ks. prof. M . F i n k ę , że katechetyka kerygm atyczna „Nie oznacza· jednak rewolucyjnego przewrotu w dotychczasowym sposobie nauczania religii,“11 ponieważ „nie mamy tu do czynienia z przewrotem w katechizacji, lecz

Z dalszym jej rozwojem“,18 n a skutek czego katechetyka kerygm a­ tyczna pow inna przejąć wszystkie pozytywy i cały dorobek myśli katechetycznej w ciągu praw ie 2 tysięcy lat. W związku z tym przy­ pom ina się znana teoria, że katechetyka kerygm atyczna jest trze­ cim etapem ru ch u ,10,który od m etody nauczania religii (instrukcji), poprzez form ację wychowawczą osobowości katechum ena wszedł w etap inicjacji religijnej, wtajem niczającej dziecko w m isterium

17 Ks. M . F i n k ę , Odnowa katechetyczna, art. cyt., s. 578. 18 T am że, s. 562.

19J. H o f i n g e r , Stehen wir am Beginn einer dritten Phase der katechetischen Erneuerung 2. K atechetische Blätter 1962 z. 7, s. 289— 296.

Boga w Chrystusie i Jego Kościele.20 Owe trzy etapy rozwojowe : m etody 21, wychowania religijno-m oralnego 22 i inicjacji religij­ nej m ożna wyjaśnić jeszcze inaczej.

Ponieważ nauczanie religii od strony podmiotowej skutecz­ nego wpływu n a człowieka, a nie od strony przedmiotowej działa­ nia Kościoła Chrystusa jako prasakram cntu 23 przez słowo Boże i łaski sakram entalne, dotyczy rozw ijania świadomości ludzkiej, która m a się uzgodnić z przekonaniem człowieka o praw dzie przeżytych treści religijnych, dlatego też podstaw ową rolę gra tu myślenie nie to zwykłe, racjonalistyczne, lecz myślenie reli­ gijne, m ające charakter eschatologiczny i ontologiczny. Jednakże i w myśleniu religijnym współdziałają ze sobą zasadnicze spraw ­ ności intelektualne, ja k zapam iętanie wiadomości stanowiących w i e d z ę , ja k zdolność stosowania pierwszych zasad logicznych, dających r o z u m i e n i e oraz zdolność ujm ow ania syntetycz­ nego wiadomości w jednolitą całość jako wynik m ą d r o ś c i . W związku z tym rozróżnieniem elem entów religijnego myślenia widzimy, że w pierwszym etapie zainteresowań m etodą nauczania religii chodziło o przekazanie dzieciom wiedzy katechizmowej, czerpanej z traktatów teologicznych tak, że katechizm y tego czasu są tylko ich skrótem, a pojmowanie życia chrześcijańskiego stało się. sumą obowiązków m oralnych nałożonych przez Boga na człowieka pod sankcją grzechu ciężkiego i u traty zbaw ienia.24 W drugim zaś etapie rozwoju katechetyki, jako wychowania oso­ bowości chrześcijańskiej, rozpoczął się zwrot w kierunku kate­ chetyki kerygm atycznej,25 która zorientow ana chrystocentrycznie,

20 Ks. M . F i n k ę , art. cyt., s. 588.

21 А. В o y e r, Pédagogie chrétienne. I. Problèmes et m éthodes. Paris 1947 2.

22 J. G ö 1 1 1 e r, Religions- und Moralpädagogik, M ünster i. W . 1931; Ks. Z. B i e l a w s k i , Pedagogika religijno-moralna, Lwów 1933.

23 O. S e m m e l r o t h SJ.,Z)ze Kirche als Ursakrament, Frankfurt am M ain 1955.

24 Ks. St. B i z u ń, Współczesny katechizm na tle historycznym, K atecheta 1962 nr 3, s. 124.

25 J. A. J u n g m a n n SJ., Die Frohbotschaft und unsere Glaubensverkün- digung, Regensburg 1936; T enże, Christus als Mittelpunkt religiöser Erziehung, Freiburg i. B. 1939.

1 4 S T E F A N K U N O W S K I _{[ 8 j}

dąży do przepow iadania Radosnej Nowiny Zbaw ienia i dlatego szuka nie tyle nowej wiedzy dogm atycznej, ile rozum ienia ca­ łości praw dy objawionej przez Chrystusa Pana. Dlatego też nie dzieli ona katechizm u n a odrębne częśfci praw d dogm atycznych (Wierzę), praw d m oralnych (Dekalog) i praw d liturgicznych (Sakram enty św.), lecz stara się znaleźć w iązania w ew nętrzne katechezy moralnej z katechezą sakram entalną na podstawie Pisma św. i liturgii. Dążąc zaś do chrystocentrycznego zrozum ienia całości tych związków, odkrywa w tajem nicy paschalnej Chrystusa źródło chrztu, a w nim program dla m oralnego życia chrześcija­ nina.

Jednakże przez pogłębione zrozum ienie treści kerygmy k ate­ chetyka współczesna przekracza czyste cele wychowawcze i stoi w obliczu trzeciego etapu inicjacji chrześcijańskiej.26 W skutek zaś zrozum ienia personalno-dialogicznej istoty stosunku między udzielającym się Bogiem poprzez Chrystusa- Zbawiciela w D uchu Sw. a człowiekiem, który m a dać wolną odpowiedź n a wezwanie Boże do zbawienia, zm ienia się głęboko sens całości i części kate­ chezy. W katechezie inicjacyjnej chodzi bowiem o przekazanie ontyczne rzeczywistości nadprzyrodzonej, o żywe przeżycie praw d, których ośrodkiem jest Chrystus. Wszystkie bowiem praw dy reli­ gijne wynikają ze zbawczych w ydarzeń życia, śmierci, zm artw ych­ w stania i uwielbienia Chrystusa. W ydarzenia te nie są tylko faktem historii, lecz wciąż trw ają, odnaw iają się i zapew niają nasze zbawienie. T en sposób objaw ienia się Boga form uje m etodę katechezy jako przepow iadanie zbawczych wydarzeń, zbawczej nauki i przykazań, ale w tym nauczaniu działa sam Chrystus, Pan swego Kościoła, pobudzając przez D ucha Świętego serca ludzkie, aby doszły do wiary i miłości, aby były uświęcone i zba­ w ione.27 W Chrystusie bowiem „ukryte skarby m ądrości i wiedzy“

26 S. K u n o w s k i , Formy rozwojowe w pracy katechetycznej, K atecheta 1966 nr 2, s. 53 ; Ks. E. B u l a n d a SJ., Wtajemniczenie chrześcijańskie, A teneum Kapłańskie 1965 nr 338, s. 129— 137.

27 K. T i l m a n n , D as Werden der neuen katechetischen Methode, missionarisch gesehen. W: „K atechetik h eu te“, Freiburg 1961 s. 104— 105; Ks. M . F i n k e , art. cyt., s. 562.

(Kol. 2, 3) prow adzą do trzeciego etapu mądrościowego ujęcia i do inicjacji w tajem nice, które muszą być odsłaniane stopniowo zgodnie z rozwojem człowieka, z jego pom nażaniem się w mąd­ rości i w latach, i w łasce u Boga i u ludzi (Łk 2, 52). Chrystus Pan sam także objaw iał się ludziom powoli i cząstkowo według po­ stawionego w yrzutu : Jeśli ziemskie rzeczy powiedziałem wam, a nie wierzycie: jakoż jeślibym wam niebieskie opowiadał, wierzyć będziecie?

(J 3, 12).

W ten sposób trzeci etap inicjacji w tajem nice Chrystusa wy­ m aga stopniowego przystosowania form podawczych treści reli­ gijnej do recepcyjnych możliwości człowieka, zgodnie z jego rozwojem naturalnym . W tym właśnie dochodzim y do trudności, na jak ą katechetyka kerygm atyczna natknęła się w obecnym sta­ nie. M aterialna kerygm atyka w ym aga więc pomocy ze strony n a ­ ukowej znajomości rozwoju człowieka. Tej pomocy udzielić może p e d a g o g i k a p a s t o r a l n a jako nauka o wszechstronnym rozwoju człowieka do pełni człowieczeństwa n a wzór C hrystu­ sowy i o podstawowym procesie przem iany wewnętrznej (metanoi) pod wpływem współpracy człowieka z łaską celem dania osobowej odpowiedzi w dialogu z Chrystusem Zbawiającym .

Dochodzim y przeto do problem u stosunku katechetyki keryg­ matycznej do pedagogiki katolickiej, zawierającej w sobie dział szczegółowy pedagogiki duszpasterskiej. Skoro Chrystus Pan jest Jedynym Pośrednikiem między Bogiem a ludźm i (I T ym 2, 5), to całe duszpasterstwo Kościoła jest przedłużeniem pośrednictw a Chrystusa, Boga-Człowieka. Podobnie do tego wzoru unii hiposta- tycznej w Osobie Jezu sa C h ry stu sa 28 duszpasterstwo Kościoła łączy w sobie a) stronę teologiczną — słowa Chrystusowego i jego mocy sakram entalnej, ale także b) stronę antropologiczną nowego człowieka w Chrystusie (Kol 3, 9— 11), który swą w iarą i miłością od­ pow iada n a wezwanie i miłość Chrystusową. T e dwie strony duszpasterstwa staw iają dw a odrębne zadania w pośredniczeniu. Pierwsze zadanie uobecniania zdarzeń zbawczych Chrystusa

28 Ks. Bp W . P l u t a , Teologia pasterska, A teneum K apłańskie 1961 nr 313, s. 107 n.

16 S T E F A N K U N O W S K I [10]

Ewangelicznego (Słowo Boże) i Eucharystycznego (sakram enty św.) m a charakter k e r y g m a t y c z n o - l i t u r g i c z n y . D ru ­ gie zaś, jako pobudzanie w iernych do w spółdziałania z łaską nad urobieniem siebie n a wzór Chrystusowy, stanowi zadanie p e d a- g o g i c z n o - p a s t e r s k i e . Podstawę naukow ą pierwszego zadania tworzy teologia pastoralna z jej działam i: fun dam en tal­ nym , kerygm atycznym (z należącą tu katechetyką, hom iletyką i mi- sjologią), liturgicznym i kanonicznym , obejm ującym pastoralną teologię społeczną. N atom iast naukow ą podbudow ą zadania w stosunku do człowieka w duszpasterstwie jest pedagogika pasto­ raln a wraz z jej naukam i pom ocniczym i psychologii, socjologii i biologii wychowania. Nie tylko więc działy teologii pasterskiej przenikają się wzajemnie, jeszcze głębiej są one przenikane i u z u ­ pełniane przez problem y pedagogiki pastoralnej tak, że nie może być działu czysto teologicznego w pastoralnej teologii, który by nie uwzględnił drugiego, tj. ludzkiego członu w pośrednictwie duszpasterskim. W ten sposób wszystkie działy teologii pastoralnej pow inny b rać pod uwagę człowieka z jego potrzebam i, stanam i i możliwościami zrozum ienia oraz d an ia dobrowolnej odpowiedzi n a wezwanie Boże do zbawienia. T ak też odrobina wody musi być w lana do kielicha mszalnego.

Nie sposób tutaj wchodzić w szczegóły problem atyki wycho­ wawczej w tem atach teologii pasterskiej, o co zatroszczyć się m a pedagogika pastoralna, ale konieczny stosunek uzupełniania, przedstaw iony kiedyś w dwuogniskowym schemacie eliptycznym , pozostaje tu w dalszym ciągu podstaw ą rozw iązania problem u stosunku, zachodzącego m iędzy katechetyką kerygm atyczną a pe­ dagogiką katolicką, która zaw iera w sobie szczegółowy dział pedagogiki duszpasterskiej.29

29 S. K u n o w s k i , Katechetyka a pedagogika katolicka, K atecheta 1963 nr 4. s. 162—3.

5. Problem m aterialny i form alny przepowiadania

Zw rot od m etody do treści katechezy kerygm atycznej, zaczerp­ niętej ju ż nie z traktatów spekulatywnej dogm atyki, lecz bezpośred­ nio z Pisma św. i liturgii, stał się po drugiej wojnie światowej kierunkiem m aterialnej kerygmy, opracowującej układ katechiz­ m u łub program ów katechezy.80 Niestety, sam a m aterialna strona kerygm atyki nie wystarcza do skutecznego przepow iadania. Pod siew ziarna bowiem trzeba odpowiednio przygotowanej gleby.

Przeszkodą więc dla dalszego doskonalenia i rozwoju k ate­ chetyki kerygmatycznej jest brak opracow ania strony formalnej przepow iadania ukazującej, ja k ono powinno być dostosowane w swych układach treści do poziom u rozwojowego dzieci i m ło­ dzieży, początkujących katechum enów i doskonalących się w ier­ nych, ja k m ożna je dostosować do możliwości recepcyjnych ustopniowanej rozwojowo inicjacji religijnej, aż do całkowitego w tajem niczenia w dzieła nauczycielskie, kapłańskie i królewskie Chrystusa.

Rozw iązanie tego problem u w ym aga współpracy teoretycznej ze strony pedagogiki pastoralnej, a praktycznej— ze strony kate­ chetyki. Pedagogika bowiem może dać wskazówki, do jakiego poziom u rozwojowego zależnie od wieku trzeba dostosować treści m aterialne przepow iadania, jakie m ożna osiągnąć cele i przy jak im sposobie postępow ania, natom iast katechetyka kerygm atyczna może z bogactw Chrystusowych dobrać taki wieniec istotnych praw d, które odpow iadają możliwościom recepcyjnym danego wieku rozwojowego.

Przy tym układaniu treści celem skutecznego ich w prow a­ dzania do przeżyć wychowanka, trzeb a być w zgodzie z tezą współczesnej psychologii uczenia się, że „każde dziecko na każdym etapie rozwoju można uczyć podstaw każdego przedmiotu, byle podawanych w odpowiedniej dlań formie“.31 Z tego wynika, iż program kształcenia praw idłowo ułożony opiera się na zasadzie spirali, po której

80 B. T r u f f e r , Das material-kerygmatische Anliegen in der Katechetik der Gegenwart, Freiburg Br. 1962.

31 J . S. B r u n n e r , Proces kształcenia (tł. z ang.), W arszawa 1964, s. 16.

13 S T E F A N K U N O W S K I _[12]

naw raca się do tych samych rzeczy, ale na coraz wyższych pozio­ m ach.

W rozwoju norm alnym człowieka według teorii warstwicowej wychow ania przechodzim y przez 5 poziomów. Dzięki tem u : a) w okresie przedszkolnym poziom i n i c j a c j i p r z e ż y ­ c i o w e j um ożliwia przygotowanie dziecka do wczesnej K om unii św. i do I spowiedzi; b) w wieku szkolnym wyższy poziom roz­ woju psychicznego i umysłowego daje możność przeprow adzenia i n i c j a c j i u ś w i a d a m i a j ą c e j praw dy w iary w ukła­ dzie katechizm owym i z przygotow aniem do sakram entu bierz­ m ow ania; c) w wieku dorastania rozwijające się uspołecznienie dziecka daje trzeci poziom — i n i c j a c j i d z i a ł a n i o w e j , która czynnie w prow adza do pracy nad sobą, w zasady miłości Boga i bliźniego, w życie m oralne i społeczne Kościoła łącznie z przysposobieniem do sakram entu m ałżeństwa lub sakram entu kapłaństw a; d) w wieku m łodzieńczym rodzące się przeżycia wartości kulturow ych : praw dy, dobra, piękna i świętości prow a­ dzą na wyższy poziom i n i c j a c j i w a r t o ś c i u j ą c e j życie własne i innych ludzi, twórczość osobistą i obcą wedle apostol­ skiego ducha kultury chrześcijańskiej, aż wreszcie e) w wieku dojrzałości człowieka osiągany najwyższy poziom duchowego rozwoju jednostki um ożliwia pełną i n i c j a c j ę ś w i a t o ­ p o g l ą d o w ą w tajem nice Chrystusa P a n a .32

Stąd praktycznie rzecz biorąc, katechetyka m a za zadanie opracow ać 5 układów koncentrycznych tych treści kerygm atyki, które występują w Ew angeliach w postaci : a) w ydarzeń zbawczych, ja k narodzenie, życie, śmierć i zm artw ychw stanie Chrystusa Pana, b) nauki Objawionej Chrystusa o Bogu Trójosobowym i Jego miłości, c) nauki m oralnej Chrystusa (nowe przykazanie naczelne i dekalog), d) kultu O jca niebieskiego ustanowionego przez Chrystusa (modlitwa, sakram enty, pam iątka O fiary i założenie Kościoła) oraz e) nauki o zbawieniu i rzeczach ostatecznych. Cykle kerygm atyczne muszą więc mieć te same podstawy

biblij-32 S. К u n o w s к i, Formy rozwojowe w pracy katechetycznej, K atecheta 1966 nr 3, s. 99— 100.

ne historii zbawienia, podstawy dogm atyczne, etyczne, liturgicz­ ne i eschatologiczne. Przy tym w nauczaniu tych cyklów nie cho- chodzi o pamięciowe opanowanie formuł, lecz o świadome przy­ swojenie podstaw, czyli struktury wewnętrznej przedm iotu naucza­ nia katechetycznego.

T ę strukturę w ew nętrzną w katechetyce kerygm atycznej stanow ią przeżyte intuicyjnie naw et przez małe dziecko dwie idee podstawowe, a mianowicie : idea C h r y s t o c e n t r y z - m u z ośrodkiem w samej fascynującej Osobie Ghrystusa-Jezusa, oraz idea m o r a l i z m u Chrystusowego, zw iązana z poryw ają­ cą zasadą miłości Boga i bliźniego, ja k siebie samego. Jednakże ta struktura w ew nętrzna pow inna być według zasady psychologii uczenia się podana w odpowiedniej dla rozwoju w ychow anka for­ mie. D om aga się tego zasada p e r s o n a l i z m u , czyli posza­ now ania godności, wolności i właściwości danej osoby wycho­ wanka, jak też zasada h u m a n i z m u chrześcijańskiego, czyli działania wychowawczego zgodnie z potrzebam i człowieka i do­ brem ludzkim .33 Dlatego też układy 5 cyklów katechetycznych, dobierane do poziom u rozwojowego ze względu na personalizm i hum anizm , będą się między sobą różniły celami i form am i podania.

Co do sprawy bliższych celów dla każdego cyklu katechetycz­ nego trzeba zaznaczyć, że w pierwszej inicjacji przeżyciowej celem tym jest nie tylko wyrobienie u dziecka przyzwyczajeń do praktyk religijnych, ale także przekonanie dziecka o istnieniu rzeczywistości nie widzialnej, w której Bóg, Anioł Stróż i diabeł działają, że Bóg wszystko widzi i wie, a Anioł Stróż we dnie i w no­ cy czuwa i towarzyszy, że trzeba go słuchać. Inicjacja uśw iada­ m iająca zaś na wyższym ju ż poziomie umysłowym m a dalej rozwinąć i ugruntow ać religijność dziecka, czyli jego myślenie religijne pow iązane z uczuciem bojaźni Bożej, czci i miłości Chrys­ tusa i Jego M atki. Inicjacja znów działaniow a n a poziomie roz­ woju społeczno-moralnego stawia za cel własną pracę

wycho-33 S. К u n o w s к i, Podstawy wychowania duszpastersko-katechetycznego, K atecheta 1962, nr 4, s. 212— 213.

20

w anka n ad sobą, n ad charakterem chrześcijańskim, jego zespołem cnót wlanych, kardynalnych i towarzyszących. Cele inicjacji wartościującej rozszerzają się dalej na formowanie duchowe osobowości chrześcijańskiej z jej powołaniem życiowym i za­ wodowym. Wreszcie inicjacja światopoglądowa, w prow adzają­ ca w spraw y eschatologicznego losu człowieka, staw ia za cel własny dalsze osiąganie doskonałości chrześcijańskiej, będącej drogą do świętości osobistej w Kościele.

Form y zaś podania treści katechetycznych, dostosowane do poziom u rozwojowego wychowanka, m uszą uwzględnić aktywność własną rozwijającego się dziecka. Będą więc wiązały się najpierw z zabaw ą, potem z dociekaniem, następnie z pracą, twórczością oraz, n a koniec, z m odlitew nym przeżyciem światopoglądowym, o czym w szczegółach m ożna będzie pomówić przy zagadnie­ niach m etody nauczania w katechetyce. T eraz zaś ogólnie należy stwierdzić, że układy cykliczne katechez powinny być chrystocen- tryczne i moralistyczne w swej treści kerygm atycznej, natom iast m uszą być dobierane hum anistycznie w celach wychowawczych, a personalistycznie w form ach dostosowanych do rozwoju osoby wychowanka.

3. Problem integracji katechetyki z wychowaniem chrześcijańskim

O m aw iane układy dydaktyczne treści kerygmatycznej m ają być dostosowane nie tylko do zdolności umysłowych dzieci i m ło­ dzieży, ale także powinny być zharm onizow ane wychowawczo z potrzebam i i zainteresowaniam i wychowanków zgodnie z ich poziom em rozwojowym. Szczególnie nauczanie religii musi dzia­ łać wychowująco tak, by wzrost świadomości religijnej i myśle­ nia eschatologicznego wiązał się bezpośrednio z przekonaniem o prawdziwości i wartości przeżyć religijnych oraz potęgował chęć włączenia się ontologicznego i trw ania w rzeczywistości nadp rzy ­ rodzonej łaski Bożej, dzięki czemu dopiero następuje ożywienie wiary przez uczynki dobre na chwałę Bożą, powstaje życie sp ra­ wiedliwego z wiary, powiązanie życia chrześcijańskiego z w iarą. Niewątpliwie wielość treści kerygmatycznej do

przyswoję-nia przez dziecko w układach dydaktycznych wym aga koncen­ tracji wewnętrznej podaw anego m ateriału. Podstawy takiej kon­ centracji d ają ogólne zasady Chrystocentryzm u (praw da, którą Chrystus objawił, pom oce nadprzyrodzone, które zostawił, przy­ kazania, które dał) oraz zasada m oralizm u Chrystusowego (nie dość wiedzieć, wierzyć i m odlić się, ale trzeba czynić wolę O jca niebieskiego). Jednakże sam a koncentracja dydaktyczna m ateria­ łu nie wystarcza. Potrzebna jest o wiele trudniejsza koncentracja pedagogiczno-psychologiczna, polegająca nie tylko n a jednoli­ tości wpływów wychowawczych, czy n a oddziaływ aniu całościo­ wym n a rozum , uczucie i wolę wychowanka, czyli na całą jego osobowość,84 lecz głównie w ym agająca dostosowania układu dydaktycznego do potrzeb i poziom u rozwojowego katechum e­ nów. Jeśli zaś staniem y na gruncie pięciu poziomów coraz wyższej inicjacji chrześcijańskiej, to zauważymy, że każdy z nich m a własną ideę przew odnią formacji duchowej i m oralnej chrześcijanina, zaczerpniętych z wychowawczych wartości Ewangelii (grupa celów duchow ych do osiągnięcia oraz środków naturalnych postaw m oralnych).35

a) W iek przedszkolny do 7 roku życia dziecka, związany z ka­ techezą rodzinną i pom ocą duszpasterską w przygotow aniu do pierwszej spowiedzi i K om unii św., przedłużoną najpóźniej do 10 r. życia, koncentruje się wychowawczo wyraźnie wokół idei d z i e c i ę c t w a B o ż e g o zgodnie ze słowami Zbawiciela : Jeśli się nie nawrócicie i nie staniecie się jako dziatki, nie wnijdziecie do królestwa niebieskiego (M t 18, 3). W iąże się z tym postaw a m o­ raln a prostoty, pokory i posłuszeństwa, gdyż ktokolwiek się tedy uniży jako to dziecię, ten jest większy w królestwie niebieskim (M t 18, 4). Dlatego też kult Dziecięcia Jezus, M atki Bożej z Dzieciątkiem, św. Rodziny, aniołów betlejemskich, szczególnie zaś Anioła Stróża, cena K rw i Zbawiciela za przyw rócenia dziecięctwa Bożego,

34 Por. Ks. Fr. B l a c h n i c k i , Koncentracja w katechezie, K atecheta 1946 nr 6, s. 263— 5

35 S. K u n o w s k i , Wartości wychowawcze Ewangelii, Sprawozdania T o ­ warzystwa N aukow ego K .U .L . 1949 nr 2, s. 21— 2 6 ; T enże, Powrót do ewange­ licznych zródel wychowania,

odżegnanie się od ducha złego jako droga u trzym ania dziecięctwa Bożego aż do końca życia, tw orzą zespół praw d katechezy w o p ar­ ciu o podstawę biblijną i liturgiczną tego pierwszego poziomu inicjacji przeżyciowej.

b) W iek szkolny (od 7 do 14 r. życia), przesłużony duszpas­ terskim przygotow aniem do bierzm ow ania najpóźniej do 17 r. życia, n a drugim poziomie inicjacji uświadam iającej m a własną ideę koncentracji>w postaci m ł o d z i e ń c z o ś c i B o ż e j , któ­ ra na wzór m łodzieńca w Ewangelii nie zadaw ala się samym zachow aniem przykazań, ale szuka pewnej drogi zbaw ienia i roz­ radow ania się w Bogu, który jest weselem od młodości (Ps 42, 4). C eną m oralną utrzym ania się w młodzieńczości Bożej jest dobro­ wolne ograniczanie się w postawie ubóstwa, do którego Chrystus wzywa m łodzieńca w słowach : idź, sprzedaj co masz i daj ubogim (M t 19,21) oraz w postawie czystości. M ożna tu dołączyć jeszcze duszpasterskie motywy rycerskości chrześcijańskiej, usposabiają­ cej dobrze do sakram entu bierzm ow ania w oparciu o katechizm o­ we i dogm atyczne podstaw y katechezy.

c) Wiek dorastania i młodszy wiek młodzieńczy (od 14 do 21 r. życia) przedłużony duszpasterskim przygotow aniem do m ałżeństwa najpóźniej do 25 r. życia, w swym okresie inicjacji działaniowej i m oralnej pracy nad sam ym sobą wym aga właści­ wej sobie koncentracji wychowawczej wokół idei d o j r z a ł o ś ­ c i d u s z y do zbawienia. W artość duszy bowiem, której nie zrów­ noważy wartość całego świata {Bo cóż pomoże człowiekowi, choćby cały świat zyskał, a na duszy swojej szkodę poniósł—· M t 16, 26), ulega zatracie, gdy dusza zatopi się w życiu doczesnym, a nie w życiu Bożym {a kto by stracił duszę dla mnie, znajdzie ją — M t 16, 25). Stąd też konieczna jest w tym okresie inicjacji świadoma troska 0 dobro duszy własnej, o jej zbawienie, jej czystość i wolność od grzechu, do czego prow adzi przede wszystkim postaw a m oralna pokuty, czyli naw rócenia do Boga, (jeśli pokutować nie będziecie, wszyscy także zginiecie— Łk 13, 3— 5) oraz postawa zaparcia się. siebie w cierpieniu ( Jeśli kto chce za mną iść, niech sam siebie zaprze 1 weźmie krzyż swój, a naśladuje mię — M t 16, 24). W ten sposób 22 S T E F A N K U N O W S K I [16]

cały układ treści kerygmatycznej będzie m iał tu zastosowanie życiowo-moralne w oparciu o podstaw y etyczne katechezy.

d) Właściwy wiek młodzieńczy od 21 do 28 r. życia, obejm ują­ cy, pod względem duszpasterstwa także m łode m ałżeństwa do 32 r. życia, posiada własną ideę koncentracji wychowawczej, mobilizującej dążenia aktywne tego okresu, a mianowicie ideę k r ó l e s t w a B o ż e g o , które w was jest (Łk 17, 21) i które polega n a sprawiedliwości, realizowanej przez pełnienie woli Bożej zgodnie ze słowami C hrystusa: Szukajcie naprzód Królestwa Bożego i sprawiedliwości jego, a to wszystko będzie wam przydane (M t 6, 33). Postawa więc służby Bogu i pracy na Jego chwałę jest środ­ kiem do osiągnięcia sprawiedliwości K rólestwa Bożego n a ziemi. Dlatego też czwarty poziom inicjacji wartościującej powołuje chrześcijanina do twórczości i do aktywnego świadectwa, apostol­ stwa w dziedzinie kultury chrześcijańskiej przez wszczepienie w Chrystusa i udział w Jego dziele nauczycielskim, kapłańskim , i pasterskim . Podstawy eklezjologiczne i pastoralne katechezy tw orzą w tym cyklu szczególnie motywy walki chrześcijańskiej ze złem n a świecie i motywy udziału w odnow ieniu oblicza ziemi, we włączeniu wszystkich wartości ziemskich, jak o stworzonych przez Boga, do K rólestwa Chrystusowego.

e) Wreszcie wiek dorosłego człowieka (od 28 do 35 r. życia) na poziomie inicjacji światopoglądowej osiąga możność kon­ centrow ania się wokół idei d o s k o n a ł o ś c i B o ż e j wedle nakazu Chrystusa : Bądźcie wy tedy doskonali jako i Ojciec niebieski doskonałym jest (M t 5, 48). Je st to czynne wielbienia życiem O jca w niebie, który spraw a, że słońce wschodzi na dobrych i złych, a deszcz spada n a sprawiedliwych i niesprawiedliwych (M t 5, 45). Szczytem zaś tej doskonałości człowieka n a wzór doskonałoś­ ci Bożej staje się przykazanie : miłujcie nieprzyjacioły wasze (M t 5, 44), gdyż podstaw ą tego jest naczelne przykazanie miłości Boga i bliźniego, ja k siebie samego (M t 22, 37— 40).

Ogólnie stw ierdzam y więc, że wartości wychowawcze zaw ar­ te w Ew angeliach dają możność skoncentrow ania układów kate­ chezy kerygm atycznej, która integruje w ciągu rozwoju

człowie-24 S T E F A N K U N O W S K I [18]

ka całą katechetykę z wszechstronnym i całożyciowym wycho­ w aniem chrześcijańskim.

4, Problem m etody katechetyki kerymatycznej

M aterialna treść kerygm y zaabsorbow ała pow ojenną kate­ chetykę do tego stopnia, że nastąpiło zaniedbanie odpowiedniej m etody jej nauczania. Potępienie nadużyć m etody katechizm o­ wej w układaniu py tań katechizm u i odpowiedzi n a nie, zbyt tru dn y ch często do zrozum ienia dla dziecka, powodowało użycie formy ciągłej opow iadania jako zgodnej z zasadą głoszenia i prze­ pow iadania Dobrej Nowiny. Jedn akże zm iana formy z pytanio- wej (heurystycznej) n a formę podającą (akroamatyczną) nie rozw ią­ zuje wszystkich problem ów nowej dydaktyki katechetycznej, do których wchodzi nie tylko spraw a program u całości nauczania, ale także podział n a kursy dostosowane do rozwoju wychowanka- katechum ena, a dalej spraw a dozow ania treści (jednostka m eto­ dyczna), układ części lekcyjnych (czyli stopnie form alne), tok lekcyjny, m etoda i formy pracy kształcącej, poznawczej i wycho­ wawczej, zasady nauczania, pomoce naukowe poglądowe i audio­ wizualne, techniki dydaktyczne, ja k rysunek czy lektura itp. O dw rócenie się zaś od krytykowanej m etody nauczania wytwo­ rzyło w praktyce praw dziw ą przepaść oddzielającą starą kate­ chetykę lekcyjną od katechetyki kerygmatycznej tak, że auto- rowie piszący według dotychczasowych wzorów nie w idzą ani potrzeby, ani możliwości przebudow y metodyki katechetycznej dla przyjęcia m aterialnej kerygm atyki. Także ze strony kate­ chetów kerygm atyków nie widać troski o stronę m etodyczną, ja k przeprow adzić nowe ujęcia treści religijnej dla młodzieży szkolnej. W ydaje im się, że samo Słowo Boże i sakram ent wy­ starczą do przekazania praw dy i obudzenia w wychowanku wiary, zapom inają zaś o dialogowym charakterze przepow iadania, w którym biorą udział właściwości n atu raln e dziecka, młodzieży, czy dorosłych. Dlatego też dla skutecznego przepow iadania nie m ożna się obejść bez uzmysławiającego rysunku katechety, ani bez psychologicznie ułożonych stopni form alnych, ani też bez pom ocy audiow izualnych czy poglądowych. O kazuje się więc,

że pogardzana początkowo m etoda katechizm owa, dochodząca przez p y tan ia i odpowiedzi do zrozum ienia treści, naw et w nowo­ czesnej dydaktyce świeckiej odzyskuje swoje znaczenie w postaci tzw. nauki program ow anej prowadzonej przy pomocy specjal­ nych podręczników lub maszyn uczących.86 U doskonalenie współ­ czesne p y tań polega jedynie n a tym, że pytanie odnosi się do pojedynczych kwestii, a nie może być stale pytaniem ogarniającym całe partie m ateriału. W praw dzie m etoda pytań i odpowiedzi m o­ że być jedynie m etodą pom ocniczą przy uczeniu się czegoś, służąc do nabyw ania nowych wiadomości, do spraw dzania wy- wyników i do powtórki m ateriału, ale pozbyć się całkowicie m etody katechizmowej nie m ożna. Dlatego też katechizm y fran ­ cuski i niemiecki po opow iadaniu ciągłym podają zwykle kilka py ­ tań, dotyczących praw d katechizm u, dla utrw alenia treści. Spraw a pytań w katechezie w ym aga więc dalszego zbadania i lepszego zastosowania.

Podobnie rzecz się m a z budow ą jednostki metodycznej w lekcji o treści kerygm atycznej. Ponieważ każda lekcja pow inna być zgodna z praw idłowo przebiegającym i ukształtow anym procesem poznawczym w osobowości uczniów, nie może być wypełniona jedynie, choćby najbardziej pociągającym opow iadaniem , lecz musi zawierać budowę trój częściową, złożoną z części pow tarza­ jącej, postępującej i zbierającej (według term inologii K. Sośnic-

kiego), dostosowanych do treści kerygmatycznej naw et pod no­ wymi nazw am i, ja k obwieszczenie Słowa Bożego, rozw ażanie Słowa Bożego i urzeczywistnienie Słowa Bożego.87

Przystosowania do treści kerygmatycznej w ym aga tak samo spraw a zasad nauczania. Nie wystarczy bowiem tradycyjne ujęcie zasady poglądowości, zasady aktywności lub zasady u trw a­ lania. Poglądowość katechezy na lekcji religii to nie jest oglądanie przeźroczy, a aktywność uczniów to nie lepienie lub wycinanie czegoś bez przeżycia religijnego, podobnie utrw alanie nie polega n a chóralnym pow tarzaniu formułek. Treść kerygm atyczna

właś-36 Cz. K u p i s i e w i c z , Nauczanie programowane, W arszawa 1966. 37 G. W e b e r , Religionsunterricht als Verkündigung, Braunschweig 1961, s. 87— 90.

26 S T E F A N K U N O W S K I _[20]

nie wym aga pogłębienia i ureligijnienia tych ogólnych zasad nauczania. I tak poglądowość musi być podobna do przypowieści ewangelicznej lub n a niej polegać tak, by przez zewnętrzne przed ­ m ioty bądź akcje przebijało symboliczne, religijne znaczenie. Rysunek więc katechetyczny powinien być symbolem, a obraz staw ać się ilum inacją zdarzenia zbawczego, by w sposób naoczny pouczać oglądającego o praw dzie wiary. Dzięki tem u obraz uciszenia burzy n a m orzu będzie przeżyciem słów Chrystusa, który jest Panem wieków i Kościoła w czasach burzliw ych.38 Z asada aktywności zaś nie może być tylko zewnętrznym działa­ niem dziecka, lecz m a się stać jego udziałem w ew nętrznym w daniu wolnej odpowiedzi na wezwanie Słowa Bożego. Stąd aktyw izacja duchow a, religijna podczas katechizacji pow inna ożywić postawę nadprzyrodzoną dzieci, której wyrazem dopiero staną się m odlitwa, śpiew, rysunek, wypracowanie, czyn chrześcijański życia.39 Także konieczna zasada utrw alan ia nie może ograniczać się do pam ię­ ciowej recytacji, lecz obejm uje praktyczne zastosowania, ćwicze­ nia, użycie n a co dzień przeżytych i zrozum iałych przez dzieci treści. O pracow anie więc szczegółowe zasad nauczania w zakre­ sie katechetyki wym aga wciąż dalszego rozw ijania praktycznych technik i sposobów ich przeprow adzania.

Równocześnie problem m etod nauczania pozostaje tu o tw ar­ ty. Nowoczesne m etody nauczania grupowego, problem owego, dyskusyjnego, program ow anego 40 pow inny być przebadane co do ich zastosowania w katechetyce kerygm atycznej, ponieważ ich elem enty dadzą się stwierdzić w m etodach, jak ich używał Chrystus Pan 41 N atom iast formy nauczania katechetycznego

38 Ks. M . F i n k ę , Odnowa katechetyczna. Art. cyt. s. 583.

39 Praktyczne wskazania dla katechetów (opracowane podczas M iędzynaro­ dow ego T ygodnia Studiów w Eichstätt), K atecheta 1961 nr 3, s. 168; Ks, M . F i n k ę , art. cyt., s. 585.

40 J . Z b o r o w s k i , Unowocześnienie metod nauczania, W arszawa 1966 41J . B o n s i r v e n , L ’ Enseignement de Jesus-Christ, Paris 1946; J . M . P r i c e , Jesus the Teacher, N ashville, T enn. 1946 ; G. N о s e n g о, La pedagogia di Gesù, R om a 1955 8; L. E s c h , Jesus Christus Lehrer und Meister, W ürzburg 1956 ; J. C a n t i n a t, La Pédagogie du Christ, Paris 1962 ; s. B. Ż u- l i ń s k a , Co nam daje Ewangelia pod względem wychowawczym, Przyjaciel Szkoły

należy dostosować do form rozwojowych, przez które przechodzi wszechstronny rozwój człowieka na coraz wyższym poziom ie. Form y te wiążą się z aktywnością własną dziecka, początkowo przejaw iającą się w zabawie, potem w dociekaniu, dalej w pracy, twórczości i w głębszym m odlitew nym przeżyciu św iatopoglą­ dowym. Stąd w najm łodszym wieku inicjacji przeżyciowej lekcje prow adzi się w formie zajęć zabawowych, które w katechetyce kerygmatycznej przybierają postać obrzędów, celebracji,42 a ta k ­ że w formie inscenizacji,43 a naw et zabaw katechetycznych.44 W wieku szkolnym, kiedy dociekanie poznawcze jest form ą roz­ wojową tego okresu, katechizacja może wykorzystać w zeszytach przedm iotowych do nauki religii 45 kolekcjonerstwo obrazków religijnych lub znaczków pocztowych, zgaduj-zgadule z w iad o­ mości katechizm owych, biblijnych,46 czy liturgicznych, pielgrzym ­ ki i m ajsterkowanie, czytelnictwo czasopism i hagiografii, m etodę harcerską itp. Wyższe formy inicjacji działaniowej wykorzystują znów w wieku dorastania prace różnego rodzaju, ja k pracę um ys­ łową, m oralną, społeczną, organizacyjną. N atom iast wiek m ło­ dzieńczy w swej inicjacji wartościującej zgodnie z ideałam i kultury chrześcijańskiej rozwija odpowiednio do uzdolnień jedńostek formy twórczości własnej w dziedzinie naukowej, estetycznej, gospodarczej, społecznej itd. O dpow iadającą potrzebom tw ór­ czym tego poziom u rozwojowego jest m etoda J O C u , pozw alają­ ca najpierw widzieć dokładnie istniejący stan rzeczy w jakiejś sprawie, potem ocenić go w świetle wiary, a następnie działać skutecznie dla napraw y tej rzeczywistości. Wreszcie inicjacja światopoglądowa człowieka dorosłego w ym aga stosowania form modlitewnej kontem placji praw d wiary, dotyczących proble­

1925 ; s. B. Ż u 1 i ń s к a, Ku zmartwychwstaniu. Zagadnienia pedagogiczne, Trenton 1950, s. 42— 50.

42 Ks. H . C h r u ś c i e l , Poszukiwanie nowej formy katechezy we Francji, K atecheta 1965 nr 2, s. 57.

43 B. J a b 1 o ń s к a, Inscenizacje biblijne, K atecheta 1962 nr 3, s. 183— 185. 44E. J . L u t z , Das katechetische Spiel, M ünchen 1960.

15J . G o l d b r u n n e r , Katechismusunterricht mit dem Werkheft, M ünchen 1957.

28 S T E F A N K U N O W S K I _[22]

mów losu ludzkiego, ja k sens życia, śmierci, grzechu, wiecz­ ności, szczęścia, miłości, cierpienia, stosunku do Boga i Jego tajem nic, ja k to ujm ują rozw ażania, dni skupienia czy rekolek­ cje.

N a ostatek problem użycia pom ocy naukowych, szczególnie aktualnych pom ocy audiow izualnych,47 stanowi niebłahą sprawę do rozw iązania praktycznego, ponieważ ich m echaniczne stoso­ w anie i przeładow anie prow adzi do rozpraszającego urozm aica­ nia nauki i czystej rozrywki, a zatraca skuteczność kerygm atycz- nego oddziaływ ania treści.

W n i o s k i k o ń c o w e

Śledząc obecne stadium rozwoju ruchu katechetycznego w Polsce, stwierdziliśmy wyłaniające się trudności i przeszkody n a jego drodze. Jeśli się ich nie, rozwiąże odnow a kerygm atyczna osiądzie na mieliźnie i nie wejdzie w n u rt życia a równocześnie pogłębi się. przepaść m iędzy katechetyką m etodyczną a kerygm a- tyczną. Żeby więc uniknąć takich konsekwencji, należy zjednoczyć wysiłki tak katechetów praktyków , ja k kerygm atyków, do czego usilnie zachęca soborowa Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim, by katechizacja oświecała i w zm acniała w iarę, rozw ijała życie w duchu Chrystusowym, doprow adzała do świadomego i aktyw ­ nego uczestniczenia w m isterium liturgicznym i pobudzała do działalności apostolskiej.48 W tym celu należy dzieciom i mło­ dzieży pom agać zgodnie z postępem nauk psychologicznych, pedagogicznych i dydaktycznych do harm onijnego rozwoju wrodzonych zadatków fizycznych, m oralnych i intelektualnych.49 D latego też praktycznie podchodząc do zadań, trzeb a wyłonić cztery grupy badawcze, złożone z w ybitnych praktyków i naukow ­ ców, dla przeprow adzenia studiów i eksperym entów w sprawie rozw iązania katechetycznego problem u fundam entalnego,

for-47 E. F l e m i n g , Środki audiowizualne w nauczaniu, W arszaw a 1965. 48 Declaratio de educatione Christiana, Typis Polyglottis V aticanis 1965; tł. polskie Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim, Kierunki 1966 nr 33 (530) i nr 34

(531) punkt 4.

malnego, integralnego i m etodycznego, tworząc w tych grupach zasadniczych dalsze ekipy badające w m iarę potrzeby problem a­ tykę szczegółową, ja k zagadnienia program owe, budow y lekcji, m etod nauczania, zasad czy form pracy katechetycznej. Naczel­ nym jednakże zadaniem tej pracy zespołowej pozostanie zawsze kerygm atyczne głoszenie tajemnicy zbawienia wszystkim ludziom i od­ nowienie wszystkiego w Chrystusie.60

R é s u m é

PR O BL È M E S D ’E V O L U T IO N D U R E N O U V E A U C A T E C H E T IQ U E

L ’article traite des points de croissance dans le renouveau que connaît actuel­ lem ent la catéchétique en Pologne. Il attire l ’attention sur quatre problèm es qui font difficulté pour un heureux développem ent de m ouvem ent catéchétique. Il s ’agit :

1° de la relation entre la catéchèse kérygm atique et la pédagogie pastorale, car la catéchèse doit être un élém ent d ’éducation pour l ’enfant qui la reçoit;

2° de la relation entre le kérigm e m atériel et le kérigm e formai, c ’est à dire de l ’adaptation du contenu de la catéchèse au niveau d ’évolution atteint par l ’enfant catéchisé;

3° de la relation entre la catéchèse renouvellée et l ’éducation chrétienne de l ’hom m e tout entier sur le m odèle du Christ;

4° de la relation entre la catéchèse kérygm atique et les problèm es de m éthode d ’enseignem ent du catéchism e.

Le solution de ces problèm es se trouve dans le fait que le m inistère pastoral de l ’Eglise com m e m oyen de contact entre D ieu et l ’hom m e présente synthé­ tiquem ent deux aspects: a) un aspect théologique (paroles de D ieu et sacra­

m ent) et

b) un aspect anthropologique ( „ l ’hom m e nouveau dans le C hrist“). Le premier aspect présente un caractère kérygm ato-liturgique, tandis que le second présente une exigence pédagogico-pastorale. Ces questions font l ’objet des études de pédagogie pastorale et des sciences auxiliaires com m e la biologie, la psychologie et la sociologie religieuse.

La pédagogie doit s ’occuper de tout ce qui entre dans la théologie pastorale (catéchèse, éloquence sacrée, m issiologie, liturgie, étude des sacrements, direction spirituelle etc.), et cela d ’une m anière toute pratique, car 1° elle étudie la nature hum aine com m e sujet de l ’action de la grâce et des élém ents

30 S T E F A N K U N O W S K I _[24]

surnaturels étudiés par la théologie pastorale. Aussi la pédagogie pastorale doit-elle 2° adapter l ’initiation religieuse de la catéchèse au niveau d ’évolu­ tion des enfants, des adolescents et des adultes, 3° intégrer l ’action de la caté­ chèse dans l ’ensem ble de l ’éducation chrétienne, enfin 4° m ettre au point les m éthodes d ’enseignem ent de la catéchèse kérygm atique dans l ’ensem ble des problèm es liés à la m atière de chaque leçon, à l ’exposé de chaque leçon, aux moyens d ’éducation, aux principes de l ’enseignem ent kérygm atique, aux adjuvants audiovisuels ainsi qu ’aux techniques de l ’enseignement.

Ces exigences dictent par elles-m êm es un programme de recherches dans la pédagogie de la catéchèse conçue com m e une partie de la pédagogie pasto­ rale ainsi que du système d ’ensem ble de la pédagogie chrétienne.