Próby reaktywowania Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego po II wojnie światowej

Pełen tekst

(1)655. 2004. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Kazimierz Urban Katedra Nauk Politycznych. Próby reaktywowania Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego po II wojnie światowej I Celem artykułu jest przybliżenie działań podejmowanych przez władze Kościoła Prawosławnego1 w Polsce w latach 1945–1957 zmierzających do reaktywowania przedwojennego Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego, placówki naukowo-dydaktycznej, która umożliwiałaby kształcenie przyszłych duchownych (ale i świeckich) w dziedzinie teologii prawosławnej na poziomie akademickim. Starania władz kościelnych przypadły jednak na szczególnie trudny okres powojennego dziesięciolecia i zakończyły się połowicznym sukcesem. Trudności te wynikały nie tylko z nowych warunków polityczno-ustrojowych i związaną z tym represyjną polityką wobec Kościołów i związków religijnych, ale i z szczególnego osłabienia samego Kościoła Prawosławnego na skutek wydarzeń wojennych. Jego rozbicie wewnętrzne, niestabilność zarządzających Kościołem, dezorganizacja życia religijnego, utrata blisko 9/10 stanu posiadania oraz nieuregulowane stosunki z Kościołem macierzystym – Rosyjskim Kościołem Prawosławnym sprawiły, iż wiele postulatów kościelnych władze pozostawiały bez załatwienia, a niektóre z nich zostały tylko w części zrealizowane2. Tak się też przedstawiała sprawa reaktywowa1 W artykule utrzymano – wbrew obserwowalnym tendencjom – pisownię z dużej litery „Kościół Prawosławny” (Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny). Utrzymano też pisownię z dużej litery instytucji i organizacji występujących w tekście. Wszystkie cytaty z publikacji i archiwaliów przytoczono w oryginalnym brzmieniu. 2 K. Urban, Kościół Prawosławny w Polsce 1945–1970 (rys historyczny), NOMOS, Kraków 1996; K. Urban, Kościół Prawosławny w Polsce 1944–1956 (studia i materiały), NOMOS, Kraków 1998..

(2) 26. Kazimierz Urban. nia Studium. Sytuacji Kościoła w ćwierćwieczu powojennym poświęcono wprawdzie kilka opracowań historycznych, ale próby te nie doczekały się publikacji. Stąd i zasadność podjęcia tego tematu. Istniejące opracowania ogólne oraz ograniczone łamy zwalniają po części z przybliżenia ważniejszych wydarzeń w życiu Kościoła w powojennym dziesięcioleciu. Dlatego w artykule zasygnalizowane zostaną jedynie niektóre informacje dotyczące kształcenia duchowieństwa prawosławnego w okresie międzywojennym (sprawa Studium) oraz w czasie II wojny światowej. Więcej natomiast uwagi poświęcone zostanie zabiegom kolejnych zwierzchników – metropolity Dionizego (Waledyńskiego), abpa Tymoteusza (Szrettera) i metropolity Makarego (Oksijuka) – o reaktywowanie Studium. W artykule nieco obszerniej przytoczone zostaną też dane dotyczące Prawosławnego Seminarium Duchownego (1950–1960), które przez kilka lat było jedyną instytucją teologiczno-kształcącą Kościoła. W pracy wykorzystano nieliczne publikacje oraz materiały archiwalne byłego Ministerstwa Administracji Publicznej (1945–1950), byłego Urzędu do Spraw Wyznań (od 1950 r.) oraz Prawosławnego Archiwum Metropolitalnego w Warszawie.. II Jak zaświadczają zgodnie historycy Kościoła, jednym z pierwszych kroków władz kościelnych po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. było podjęcie starań o zezwolenie na działalność placówki teologicznej na poziomie uniwersyteckim3. Z inicjatywą tą wystąpił jeszcze metropolita Jerzy (Jaroszewski) w 1922 r., a po jego tragicznej śmierci kontynuował owe starania następca – abp Dionizy. Mimo zgodności co do ogólnej koncepcji utworzenia akademickiego zakładu teologicznego, rychło ujawniły się różnice co do programów, profilu studiów itp. pomiędzy władzami państwowymi, kościelnymi i uniwersyteckimi. Jakimś wyrazem owych rozbieżności była sama nazwa wydziału – Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego, uroczyście otwartego 8 lutego 1925 r. Owe pierwsze lata funkcjonowania Studium zostały przybliżone szczegółowo w obszernym sprawozdaniu podsumowującym ośmioletni dorobek kierownika Studium – metropolity Dionizego w 1932 r. na zebraniu „Kolegium Wykładających”4. Mimo trudności natury kadrowej, organizacyjnej i materialnej – nie mówiąc o niekorzystnych czynnikach zewnętrznych (polityka władz wobec prawosławia w ogólności i polityka narodowościowa) – udało się metropolicie stworzyć silny 3 Por. M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918–1939, PWN, Warszawa 1989, s. 289 i nast.; ks. M. Lenczewski (sen.), Studium Teologii Prawosławnej na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1925–1939, Wyd. ChAT, Warszawa 1992, s. 6 i nast. 4 Por. Sprawozdanie z działalności Studjum Teologji Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego, przedstawione przez Kierownika Studjum Teologii Prawosławnej, Prof. Zw. Mag. Św. Teologji Prawosławnej Księdza Metropolitę Djonizego (Waledyńskiego), na posiedzeniu Kolegjum Wykładających Studjum z dnia 1-go lipca 1932 roku i przyjęte przez Kolegjum Wykładajacych, „Elpis” 1932, R. VI,.

(3) Próby reaktywowania Studium Teologii Prawosławnej.... 27. ośrodek naukowy, liczący się w całym świecie prawosławnym. O dorobku Studium okresu międzywojnia może świadczyć fakt wypromowania 250 magistrów teologii prawosławnej, pokaźny dorobek naukowy wykładowców Studium, zaangażowanie wybitnych uczonych z Polski i z zagranicy do realizacji procesu dydaktycznego. Można też dodać, iż kilkunastu absolwentów Studium zasiadało później na prawosławnych katedrach biskupich Europy, obu Ameryk, Azji, a nawet Australii. Pomyślny rozwój Studium został brutalnie przerwany przez wojnę, która – jak się okazało – unicestwiła jego istnienie. W warunkach okupacyjnych Studium nie podjęło tajnej działalności. Dla rozbitego przez okupację i wydarzenia wojenne Kościoła tylko częściowo zaistniały możliwości kształcenia duchowieństwa w seminarium duchownym w Chełmie (1942–1944) oraz Warszawie (1943–1944). Niemniej kilkunastu alumnów tych seminariów przyjmie później święcenia kapłańskie5.. III Po zakończeniu działań wojennych i powrocie metropolity Dionizego z ewakuacji podjęte zostały działania w kierunku reaktywowania Studium. Nikt bowiem zapewne z prawosławnych nie liczył się z możliwością likwidacji tego wydziału. Nadmienić tu należy, iż owe starania o reaktywowanie przyszło metropolicie podejmować w szczególnie niekorzystnych warunkach zewnętrznych i trudnej sytuacji samego Kościoła. Zmiany granic państwowych spowodowały utratę blisko 90% kościelnego stanu posiadania. Z ponad 4-milionowej rzeszy wiernych ostało się w granicach powojennych Polski nieco ponad 200 tysięcy. Kościół utracił znaczny majątek, a zniszczenia wojenne dosięgły prawie wszystkich placówek duszpasterskich. Ponadto władze państwowe wysuwały zarzuty wobec metropolity dotyczące jego rzekomej współpracy z władzami okupacyjnymi. W stosunkach międzyprawosławnych szczególnie złożonym zagadnieniem okazywała się sprawa autokefalii i unormowania stosunków kanonicznych z Kościołem macierzystym. Te więc okoliczności rzutowały bezpośrednio i pośrednio na przebieg starań kościelnych i w perspektywie – na ich skutki. Za pierwszy oficjalny krok w kierunku reaktywowania Studium należy uznać „Memorandum” wystosowane 30 listopada 1945 r. przez metropolitę Dionizego i pozostałych w Polsce wykładowców (bp Tymoteusz, ks. A. Kalinowicz, A. Łapiński, S. Kiryłowicz) do ministra administracji publicznej – z odpisami do ministra oświaty i rektora Uniwersytetu Warszawskiego, w którym prosili o wznowienie działalności wydziału. Przybliżając w tym dokumencie bezsprzeczne osiągnięcia placówki pisano m.in.: „Wszystko to świadczy o tym, że Studium T.P. w ciągu 15 lat swej pracy stworzyło pewne tradycje naukowe i jego bezprawna likwidacja 5 Por. J. Sziling, Przyczynek do utworzenia prawosławnych seminariów duchownych w Generalnym Gubernatorstwie [w:] Historia i współczesność, PWN, Warszawa 1987, s. 257–263. Także mater i a ł y.

(4) 28. Kazimierz Urban. przez okupanta nie może być podstawą do niewznowienia w obecnych sprzyjających warunkach, kiedy rządy demokratyczne są rzeczywistą rękojmią sprawiedliwości i równouprawnienia. Uszczuplenie ilości prawosławnych obywateli R.P. w związku z układem o repatriacji ludności pomiędzy Unią Radziecką a Polską nie może być podstawą do likwidacji Studium. Przed wojną 1939 r. na Uniwersytecie Warszawskim istniał i obecnie istnieje Wydział Teologii Ewangelickiej, otwarty dla mniejszości wyznania ewangelickiego, która liczyła w/g statystyki urzędowej (Mały Rocznik Statystyczny 1938 r.) ponad 800 tys. wyznawców. Z tej liczby 219 tysięcy stanowili ewangelicy – Polacy. Z tego wynika, iż w obecnych czasach wznowiony Wydział Teologii Ewangelickiej będzie służył dla 200-tysięcznej rzeszy Polaków – ewangelików. Według tychże danych statystycznych ilość prawosławnych Polaków wyniosła 497 tysięcy, t.j. liczbę więcej niż dwukrotnie przewyższającą wyżej podaną ilość ewangelików. Dane te niezbicie udowadniają potrzebę i prawo do wznowienia Studium Teologii Prawosławnej. Należy jeszcze uwzględnić i ten fakt, że wśród licznej rzeszy repatriantów – Polaków ze wschodu znajdują się też i wyznawcy Kościoła Prawosławnego, którzy powiększyli znacznie liczbę Polaków prawosławnych, obywateli naszego Państwa (...) Starsza generacja kleru prawosławnego stopniowo już zanika (...) Za otwarciem Prawosławnego Wydziału Teologicznego na Uniwersytecie Warszawskim przemawiają też względy racji stanu (...) Pragnących studiować teologię prawosławną nie zabraknie wśród prawosławnych obywateli RP; świadczą o tym liczne zapytania, skierowane do Prawosławnej Wyższej Władzy Kościelnej w sprawie studiów teologicznych. Wznowienie tradycji wymiany studentów z innymi krajami prawosławnymi, szczególnie ze Związkiem Radzieckim, przyczyni się wybitnie do zwiększenia liczby słuchaczy Studium, jako też do rozszerzenia jego wpływów naukowo-kulturalnych daleko poza granice Polski”6. Sięgano więc w memoriale do argumentów natury historycznej, międzywyznaniowej, narodowościowej i patriotycznej; odwoływano się też do haseł demokratycznych, jakie głosiła „nowa władza”. Starania dotyczyły reaktywowania Studium, ponieważ przewidywano wówczas kształcenie duchowieństwa przede wszystkim na wyższym poziomie teologicznym. Ów „Memoriał” nie doczekał się jednak odpowiedzi, gdyż władze zmierzały już wówczas do wywarcia presji na metropolitę Dionizego, by ten ustąpił ze stanowiska głowy Kościoła. Mimo to metropolita powyższe starania kontynuował w latach następnych, m.in. skierowując kolejne memoriały do premiera E. Osóbki-Morawskiego czy Ministerstwa Administracji Publicznej. W jednym z pism z 18 września 1946 r. Departament Wyznaniowy tegoż Ministerstwa donosił Ministerstwu Oświaty, że „prośbę Konsystorza (o uruchomienie Studium – K.U.) popiera w całej rozciągłości. Brak wyższej uczelni teologii prawo-. 6 Por. „Memorandum” z 30.11.1945 r. do Ministra Administracji Publicznej, Archiwum Akt Nowych, zespół akt Ministerstwa Administracji Publicznej (dalej: AAN MAP) t. 1042..

(5) Próby reaktywowania Studium Teologii Prawosławnej.... 29. sławnej odbija się już obecnie ujemnie na działalności tego Kościoła, a w przyszłości spowodować może dalsze obniżenie poziomu wykształcenia kleru, niepożądane także z punktu widzenia interesów Państwa”7. Podobnie argumentował miesiąc później minister W. Kiernik (kierował wówczas resortem administracji publicznej) w piśmie do ministra oświaty dodając, iż „podstawowym warunkiem dalszego, normalnego rozwoju tego Kościoła jest możność kształcenia własnego duchowieństwa”, a ponadto reaktywowanie „Wydziału Teologii Prawosławnej” jest pożądane zarówno z punktu widzenia interesów Państwa, jak i Kościoła8. Takie też stanowisko zajął min. Kiernik 19 stycznia 1947 r. w „Pro memoria” dla premiera E. Osóbki-Morawskiego nadmieniając, iż na reaktywowanie Studium wyraziły swą zgodę zarówno resorty administracji publicznej oraz oświaty, jak i rektor Uniwersytetu Warszawskiego – prof. Stefan Pieńkowski9. Jednak mimo poparcia resortów i władz uniwersyteckich sprawa uruchomienia placówki została w 1947 r. wstrzymana. Związane to było z ogólną koncepcją władz dotyczącą Kościoła Prawosławnego i jego zwierzchnika, która znalazła wyraz w memoriale ministra sprawiedliwości H. Świątkowskiego z 10 lutego 1947 r.10 Opowiadał się on – zresztą po rozmowach w Moskwie – za usunięciem metropolity Dionizego i „administracyjnym” uporządkowaniem spraw wewnętrznych Kościoła, zwłaszcza zagadnienia autokefalii i wyboru nowego zwierzchnika. Z tą koncepcją współgrały szczegółowe, sytuujące się w obrębie polityki wyznaniowej – realizowanej zresztą wobec wszystkich Kościołów i związków religijnych, a polegające na odmownym załatwianiu wielu próśb i postulatów kierownictw kościelnych. Nie inaczej przedstawiała się sprawa i w tym przypadku. Tymczasem Kościół odczuwał dotkliwie brak duchownych z powodu ofiar poniesionych w czasie wojny, przesiedleń i deportacji do ZSRR, aresztów w okresie operacji „Wisła”, zgonów oraz braku instytucji teologiczno-kształcących. Strat tych nie rekompensowały pojedyncze przypadki udzielania święceń kapłańskich kandydatom, którzy zdali egzaminy przed specjalną Komisją Konsystorialną. W tej sytuacji zdeterminowany metropolita zdobył się na odważny, jak na ówczesne warunki krok, aby uruchomić „prywatny zakład teologiczny”. Mianowicie w dniu 12 grudnia 1947 r. Sobór Biskupów (tworzyli go wówczas metropolita i abp Tymoteusz) po wysłuchaniu informacji o bezskuteczności starań o reaktywowanie Studium „(...) Postanowił: 1) utworzyć z dniem 1 stycznia 1948 roku Prywatne Studium Teologii Prawosławnej przy Katedrze Metropolitalnej w Warszawie, 2) kierownictwo Studium powierzyć Radzie Profesorskiej w składzie: a) J.E. Wielce Błogosławiony ks. Metropolita Dionizy – Rektor, b) J.E. Najprzewielebniejszy ks. Arcybiskup Tymoteusz – zastępca Rektora, c) Dr A. Łapiński – Sekretarz, 7. Pismo Departamentu Wyznaniowego MAP z 18.09.1946 r. do Ministerstwa Oświaty, ibidem.. 8. Pismo W. Kiernika z 19.10.1946 r. do Ministra Oświaty, ibidem.. 9. Por. dokument „N. 57-19/1”, ibidem.. 10. Por. Memoriał z 10.02.1947 r. pt. „Sprawa Kościoła Prawosławnego w Polsce”, ibidem. Z innych dokumentów wynika, iż dokument ten został opracowany i przedłożony miesiąc wcześniej..

(6) 30. Kazimierz Urban. d) ks. mgr Kalinowicz, mgr Kiryłowicz i kandydat Teologii – Wł. Kułakow – członkowie, 3) o utworzeniu Prywatnego Studium Teologii Prawosławnej przy Katedrze Metropolitalnej w Warszawie podać do wiadomości Ministerstwa Administracji Publicznej”11. Decyzja ta została przedłożona władzom państwowym. Jednocześnie metropolita skierował 19 stycznia 1948 r. pismo do wiceministra administracji publicznej W. Wolskiego, w którym prosił – w związku z uruchomieniem Studium – o poczynienie kroków, by budynki przy ul. św.św. Cyryla i Metodego w Warszawie, będące własnością Kościoła, a zajęte przez resort bezpieczeństwa publicznego, zostały zwrócone na potrzeby internatu Studium12. Dodawał jednocześnie, że gdyby to nie było możliwe do wykonania w chwili obecnej, to prosi o „rezerwację w perspektywie tego budynku”, co zresztą nie nastąpiło. Posunięcie powyższe, obok kolejnego memoriału metropolity z 13 lutego 1948 r. do W. Wolskiego w sprawie załatwienia palących potrzeb Kościoła, stało się zapewne bezpośrednią przyczyną osadzenia go w areszcie domowym 25 lutego tegoż roku, a następnie (17 kwietnia 1948 r.) usunięcia ze stanowiska zwierzchnika Kościoła13. Można nadmienić, iż w memoriale metropolity z 13 lutego w sprawie Studium znalazło się tylko jedno – pełne godności – zdanie, a mianowicie: „Brak wyższej prawosławnej uczelni teologicznej dla kształcenia kandydatów stanu duchownego ujemnie odbija się na życiu kościelnym i na przyszłość grozi katastrofalnymi skutkami. Z tych względów konieczne jest reaktywowanie Studium Teologii Prawosławnej przy Warszawskim Uniwersytecie (art. 41 Dekretu Prez. R.P. [o stosunku Państwa do Kościoła Prawosławnego z 1938 r. – K.U.])”14. Po usunięciu zwierzchnika Kościoła władze państwowe powołały „komisaryczny zarząd kościelny” – tzw. Tymczasowe Kolegium Rządzące Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, na którego czele stanął abp Tymoteusz. On też kontynuował starania metropolity Dionizego o uruchomienie Studium, w zdawałoby się „korzystnych” warunkach dla Kościoła i jego potrzeb. Tylko za lata 1948– 1949 dyskusję nad tym zagadnieniem odnotowały protokoły z posiedzeń Kolegium z 15 września i 11 listopada 1948 r. oraz z 12 kwietnia, 12 maja, 23 sierpnia i 19 października 1949 r.15 Już 31 sierpnia 1948 r. abp Tymoteusz wystosował pisma do ministrów oświaty i administracji publicznej w sprawie wznowienia działalności Studium, a następnie ponowił je w listopadzie tego roku16. Z zachowanych dokumentów wynika, iż Ministerstwo Administracji Publicznej zajmowało wówczas ra11. Uchwała nr 23 Soboru Biskupów z 12.12.1947 r., ibidem.. 12. Pismo metropolity z 19.01.1948 r. do ministra W. Wolskiego, ibidem.. 13. Obszerna dokumentacja w : AAN MAP, t. 1043. Por. też „Monitor Polski” 1948, nr 38.. 14. Pismo metropolity Dionizego z 13.02.1948 r. do wiceministra administracji publicznej (w załączeniu „Memoriał w sprawie unormowania życia kościelno-religijnego Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”), AAN MAP, t. 1042. 15. Teksty protokołów z posiedzeń Tymczasowego Kolegium Rządzącego w: AAN MAP, t.. 1044. 16. Por. pisma abpa Tymoteusza z 31.08. i 13.11.1948 r. do Departamentu Wyznaniowego MAP,.

(7) Próby reaktywowania Studium Teologii Prawosławnej.... 31. czej wstrzemięźliwe stanowisko wobec reaktywowania Studium. Natomiast sporo otwartości wykazywała wiceminister oświaty – E. Krassowska. Jednak i ona podlegała naciskom resortu administracji. Świadczy o tym m.in. jej poufne pismo z 24 listopada 1948 r. do W. Wolskiego, wiceministra administracji publicznej, w którym informuje ona o rozmowach z abpem Tymoteuszem – miały one mieć charakter wstępny („informacyjny”) – i o uzależnieniu dalszych rozmów od „dostarczenia materiału informacyjnego na piśmie” przez władze kościelne17. Co więcej, do pisma tego minister Krassowska dołączyła kolejny memoriał abpa Tymoteusza w sprawie Studium, datowany 13 listopada 1948 r., a adresowany do ministerstwa oświaty18. Memoriał ten zasługuje na uwagę z tego powodu, iż był to najbardziej szczegółowy dokument, jaki skierowały po wojnie władze kościelne odnośnie wznowienia działalności wydziału. Przypomniano w nim, iż w świetle art. 41 (pkt. 2) dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z 1938 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego święcenia duchowne mogą być udzielone tylko tym osobom, które ukończyły Państwowe Prawosławne Liceum Teologiczne lub Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego. Nadmieniono także, iż potrzeby duszpasterskie wymagają ok. 200 czynnych duchownych, gdy tymczasem posługę religijną pełni zaledwie 142 księży. Przytoczono też wyniki sondażowej rekrutacji, w wyniku której chęć studiów wyraziło 28 kandydatów, w przeważającej większości na roku pierwszym. Z tego też powodu abp Tymoteusz prosił, by w roku akademickim 1948/1949 uruchomiony został jedynie pierwszy rok studiów. Prawną podstawę szczegółowej organizacji studiów miało stanowić zarządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 21 września 1932 r. w sprawie organizacji studiów Teologii Prawosławnej w Uniwersytecie Warszawskim, które zresztą formalnie nadal obowiązywało. Po myśli tego zarządzenia został dołączony do memoriału plan studiów dla pierwszego roku. Uwzględniona także została sprawa obsadzenia dwóch katedr oraz prowadzenia wykładów. Wśród proponowanych wykładowców znaleźli się obok arcybiskupa Tymoteusza – bp Michał (Kiedrow), ks. A. Kalinowicz, ks. A. Stojanow, S. Kiryłowicz, W. Kułakow i M. Czyrko. Znaleźli się również wykładowcy z innych wydziałów Uniwersytetu, jak bp Jan Szeruda z Wydziału Teologii Ewangelickiej oraz lektorzy z Wydziału Humanistycznego w osobach M. Maykowskiej i L. Winniczuk. Arcybiskup Tymoteusz proponował również specjalny wykład z prawa wyznaniowego, które miał prowadzić ówczesny minister sprawiedliwości – prof. Henryk Świątkowski. Przewidywał ponadto, iż zajęcia z „przedmiotów teologicznych” będą się odbywały w Domu Metropolitalnym przy ul. Zygmuntowskiej 13, że Biblioteka Metropolitalna będzie pełnić funkcję biblioteki wydziałowej, a Kancelarią Studium (dziekanatem) pokieruje jeden z nowozaangażowanych asystentów.. 17. Pismo E. Krassowskiej z 24.11.1948 r. do W. Wolskiego, ibidem.. 18. Pismo abpa Tymoteusza z 13.11.1948 r. do Ministerstwa Oświaty (odpis), ibidem..

(8) 32. Kazimierz Urban. W wyniku dalszych rozmów abpa Tymoteusza z wiceminister E. Krassowską i opinii wydziału prawnego ministerstwa oświaty, to ostatnie uznało, iż Studium Teologii Prawosławnej prawnie istnieje, gdyż „przez władze polskie nie zostało zwinięte”, i że w tej sprawie chodzi jedynie o wznowienie działalności, uruchomienie katedr i ich obsadę personalną19. W dniu 6 maja 1949 r. E. Krassowska skierowała do rektora Uniwersytetu specjalne pismo, w którym poinformowała o zamiarach ministerstwa oświaty dotyczących odtworzenia Studium w roku akademickim 1949/1950 i poleciła w tym celu powołanie przez Senat specjalnej komisji organizacyjnej, która „poczyni odpowiednie kroki przygotowawcze”. Jednak ostra interwencja wiceministra administracji publicznej W. Wolskiego (11–14 maja 1949 r.), znanego wówczas z nieprzejednanego stanowiska wobec potrzeb wielu Kościołów, spowodowała wycofanie przez ministerstwo oświaty wspomnianego pisma do władz rektorskich20. Trudno powiedzieć, z braku dostępnych źródeł, co sprawiło, iż mimo tych niepowodzeń abp Tymoteusz skierował 8 września tegoż roku do Prezesa Rady Ministrów obszerne „Memorandum” w sprawie załatwienia wielu potrzeb Kościoła, w tym i wznowienia działalności Studium oraz uruchomienia internatu dla przyszłych słuchaczy21. W bardzo obszernym i odważnym uzasadnieniu stwierdzał on: „1. Art. 41 Dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 10 XI 1938 roku o stosunku państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz.U. R.P. Nr 88 poz. 597 z 1938 roku) gwarantuje P.A.K.P. wyższą oraz średnią uczelnię teologiczną: „Kształcenie kandydatów do stanu duchownego odbywa się w utrzymywanych przez państwo Studium (Wydział) Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego lub w Państwowym Liceum Teologicznym”. 2. Głównym zadaniem i obowiązkiem zwierzchnich władz Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego jest należyte zorganizowanie obsługiwania potrzeb religijnych ludności prawosławnej w Rzeczypospolitej Polskiej, liczącej obecnie około 500.000 wiernych (...) Istnienie wyższej uczelni teologicznej jest zatem podstawowym warunkiem rozwoju Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Natomiast brak wyższego naukowego zakładu teologicznego jest uszczupleniem Autokefaliczności, brak zaś wszelkich teologicznych zakładów naukowych jest istotnym zagrożeniem Autokefalii. 3. P.A.K.P. według ilości wiernych zajmuje drugie miejsce w Polsce w grupie wyznaniowej. Jeżeli wyznanie ewangelickie, o mniejszej ilości wiernych, posiada swój wydział teologiczny na Uniwersytecie Warszawskim, to tym bardziej prawo to przysługuje Kościołowi Prawosławnemu (...).. 19. Por. „Notatka służbowa” S.K. z 12.05.1949 r., AAN MAP, t.1942.. 20. Por. pismo Zastępcy Metropolity abpa Tymoteusza z 6.05.1949 r. do Ministra Administracji Publicznej oraz odręczne adnotacje W. Wolskiego z 11 i 14.05.1949 r. na pismach przywołanych w przypisach „19” i „20”, ibidem. 21 Por. pismo Zastępcy Metropolity abpa Tymoteusza z 9.09.1949 r. do Ministra Administracji Publicznej (w załączeniu odpis „Memorandum”), ibidem..

(9) Próby reaktywowania Studium Teologii Prawosławnej.... 33. 5. Pragnących studiować Teologię prawosławną nie zabraknie wśród prawosławnych obywateli R.P. W wyniku akcji, mającej na celu jedynie zorientowanie się co do ilości ewentualnych kandydatów na Studium Teologii U.W., wpłynęło do chwili obecnej kilkadziesiąt podań od tych kandydatów. Niewątpliwie, że z chwilą reaktywowania Studium Teologii Prawosławnej ilość kandydatów znacznie wzrośnie, tym bardziej, że w kraju przebywa pewna ilość byłych studentów Studium, którzy mają poza sobą rok i więcej studiów, którzy pragną wznowienia nauki i zakończenia studiów teologicznych. Kandydaci na Studium Teologii Prawosławnej są w 80% pochodzenia chłopskiego. Ma to duże znaczenie dla pracy przyszłych absolwentów Studium, gdyż zajmą oni przeważnie stanowiska proboszczów wiejskich, t.j. będą pracowali wśród ludu, z którego pochodzą, co jest rękojmią należytego stosunku ich do tego ludu, właściwego zrozumienia jego potrzeb i wychowania go w duchu moralnym i społeczno-państwowym. Wykształceni na Studium Teologii Prawosławnej i wychowani w duchu demokratycznym absolwenci – przyszli księża będą stanowili postępowy element, zdolny do twórczej pracy i demokratyzacji społeczeństwa (...)”. Nie mniej odważne i pryncypialne stwierdzenia odnosiły się i do pozostałych dezyderatów zawartych w „Memorandum”, dotyczących reaktywowania duszpasterstwa wojskowego i przyznania subwencji na remont katedry warszawskiej oraz Domu Metropolitalnego. Była to jednak cena kompromisu ze strony zastępcy metropolity, gdyż nieco wcześniej był on zmuszony potępić falę „cudów” oraz poprzeć dekret o ochronie wolności sumienia i wyznania z 5 sierpnia 1949 r.22 Dodajmy, że ową presję władze administracyjne wywierały również i na inne zwierzchności kościelne. Z braku źródeł trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, co spowodowało zaniechanie przez abpa Tymoteusza dalszych starań w sprawie wznowienia działalności Studium. Nie można wykluczyć, iż władze już wówczas przewidywały likwidację wydziałów teologicznych ewangelickiego i rzymskokatolickiego na Uniwersytetach Jagiellońskim i Warszawskim. W każdym bądź razie w początkach 1950 r. aktualna stała się jedynie sprawa uruchomienia w roku szkolnym 1950–1951 Prawosławnego Liceum Teologicznego. Otwarcie Liceum Teologicznego nastąpiło 20 marca 1951 r., po kilkumiesięcznych pertraktacjach abpa Tymoteusza z kierownictwem nowo utworzonego Urzędu do Spraw Wyznań23. Urząd udzielił nawet znacznej subwencji na roboty remontowo-adaptacyjne pomieszczeń liceum i internatu, ponieważ przedwojenne zostały zajęte jeszcze w 1944 r. przez resort bezpieczeństwa publicznego, a o zwrot których bezskutecznie się ubiegał metropolita Dionizy. Seminarium miało charakter średniej szkoły teologicznej i na takim poziomie kształciło przyszłych duchownych. Niemniej jednak w ówczesnej sytuacji Kościoła było to duże osiągnięcie, ale i swojego rodzaju „koncesja” władz. Umożliwiało bowiem – przynajmniej częściowo – 22. Ibidem, dokumentacja.. 23. Por. K. Urban, Kościół Prawosławny w Polsce 1945–1970..., s. 194–198..

(10) 34. Kazimierz Urban. wzmacniać kadry duchowieństwa. Dla lat 1950 (1954)–1960 niektóre dane co do stanu osobowego Seminarium przedstawia tabela 1. Tabela 1. Wybrane dane dotyczące stanu osobowego seminarium Klasa. Rok szkolny. I. 1950/1951 1951/1952. Wyświęceni. III. IV. Ogółem seminarzystów. Absolwenci. II. 20. –. –. –. 20. –. –. 14. 16. –. –. 30. –. –. 1952/1953. 17. 13. 16. –. 46. –. –. 1953/1954. 15. 18. 15. 14. 62. 14. 7. 1954/1955. 11. 16. 14. 15. 56. 15. 7. 1955/1956. 4. 11. 17. 12. 44. 12. 5. 1956/1957. 10. 3. 10. 16. 39. 16. 3. 1957/1958. 12. 10. 4. 10. 36. 10. 4. 1958/1959. 14. 10. 10. 4. 38. 4. 3. 1959/1960. 8. 11. 10. 9. 38. 9. 6. 80. 35. Ogółem. Źródło: K. Urban, Kościół Prawosławny w Polsce 1945–1970 (rys historyczny), NOMOS, Kraków 1996, s. 197. Uwaga: w rubryce „wyświęceni” liczby uwzględniają tylko tych absolwentów, którzy przyjęli święcenia w roku ukończenia Seminarium.. Do tradycji i dorobku Studium Teologii Prawosławnej nawiązano jednak kilka lat później, w 1957 r., kiedy to w warunkach „odwilży popaździernikowej” stała się aktualną sprawa uruchomienia w ramach Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej – „sekcji (kierunku) teologii prawosławnej”24. Akademia powstała w 1954 r. na bazie likwidowanego Wydziału Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego. Od początku działały dwie sekcje (kierunki studiów) – teologii ewangelickiej oraz teologii starokatolickiej. W kontekście polityki sekularyzacyjnej szkolnictwa wyższego nic nie wskazywało na możliwość reaktywowania Studium Teologii Prawosławnej na Uniwersytecie. Natomiast pojawiła się ona właśnie w ramach Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej. Z inicjatywą utworzenia tego typu studiów wystąpiło raczej duchowieństwo, gdyż stan zdrowia metropolity Makarego nie ułatwiał mu tego typu działań i nie doceniał on kształcenia duchowieństwa na poziomie akademickim. Znamiennym dla tych pierwszych wystąpień był obszerny memoriał ks. Jerzego Klingera „W sprawie uporządkowania stosunków w Kościele Prawosławnym w Polsce”, przedłożony w Urzędzie do Spraw Wyznań w grudniu 1956 r.25 Nie ulega wątpliwości, iż dokument ten powstał z inspiracji Urzędu, ale 24. Ibidem, s. 200 i nast.. 25. Tekst memoriału w: AAN, zespół akt Urzędu do Spraw Wyznań, sygn 26/4..

(11) Próby reaktywowania Studium Teologii Prawosławnej.... 35. też stał się on podstawą do konkretnych posunięć w kierunku uruchomienia sekcji. Ksiądz Klinger wręcz otwarcie stwierdzał, iż „(...) szóstym postulatem (jeśli idzie o naprawę Kościoła – K.U.) byłoby przełamanie oporu naszego kierownictwa kościelnego do współudziału w istniejącej obecnie Państwowej Akademii Chrześcijańskiej i do stworzenia w niej osobnego wydziału, by kler prawosławny mógł swym stopniem wykształcenia dorównać ewangelikom lub innym mniejszościom religijnym (...)”. Memoriał ks. J. Klingera stał się formalną podstawą dla Urzędu do opracowania szczegółowych koncepcji polityki władz wobec Kościoła i jego problemów. Już w początkach stycznia 1957 r. rozważano w Urzędzie obsadę personalną przyszłych katedr na sekcji prawosławnej. Wymieniano nawet nazwiska przedwojennych wykładowców Studium, jak prof. S. Kisiel-Kisielewskiego (zamieszkałego wówczas w Berlinie Zachodnim), abpa Tymoteusza i A. Łapińskiego26. Pod koniec stycznia tegoż roku opracowano w Urzędzie – nawiązując do doświadczeń międzywojnia – plan konkretnych posunięć, zmierzających do utworzenia sekcji27. Sprowadzały się one do: – zaproponowania władzom kościelnym, by wystąpiły do Urzędu ze stosownym wnioskiem o utworzenie sekcji, – wystąpienia Urzędu do Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego, by wydało przychylną opinię i powołało „Komisję Organizacyjną do spraw Sekcji Teologii Prawosławnej”, – zaproponowania składu Komisji Organizacyjnej w osobach przedstawicieli Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego, Urzędu do Spraw Wyznań, Kościoła Prawosławnego i Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, – określenia kompetencji Komisji Organizacyjnej (ustalenie struktury i kierunków rozwoju sekcji, opiniowanie projektów programów studiów oraz składu personalnego grona wykładających), – przejęcia kompetencji Komisji przez Senat i rektora Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej z chwilą uruchomienia Sekcji. Urząd wskazywał przy tym na „podstawy prawne do utworzenia Sekcji”, a mianowicie art. 41 wspomnianego dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z 1938 r. Zgodnie z tą koncepcją metropolita Makary wystosował specjalny memoriał 1 kwietnia 1957 r. m.in. do rektora Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, a już 3 lipca tego roku minister szkolnictwa wyższego wydał zarządzenie w sprawie zmian organizacyjnych w tejże uczelni. Formalne otwarcie sekcji nastąpiło 1 grudnia 1957 r. W wyniku przeprowadzonych egzaminów wstępnych zakwalifikowano na I rok studiów 17 kandydatów, absolwentów Seminarium Duchownego28. W ten sposób umożliwiono w zmienionych warunkach duchownym (ale i świeckim) zdobywanie wyższego wykształcenia w zakresie teologii prawosławnej. 26. Por. „Notatka” S.K. z 8.01.1957 r., ibidem.. 27. Por. „Notatka” S.K. z 22.01.1957 r. pt. „Utworzenie Sekcji Teologii Prawosławnej na Ch.A.T.”, ibidem. 28. Por. K. Urban, Kościół Prawosławny w Polsce 1945–1970..., s. 201–202..

(12) 36. Kazimierz Urban. * Powyższe uwagi ilustrują w sposób cząstkowy sytuację Kościoła Prawosławnego w Polsce po II wojnie światowej. Ukazują próby władz kościelnych odbudowy przedwojennych instytucji teologiczno-kształcących i niezwykle zmienne stanowisko władz państwowych wobec tych przedsięwzięć. Ukazują więc też politykę władz wobec Kościoła, wywieranie przez nie presji na jego kierownictwo – włącznie z usunięciem z urzędu metropolity Dionizego. Jakkolwiek zarzuty wobec metropolity formułowane były w innym kontekście (zarzut kolaboracji z Niemcami w czasie wojny – z perspektywy oceniając wyolbrzymiony i jednostronny), to ich skutki ujawniały się w wielu obszarach działalności kościelnej. W tym przypadku chodziło o kształcenie duchowieństwa – problem jakże ważny dla wielu Kościołów i wspólnot religijnych. Zmiana stanowiska władz w latach 1956–1957, niezbyt uwypuklona ze względu na ograniczone łamy, wywołana została po części zmianami politycznymi w kraju i zarzucaniem jawnie wrogiej polityki wobec wspólnot religijnych, ale jedną z jej przyczyn była także – o czym w artykule nie wspomniano – konieczność wzmocnienia Kościoła Prawosławnego jako swego rodzaju cząstkowej przeciwwagi dla Kościoła Rzymskokatolickiego. Był to jeden z celów polityki wyznaniowej wobec mniejszości religijnych w Polsce po 1945 r. i na ten popaździernikowy zwrot należy także patrzeć z tej perspektywy. Artykuł ponadto uszczegóławia dotychczasowe badania nad historią Kościoła Prawosławnego w omawianym okresie. Literatura Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 18 listopada 1938 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” 1938, nr 88, poz. 597. Lenczewski M. ks., Studium Teologii Prawosławnej na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1925–1939, Wyd. ChAT, Warszawa 1992. Papierzyńska-Turek M., Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918–1939, PWN, Warszawa 1989. Paprocki H. ks., Bibliografia czasopisma teologicznego „ELPIS” 1926–1937, „Elpis” 1999, R. I (XII), z. 1 (14). „Sprawozdanie z działalności Studjum Teologji Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego, przedstawione przez Kierownika Studjum Teologji Prawosławnej, Prof. Zw. Mag. Św. Teologji Prawosławnej Księdza Metropolitę Djonizego (Waledyńskiego), na posiedzeniu Kolegjum Wykładających Studjum z dnia 1-go lipca 1932”, „Elpis” 1932, r. VI, z. 1–2. Sziling J., Przyczynek do utworzenia prawosławnych seminariów duchownych w Generalnym Gubernatorstwie, [w:] Historia i współczesność, PWN, Warszawa 1987. Urban K., Kościół Prawosławny w Polsce 1945–1970 (rys historyczny), NOMOS, Kraków 1996. Urban K., Kościół Prawosławny w Polsce 1944–1956 (studia i materiały), NOMOS, Kraków 1998. Zarządzenie Ministra Szkolnictwa Wyższego z dnia 3 lipca 1957 r. w sprawie zmian organizacyjnych w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego” 1957, nr 10. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 17 kwietnia 1948 r. w sprawie cofnięcia uznania, udzielonego Dionizemu Waledyńskiemu, jako metropolicie Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, „Monitor Polski” 1948, nr 38..

(13) Próby reaktywowania Studium Teologii Prawosławnej.... 37. Attempts to Reactivate Orthodox Theological Studies at Warsaw University after World War Two. This article discusses the attempts made by Poland’s Church authorities to reactivate the Department of Orthodox Theology at Warsaw University after World War Two. The Department (Orthodox Theology Studies) had been active in the years 1925–1939 and during the inter-war period was the only place where the clergy and other students of the department could study orthodox theology at an academic level. After the war, despite its efforts in the autumn of 1945, the department’s administration delayed re-opening the department for political reasons. This led to the church being prevented from educating new clergymen for several years. It was only in 1951 that authorities allowed the Orthodox seminary to re-open its doors. The opportunity to renew the department came only in 1957, with its shape changed, when in the Christian Theological Academy in Warsaw an orthodox theology section was created. This article offers a contribution of the history of the Church in the decade following the end of the war, as well as to the history of the government’s policy on religion – enacted in this case concerning the Orthodox Church..

(14)