Marcin Gajec
Uniwersytet Jagiello!ski, Kraków
Tark n!" t#n!(ok.!1055-1094).
Cersei!Lannister!seld$uckiego!dworu!
W 1996 roku George R. R. Martin wyda" pierwszy tom sagi Pie !"lodu"
i ognia pod tytu!em Gra o tron. Ksi"#ka szybko sta!a si$ bestsellerem
i zjedna!a autorowi rzesz$ fanów. Ich grupa powi$ksza!a si$ z ka#-dym kolejnym tomem cyklu. W 2011 roku ameryka%ska stacja tele-wizyjna HBO rozpocz$!a emisj$ serialu opartego na powie&ciach Mar-tina, który sta! si$ jednym z najlepiej ocenianych i ciesz"cych si$ po-pularno&ci" widowisk telewizyjnych. Ciekawie nakre&lone i niejedno-znaczne postaci z kart ksi"#ki zaj$!y istotne miejsce we wspó!czesnej popkulturze. Jedn" z najciekawszych bohaterek jest królowa Cersei Lannister. Posta' nietuzinkowa, wzbudzaj"ca w czytelnikach i wi-dzach skrajne emocje, od wstr$tu i nienawi&ci po sympati$ i wspó!-czucie – #ona zasiadaj"cego na (elaznym Tronie Roberta Baratheona, do którego przedwczesnej &mierci walnie si$ przyczyni!a. Córka jed-nego z najbogatszych i najbardziej wp!ywowych ludzi w Siedmiu Królestwach, Tywina Lannistera. Kochanka swojego w!asnego brata Jaimego. Intrygantka i kusicielka. W!adczyni. Przede wszystkim jed-nak matka trójki królewskich dzieci23. Wydawa' by si$ mog!o, #e
trudno rywalizowa' z wyobra)ni" autora takiego jak George R. R. Martin, istnia!a jednak posta', której losy w wielu miejscach przy-pominaj" histori$ Cersei. Kobieta, podobnie jak ona, m!odo wydana za m"#. Kobieta o niepospolitym talencie i zmy&le politycznym.
23 Czytelników zainteresowanych jej losami odsy!am do sagi George’a R. R. Mar-tina. Dotychczas ukaza!o si$ pi$' tomów. Kolejne dwa s" w przygotowaniu.
bieta, która jak ryba w wodzie czu!a si" w#ród pa!acowych intryg i spisków. Kobieta, która zyska!a szacunek w "wiecie w o wiele wi#k-szym stopniu zdominowanym przez m#$czyzn ni$ Westeros. Kobieta nieprzeci#tna, ale jednak przede wszystkim matka su!ta%skich dzieci. By!a ni& Tark'n ('t)n *ok. 1055-1094+, $ona su!tana Malikszaha *Malikš'h+, matka su!tana Ma-m)da z rodu Wielkich Seld$uków.
Na kartach historii24 Tark'n ('t)n pojawia si# po raz pierwszy
w 456/1062 roku. Wtedy to su!tan Alp Arslan *Alb Arsl'n+ opromie-niony chwa!& zwyci#zcy po z!upieniu ormia%skiej stolicy Ani odwie-dzi! Merw, by uporz&dkowa/ sprawy wschodniej cz#"ci swojego im-perium. Jako zdolny polityk zdawa! sobie spraw#, $e odpowiednie koligacje ma!$e%skie mog& równie skutecznie jak pot#ga militarna zapewni/ mu spokojne granice i przychylno"/ tureckich w!adców, których domeny rozci&ga!y si# na pó!noc i wschód od pa%stwa Wiel-kich Seld$uków. Jednym z taWiel-kich zwi&zków mia! by/ maria$ z Kara-chanidami, którzy w owym czasie wci&$ w!adali Transoksani&. Naj-starszy syn Alp Arslana, Malikszah, towarzyszy! mu ju$ w wyprawie przeciwko Gruzinom i Ormianom. W Gruzji su!tan odda! cz#"/ swojej armii pod dowództwo m!odego ksi#cia i doda! mu jako doradc# swo-jego utalentowanego wezyra Nizam al-Mulka *Ni2'm al-Mulk) (Ibn al-A36r 1994: 779+. Nic w tym dziwnego, wszak$e ch!opiec mia! zale-dwie dziewi#/ lat25. Zdobywa! ju$ jednak do"wiadczenie, które oka$e
si# wyj&tkowo pomocne, kiedy za kolejne dziewi#/ lat przyjdzie mu przej&/ sched# po ojcu. Tak m!ody wiek nie sta! na przeszkodzie ma!8 $e%stwu, które by!o jedynie wyrazem politycznego sojuszu26.
24 We wspó!czesnej historiografii Tark'n pojawia si# zwykle na peryferiach historii Wielkich Seld$uków i ich konfliktów dynastycznych. Najciekawszy-mi pracaNajciekawszy-mi wspó!czesnych historyków s& artyku! Carole Hillenbrand 1092:
Murderous Year *19;;+, w którym rozwa$a si# rol# Tark'n w zleceniu
zabój-stwa Ni2'm al-Mulka, oraz praca Omida Safiego The Politics of Knowledge in
Premodern Islam *700<+, pokazuj&ca rywalizacj# mi#dzy Ni2'm al-Mulkiem
a stronnictwem Tark'n. W tej pracy skupi# si# g!ównie na arabskich kroni-kach: Ibn al-A36ra – Al-K mil!f"!at-t ri#, Ibn Ka36ra – Al-Bid ya!wa-an-nih ya, Ab) al-Fidy – Al-Mu#ta$ar! f"! a#b r! al-bašar i Al-=usayn6ego – A#b r!
ad-Dawla as-Sal%&qiyya. Istotne s& tak$e perskie teksty N6š'p)r6ego – Sal%&q-N ma i dzie!o samego wezyra Sal%&q-Ni2'm al-Mulka – Siy sat!Sal%&q-N ma.
25 Wed!ug wi#kszo"ci >róde! Malikszah przyszed! na "wiat w 447/1055 roku. 26 W tym samym roku ma!$e%stwo kolejnego z synów Alp Arslana,
Arsla-nš'ha, po!&czy!o rody Seld$uków i ich rywali z Afganistanu, Ghaznawidów (Ibn al-A36r 1994: 7?1+.
Ma !onk"#Malikszaha#zosta a#córka#w adcy#Samarkandy#i#Buchary# Ibr$h%ma# Ibn# Na&ra,# nosz"cego# znamienity# tytu # 'am($)# *$na27.# By #
on#nieprzeci+tnym#w adc"#i#twórc"#niezale!nego#pa-stwa#w#Transok-sanii.# S yn" # równie!# ze# swojej# sprawiedliwo/ci# i# pobo!no/ci.# Uregu-lowa #system#fiskalny, wprowadzaj"c#nowe#dirhamy#zwane#mu ayyad!, które#zast"pi y#dotychczasowe#monety,#a#tak!e#bezwzgl+dnie#zwalcza # przest+pczo/0.#Ufundowa y# utrzymywane# z# królewskiego# skarbca.# Wspania e# /wiadectwo# wy-stawiaj"# mu# zarówno# arabscy,# jak# i# perscy# kronikarze.# Stolica# Kara-chanidów# sta a# si+# wa!nym# i# bogatym# miastem# 1Davidovich# 2998:# 127-2345.#Nie#wiemy,#w#jakim#wieku#mog a#by0#wtedy#Tark$n#*$t6n,# ale#prawdopodobnie#by a#niewiele#m odsza#od#swojego#dziewi+ciolet-niego# „oblubie-ca”.# Dziewcz+ta# w# /redniowiecznym# spo ecze-stwie# muzu ma-skim#wcze/nie#wychodzi y#za#m"!,#nieraz#tu!#po#osi"gni+ciu# dojrza o/ci# p ciowej# 1Rapaport# 744;:# 38-395.# Sytuacja# prezentowa a# si+#jednak#nieco#odmiennie,#gdy!#dotyczy a#/lubu#dwojga#przedstawi-cieli panuj"cych#dynastii.#Zwi"zek#zosta #skonsumowany#zapewne#du-!o#pó<niej,#kiedy#oboje#byli#ju!#dojrzali.
Ju!# w 465/24=7# roku# Malikszah,# po# tragicznej# /mierci# swojego# ojca28,# wst"pi # na# tron# imperium# Wielkich# Seld!uków.# U# jego# boku#
zasiad a#Tark$n,#przed#któr" otwiera y#si+#ca kiem#nowe#mo!liwo/ci.# Nie#by a#jedyn"#!on"#m odego#su tana.#Znana#jest#przynajmniej#jesz-cze# jedna# oficjalna# ma !onka,# Zubayda# Bint# Y$q6t%# Ibn# >a(r%29. To
jednak#karachanidzka#ksi+!niczka#by a#pierwsz"#i#najwa!niejsz"#da-m"# seld!uckiego# dworu – nie# tylko# ze#wzgl+du#na# swoje#pochodze-nie,#ale#tak!e#na#inne#przymioty.#By a#bystra#i#szybko#odnalaz a#si+# w skomplikowanej# sieci# dworskich# intryg,# knowa-# i# zmieniaj"cych# si+#sojuszy.#Dysponowa a#w asnym#maj"tkiem#i#stworzy a#wokó #sie- bie#dwór#godny#swojej#pozycji,#a#z#jej#zdaniem#musieli#liczy0#si+#naj-pot+!niejsi# gracze,# jak# wszechw adny# ówcze/nie# wezyr# Nizam# al-Mulk.# Przede#wszystkim# jednak#by a# matk"# dzieci# su tana.# Urodzi a# Malikszahowi#trzech#synów#i#przynajmniej#jedn"#córk+.#Dziewczynka# mia a#na#imi+#Mahmalak#i#o#jej#r+k+#starali#si+#najwi+ksi#mo!now
27 'am($)#*$n#oznacza #chana#Chin#i#by #tytu em,#który#nosi o#wielu#w ad-ców#z#dynastii#Karachanidów.#Podaj+#tak!e#jego#pe n"#tytulatur+,#wskazu-j"c"#na#uznanie,#jakim#musia #cieszy0#si+#na#dworze#w#Bagdadzie:#„Podpo-ra# Pa-stwa,#Korona# Religii,# Miecz# Kalifa”# 1?Im$d# ad-Dawla,# T$)#al-Milla, Sayf *al%fat All$h5#1Barthold#744@:#E72-628).
28 Alp#Arslan#zosta #zamordowany#24#dnia#rabi?#al-aww$l#465 / 24 listopada 24=7#roku,#niewiele#ponad#rok#po#swoim#wielkim#zwyci+stwie nad Bizan-tyjczykami pod Manzikertem (Ibn al-AF%r#299@:#7;2-252).
cy Wschodu. W 474/1081-2 roku do Isfahanu, pe!ni"cego rol# stolicy su!tana, przyby! wezyr abbasydzkiego kalifa Al-Muqtad$ego, Fa%r ad-Dawla. Je&li uwa'a!, 'e sam majestat nast#pcy Mahometa i Ksi#cia Wiernych przekona Karachanidk#, by odda!a mu za 'on# sw" praw-dopodobnie jedyn" córk#, to si# przeliczy!. Tark(n z dum" stwierdzi-!a, 'e panowie Ghazny i Mawarannahru oferowali mahr30 w
wysoko-&ci stu tysi#cy dinarów i je'eli Al-Muqtad$ zdo!a im dorówna), to je-mu, jako znamienitszeje-mu, przypadnie r#ka ksi#'niczki. Takie post#-powanie mo'e wydawa) si# bezduszne, jednak to nie na maj"tku za-le'a!o Tark(n. Postawienie tak wysokich '"da* pozwala!o jej zaj") dogodn" pozycj# w negocjacjach, które, zgodnie z jej przewidywa-niami, wkrótce si# rozpocz#!y. Obie strony usi!owa!y dowie&) swoich racji i ostatecznie Fa%r ad-Dawla zaproponowa! pi#)dziesi"t tysi#cy dinarów. +ona Malikszaha przysta!a na t# kwot#, jednak postawi!a warunki. Mahmalak mia!a by) jedyn" 'on" kalifa. Nie móg! on wzi") sobie 'adnej konkubiny, a noce mia! sp#dza) wy!"cznie w towarzy-stwie córki su!tana /Ibn al-A0$r 1994: 2823. Tark(n stara!a si# zabez-pieczy) przysz!o&) swojej córki. By) mo'e by! w tym tak'e pewien zamys! polityczny. Ewentualny potomek Mahmalak i Al-Muqtad$ego zosta!by nast#pc" tronu w Bagdadzie i nast#pnym Ksi#ciem Wier-nych. Sukcesja w rodzie kalifa, podobnie jak u Wielkich Seld'uków, nie by!a uregulowana i wielokrotnie dochodzi!o do brutalnych walk o nast#pstwo po zmar!ym w!adcy, czego w przysz!o&ci tak tragicznie mia!a do&wiadczy) sama Tark(n. Sytuacja by!aby o wiele mniej skomplikowana, gdyby Mahmalak by!a jedyn" ma!'onk" kalifa. Fa%r ad-Dawla zaakceptowa! postawione warunki, pó5niej uczyni! to sam Al-Muqtad$ – potwierdzenie sojuszu z rodem su!tana by!o warte pewnych wyrzecze*. Do &lubu nie dosz!o jednak od razu. Nie znamy daty urodzin Mahmalak, ale przysz!a panna m!oda mia!a w momen-cie zawarcia umowy zapewne nie wi#cej ni' dziesi#) lat.
W tej chwili triumfu, po pozytywnie zako*czonych negocjacjach z kalifem, Tark(n i Malikszah prze'yli wielk" osobist" tragedi#. Naj-starszym ich synem by! D(w6d, ukochany przez swojego ojca i pla-nowany nast#pca tronu. Niestety w 474/1782 roku ch!opiec zmar!. Tark(n straci!a swojego pierworodnego, a jej ma!'onek pogr"'y! si# w rozpaczy. Nie opuszcza! cia!a syna ani na chwil# i nie pozwoli! go pogrzeba) a' do momentu, kiedy zw!oki zacz#!y si# ju' rozk!ada). Próbowa! tak'e kilkukrotnie targn") si# na w!asne 'ycie, od czego jednak odwiedli go najbli'si towarzysze. Ca!e imperium pogr"'y!o si# w 'a!obie /Ibn al-A0$r 1994: 28;-284< Ibn Ka0$r 199=: 2>43. W
kazach historyków wyra!nie wida" autentyczny smutek su#tana. Ci$%ko do&wiadczony tym wydarzeniem zwleka# z wyznaczeniem ko-lejnego nast$pcy. W momencie &mierci D'w(da drugi syn Malikszaha i Tark'n, A)mad, mia# zaledwie cztery lata, a najstarszy syn Zubay-dy, Barkiy'ruq, sko*czy# trzeci rok %ycia.
Min$#o kolejne sze&" niespokojnych lat, w czasie których su#tan t#umi# bunty i rozszerza# dominium Wielkich Seld%uków, a Tark'n budowa#a swoj+ pozycj$ na dworze. Ukoronowaniem jej stara* by#a ceremonia &lubna Mahmalak, która mia#a miejsce w miesi+cu mu)ar-ram 480 / kwietniu-maju 1087 roku. Uroczysto&", która nie mia#a sobie równych, rozpocz$#a si$ od wkroczenia do Bagdadu karawany transportuj+cej posag panny m#odej. Sto trzydzie&ci bogato przybra-nych wielb#+dów i siedemdziesi+t cztery mu#y nios#y skrzynie pe#ne z#ota, srebra, szlachetnych kamieni, bel jedwabiu i innych dro-nych tkanin. Przed nimi kroczy#y trzydzie&ci trzy dumne wierzchow-ce podkute z#otem. Skrupulatni kronikarze nie zapominaj+ tak%e o wielkiej bogato z#oconej ko#ysce dla przysz#ego dziedzica. Malik-szah z %on+ tak%e przybyli do Miasta Pokoju31. O ile Tark'n czu#a si$
w tym otoczeniu doskonale, su#tan nigdy nie przepada# za duszn+ atmosfer+ Bagdadu. Podobnie jak jego ojciec i stryjeczny dziad, któ-rzy wcze&niej zasiadali na tronie w Isfahanie, nie lubi# przebywa" w stolicy Abbasydów. Ca#+ ceremoni$ zrzuci# na barki swojej %ony, a sam wyruszy# na polowanie32. Tark'n zadba#a, aby uroczysto&" by#a
&wi$tem, które mieszka*cy miasta zapami$taj+ na d#ugo. Zebrane t#umy zosta#y obrzucone z#otymi i srebrnymi monetami. Kiedy zasz#o s#o*ce otaczaj+ce pa#ac kalifa, dzielnice zosta#y roz&wietlone setkami latar*. Wezyr z zaufanym eunuchem Al-Muqtad/ego, 2afarem, zjawili si$ przed matk+ panny m#odej w towarzystwie trzystu je!d!ców, z których ka%dy dzier%y# pochodni$. Ab( Šu3'4 Mu)ammad33 zwróci#
si$ do Tark'n, wzywaj+c j+, by wype#ni#a swoj+ obietnic$ i przekaza-#a swoj+ córk$ jej nowemu ma#%onkowi. „S#ysz$ i jestem pos#uszna” – odpowiedzia#a pokornie 5't(n. Zasiad#a w pi$knej lektyce przys#anej
31 Mad/nat as-Sal'm – pierwotna, arabska nazwa Bagdadu.
32 Malikszah uwielbia# polowa" i kiedy tylko móg#, oddawa# si$ temu zaj$-ciu, które obok wy&cigów konnych by#o jego ulubion+ rozrywk+. Tysi+ce zwierz+t pada#y ofiar+ su#ta*skiej pasji, a z ich rogów i kopyt kaza# zbu-dowa" wielometrow+ wie%$ przy drodze prowadz+cej z Bagdadu do Mek-ki. Aby uspokoi" swoje sumienie, rozda# tysi+ce dinarów ja#mu%ny, by od-p#aci" za niepotrzebnie przelan+ krew. Nie zrezygnowa# jednak z tego „sportu” a% do swoich ostatnich dni 6Al-9usayn/ :011; <:=.
33 Ówczesny wezyr Muqtad/ego. Obj+# urz+d w 476/1083-4 roku (Ibn Al-A>/r 1994: 288).
przez kalifa. Obok niej kroczy!y "ony emirów i damy dworu, ka"da ze swoj# $wit#. Setki s!ug z pochodniami i $wiecami towarzyszy!o pa-radzie. Pochód zamyka!a wspaniale przystrojona z!otem i klejnotami lektyka otoczona przez dwustu tureckich s!u"#cych. W niej Mahma-lak pod#"a!a na spotkanie swojego oblubie%ca. Rody Abbasydów i Seld"uków mia!y od tej pory zosta& po!#czone w'z!em ma!"e%skim. Ju" w tym samym roku m!odzi ma!"onkowie cieszyli si' z narodzin potomka – na $wiat przyszed! (a)far, syn kalifa i wnuk su!tana *Ibn al-A+-r 1994: 309; Ibn Ka+-r 1996: 480/.
2lub córki i narodziny wnuka nie by!y jedynym powodem do rado-$ci Tark5n w tym roku. Ona sama równie" powi!a syna, któremu na-dano imi' Ma7m<d. Malikszah zdecydowa!, "e nadszed! czas, by wy-znaczy& swojego nast'pc'. Zosta! nim dziesi'cioletni wówczas A7mad. O tym, jak wielkie nadzieje wi#zano z przysz!ym su!tanem, $wiadcz# nadane mu honorowe tytu!y: Król Królów, Podpora Pa%stwa, Korona Religii34. Kalif zatwierdzi! oficjalnie wybór i relacje mi'dzy
Abbasy-dami i Seld"ukami wydawa!y si' ustabilizowane. Los zdecydowa! jed-nak inaczej: ju" w nast'pnym *481=1088-9/ roku ch!opiec zachorowa! i niestety zmar!. Imperium kolejny raz pogr#"y!o si' w "a!obie *Ibn al-A+-r 1994: 314/. Tark5n musia!a pochowa& drugiego ze swoich synów. Nie by! to koniec nieszcz'$&, jakie dotkn'!y "on' su!tana. >le uk!ada!o si' w ma!"e%stwie Mahmalak i Al-Muqtad-ego. Towarzysz#ca su!ta%? skiej córce turecka eskorta wci#" wdawa!a si' w spory i bijatyki z dworzanami kalifa. Kiedy jeden z Turków zabi! obwo@nego sprze-dawc', z którym pok!óci! si' o prezentowany przez niego towar, do-sz!o do zamieszek. Rozgor#czkowany t!um domaga! si' stanowczych kroków od kalifa. Al-Muqtad- kaza! Turkom natychmiast opu$ci& swój pa!ac. Mahmalak zosta!a sama w haremie, bez swoich obro%ców *Ibn al-A+-r 1994: 311/. Kilka miesi'cy pó@niej pos!a%cy przywie@li do Isfa-hanu wie$ci od ksi'"niczki. Zwraca!a si' ona do rodziców o pomoc. Jej m#" nie dba! o ni# i ignorowa! jej pro$by. M!oda dziewczyna z dwu-letnim synkiem by!a praktycznie wi'@niem w pa!acowym haremie. Te-go by!o ju" dla su!tana za wiele. W tonie nieznaj#cym sprzeciwu naka-za! kalifowi, by ten zezwoli! swojej "onie powróci& do matki. Abbasy-da by! oficjalnie przywódc# wszystkich muzu!manów i nast'pc# Pro-roka, nie móg! jednak zignorowa& rozsierdzonego Seld"uka. To Turcy byli faktycznymi w!adcami imperium i to oni dysponowali pot'g# mi-litarn# zdoln# zako%czy& ponad trzystuletnie panowanie bagdadzkich kalifów. Odprowadzeni przez su!ta%skich urz'dników, Mahmalak z (a)farem dotarli do Isfahanu w miesi#cu rabi) al-aww5l 48B / maju
1089 roku. Ksi!"niczka jednak czu#a si! coraz gorzej. Po o$miu miesi%-cach ci!"kiej choroby zmar#a. Osierocony przez ni% &a'far nie wróci# do ojca, pozosta# z Tark(n na dworze w Isfahanie )Ibn al-A !r"1994:"317).
Po" #mierci" A$m%da" znów" powróci&a" kwestia" sukcesji." Malikszah," namawiany" do" tego" przez" swojego" wezyra," postanowi&," 'e" nast(pc*" tronu zostanie syn Zubaydy +%t-n," Barkiy%ruq,"wówczas" jedenasto-letni"ch&opiec." Tark%n" zabiega&a," aby"to" Ma$m-d" przej*&" w&adz("po" ojcu,"jednak"jej"syn"mia&"zaledwie"dwa"lata."W"razie"#mierci"su&tana" nie"móg&by"rz*dzi/"samodzielnie."Takie"by&o"zdanie"do#wiadczonego" Nizam al-Mulka,"a"z"jego"opini*"bardzo"liczy&"si("Malikszah."Jeszcze" bardziej"wp&yn(&o"to"na"och&odzenie"i"tak"ju'"nieprzyjaznych"stosun-ków"wezyra"z"pierwsz*"'on*"su&tana."Tark%n"zdawa&a"sobie"spraw(," 'e" jej" pozycja" s&abnie." W" obliczu" nieuchronnego" starcia" z" cz&owie-kiem," który" trzydzie#ci" lat" zarz*dza&" sprawami" Wielkich" Seld'uków" i uwa'any"by&"za"geniusza"politycznego"swojej"epoki,"musia&a"znale0/" sojusznika" równie" utalentowanego" i" przebieg&ego." Odpowiednim" cz&owiekiem" do" tej" roli" okaza&" si(" T%2" al-Mulk" Ab-" al-5an%6im." Czterdziestokilkuletni" urz(dnik," podobnie" jak" Nizam" al-Mulk," by&" perskiego pochodzenia. Ibn al-A !r"z"szacunkiem"wypowiada"si("o"je-go"talentach"i"zmy#le"politycznym."T%2"al-Mulk"pi*&"si("po"szczeblach" kariery" w" szybkim" tempie," jednak" musia&" zdawa/" sobie" spraw(," 'e" dopóki" stary" wezyr" pozostaje" w" &askach" su&tana," nie" ma" szans" na" spe&nienie" swoich" ambicji35." Su&tan" uczyni&" go" wezyrem" swoich"
sy-nów"i"powierzy&"mu"zarz*dzanie"finansami"pa8stwa."Razem"z"Tark%n" starali" si(" podminowa/" pozycj(" starzej*cego" si(" Nizama." Po&*czeni" osob*" wspólnego" wroga" przeszli" do" dzia&ania." Dyskredytowali" jego" popleczników" i" jego" samego" w" oczach" Malikszaha." Rywalizowali" z nim"na"ka'dym"polu."Ten"nie"pozostawa&"im"d&u'ny"i"na"seld'uckim" dworze" rozgorza&a" prawdziwa" wojna" intryg" i" zakulisowych" spisków" (Klausner 1973: 46-47; Safi 2006: 68-71)." ;lady" tej" rywalizacji" mo-'emy"odnale0/"w"najs&ynniejszym"dziele"Nizama,"czyli" Siy satn mie. Ca&y" rozdzia&" Ksi!gi" o" polityce po#wi(ca" on" kwestii" niedopuszczania" kobiet"do"sprawowania"w&adzy."Po#ród wielu"argumentów"jest"nawet" odwo&anie"si("do"boskiej"woli:"„Gdyby"kobiety"by&y"w"stanie"same"si("
35 Stosunki"mi(dzy" Malikszahem"a" Nizam"al-Mulkiem" ewoluowa&y." W"m&o- do#ci"su&tan"ca&kowicie"zdawa&"si("na"swojego"wezyra"w"kwestii"zarz*dza-nia" imperium." Kiedy" jednak" jego" rz*dy" okrzep&y," a" sytuacja" w" pa8stwie" wydawa&a"si("stabilna"i"opanowana,"z"coraz"wi(ksz*"niech(ci*"odnosi&"si(" do starego doradcy i jego sposobu administrowania imperium, por.: (Safi 2006: 65-67).
kontrolowa ,! Bóg! nie! umie"ci#by! m$%czyzn! ponad! nimi”! (Nizam! al-Mulk 1978: 186)36.
G ównym! powodem! tak! zaciek ej! nienawi"ci,! jak#! Tark$n! %ywi a! wobec wezyra, by o!jego!g o"no!wyra%ane!poparcie!dla!Barkiy$ruqa! jako! nast&pcy! tronu.! Robi a! wszystko,! by! przekona'! Malikszaha! do! wyznaczenia! jako! dziedzica! Ma(m)da,! jednak! su tan! wydawa ! si&! niewzruszony.!Su tan!nie!by !stron#!w!tych!rozgrywkach,!ale!z!cza-sem coraz bardziej!sk ania !si&!do!poparcia!stronnictwa!Tark$n!i!T$*! al-Mulka.!Kwesti&!sukcesji!uwa%a !za!rozwi#zan#,!w!jego!g owie!jed-nak!rozwija !si&!inny!ambitny!plan.!Malikszah!nigdy!nie!zapomnia ,! w!jaki!sposób!Ksi#%&!Wiernych!potraktowa !jego!córk&.!Wi#za !z!tym! ma %e+stwem!dalekosi&%ne!plany,!które!wci#%!mog y!by'!zrealizowa-ne.! Na! dworze! w! Isfahanie! przebywa ! -a/far! Ibn! al-Muqtad0.! Kalif! wyznaczy ! na! swojego! nast&pc&! starszego! syna,! urodzonego! jeszcze! przed! "lubem! z! Mahmalak,! Al-Musta1hira.! By ! to! kolejny! ruch! ze! strony!Abbasydy!"wiadcz#cy!o!jego!ch&ci!podkre"lenia!w asnego!au-torytetu!i!je"li!nie!zerwania,!to!os abienia!seld%uckiego!protektoratu! nad kalifatem. Po kilkuletnich przepychankach i prowokacjach ze strony! kalifa,! testuj#cego,! jak! daleko! mo%e! si&! posun#'! w! swoich emancypacyjnych! d#%eniach,! Malikszah! podj# ! decyzj&! o! ostatecz-nym!rozwi#zaniu!tej!kwestii.!Ju%!w!484/1091 roku!ruszy y!zakrojone! na! szerok#! skal&! prace! budowlane! w! Bagdadzie.! Setki! robotników! wznosi y!w! stolicy! Abbasydów!pa ac! su tana.! Do! tej! pory! seld%uccy! w adcy!rezydowali!w!Isfahanie.!Rozpocz&ta!budowa!pokazuje,!%e!su 2 tan!planowa !przenie"'!swój!dwór!do!Miasta!Pokoju,!a!przynajmniej! uczyni'!z!niego!swoj#!zimow#!stolic&!3Peacock!4567:!6889.!Jesieni#! 65;4!roku!po!raz!trzeci!w!%yciu!wyruszy !do!Bagdadu.!Towarzyszy ! mu!ca y!dwór!z!Nizamem!i!T$*!al-Mulkiem!na!czele,!a!tak%e!Tark$n! z dwoma!ch opcami:!synem!Ma(m)dem!i!wnukiem!-a/farem.!Su tan! postanowi !zmusi'!Al-Muqtad0ego!do!abdykacji.!Kalifem!mia !zosta'! „Ma y! Ksi#%&! Wiernych”37 – nominalnie Abbasyda, ale! tak%e!
bezpo-"redni! potomek! rodu! Wielkich! Seld%uków! 3Peacock! 4567:! 687<! Bo-sworth 1968: 101).
Na!jednym!z!postojów!do!Nizam!al-Mulka!podszed !pewien!cz o-wiek! w! stroju! sufiego.! Zanim! ktokolo-wiek! zd#%y ! zareagowa',!
36 Wspó cze"ni! historycy! nie! maj#! w#tpliwo"ci,! %e! rozdzia ! pod! tytu em! „O kwestii!tych,!którzy!nosz#!zas on&”!zosta !napisany!jako!polemika!w a-"nie!z!Tark$n!=$t)n!3Hillenbrand!455>:!6689.
37 Tak!Malikszah!i!Tark$n!nazywali!swojego!wnuka.!By !to!tytu !zarezerwo-wany!dla!panuj#cego!Abbasydy!i!by o!to!kolejnym!wyrazem!ambicji su ta-na!3N0sh$p)r0!4556:!?7<!Dabashi!6;;;:!@;9.
szarpn !"ukryty"sztylet"i"rzuci!"si#"z"nim na wielkiego wezyra. Ostrze dosi g!o"celu,"a"zamachowiec"rzuci!"si "do"ucieczki."Zapl#ta!"si "jed-nak" w" sznurki" od" namiotów" i" zosta!" zamordowany" przez" tureckich" stra$ników."Wezyra"natychmiast"przeniesiono"do"namiotu"i"opatrzo-no" rany," te" jednak" okaza!y" si " %miertelne." 10" dnia" ramadanu 485 / 14 pa&dziernika" 1092" roku" Nizam" al-Mulk," jeden" z" twórców" i administratorów"seld$uckiego"pa'stwa,"zmar!."Napastnikiem"okaza!" si "jeden"z"przedstawicieli"tajemniczej"sekty"nizarytów,"znanej"w"Eu-ropie jako asasyni (Ibn al-A()r"1994:"334-335*."Tak#"wersj "tej"znanej" historii przekazuje nam Ibn al-A()r" i"wi kszo%+" jemu" wspó!czesnych" muzu!ma'skich"historyków."Jednak"ju$"od"samego"pocz#tku"okolicz- no%ci"%mierci"wezyra"wzbudza!y"w#tpliwo%ci."Nizam"uwa$a!"dzia!al-no%+" asasynów" za" wyj#tkowo" niebezpieczn#" dla" sunnickich" rz#dów" w kalifacie." Zarówno"on" sam," jak" i" Malikszah,"wysy!ali" kolejne" eks-pedycje"przeciwko"ich"siedzibie"Alamut,"a"szpiedzy"wezyra"usi!owali" zdoby+" jakiekolwiek" informacje,"które" umo$liwi!yby"pojmanie" przy-wódcy" i" za!o$yciela" sekty," -asana" a/-6abb78a" ;Basan" 2010:" 95-96). Zlikwidowanie"tak"pot $nego"wroga"na"pewno"by!oby"na"r k "nizary-tom,"jednak"dalszy"rozwój"wypadków"pokazuje,"$e"to"nie"oni"zyskali" najwi cej"na"%mierci"Nizama"i"pozwala"zada+"pytanie"o"to,"kto"by!"in-spiratorem"zamachu."<lady"bynajmniej"nie"prowadz#"do"Alamutu.
Tark7n"i"T7="al-Mulk"s#"jednymi"z"podejrzanych."Obojgu"zale$a!o" na"pozbyciu"si "wezyra,"poniewa$"dopóki"$y!,"wspiera!by"prawa"Bar-kiy7ruqa" do" tronu" i" d#$y!" do"odsuni cia" >7t?n"od"w!adzy."Niespe!@ nione tak$e"pozosta!yby"ambicje"T7="al-Mulka."Niektórzy"kronikarze" wprost"pisz#"o"zaanga$owaniu"tej"dwójki"w"zabójstwo";Ibn"Khallikan" 1C45DI:"415F"N)sh7p?r)"2001:"G2-63). Przenosiny dworu do Bagdadu by!y"doskona!#"okazj#"do"ataku."Hzujno%+"stra$ników"by!a"mniejsza, a"w"t!umie"podró$uj#cej"su!ta'skiej"%wity"!atwiej"by!o"zamachowco-wi" podkra%+" si " do" wezyra." Wskazywany" jest" tak$e" jeszcze" jeden" mo$liwy"zleceniodawca"zabójstwa."Su!tan"Malikszah"ju$"od"pewnego" czasu" by!" w" konflikcie" z" Nizamem." Jako" obro'ca" starego" porz#dku Nizam" by!" przeciwny" planom" usuni cia" Al-Muqtad)ego." Lopóki" $y!" wezyr,"trudno"by!oby"su!tanowi"doprowadzi+"do"ko'ca"swoje"zamie-rzenia38."Ktokolwiek"jednak"sta!"za"t#"zbrodni#,"wstrz#sn
!a"ona"ca-!ym" porz#dkiem" imperium," a" dalsze" wydarzenia" potoczy!y" si " no-wym, niespodziewanym torem39.
38 Na"Malikszaha"wskazuj#"mniej"lub"bardziej"bezpo%rednio"m.in."Ibn"al-A()r" i"Ab?"al-Pid7Q";Ibn"al-A()r"1994:"335F"Ab?"al-Pid7Q"1999:"2CR*.
39 Wspó!cze%ni"historycy"wci#$"próbuj#"rozwi#za+"zagadk "%mierci"Nizam al-
Mulka"i"s!usznie"postuluj#,"by"zrezygnowa+"z"tradycyjnej"narracji"o"zama-Su tan! kontynuowa ! swoj"! podró#! i! po! dwóch! tygodniach! 24! ra-madana / 30! pa$dziernika! przyby ! do! Bagdadu,! jak! to! okre%li ! Ibn! Ka&'r,! „ze! z ymi! intencjami”! (Ibn! Ka&'r! 1996:! 273).! Pos a ! do! Al-Muqtad'ego!i!nakaza !mu!natychmiast!opu%ci*!Bagdad!w!wybranym! przez!siebie!kierunku.!Kalif!próbowa !sk oni*!Malikszaha!do!zmiany! decyzji,! a! przynajmniej! przekona*,! by! ten! da ! mu! miesi"c! na! upo-rz"dkowanie! spraw! i! przygotowanie! si+! do! drogi.! Odpowied$! by a! krótka:!dziesi+*!dni!i!ani!jednego!dnia!zw oki!(Ibn!Ka&'r!1996:!273-274).!Po!tym!czasie!kalifem!obwo any!zosta by!niespe na!pi+cioletni! wówczas!-a/far.!Gdyby!ten!plan!si+!powiód ,!w!osobie!wnuka!Malik-szaha! na! powrót! zjednoczona! zosta aby! %wiecka! i! duchowa! w adza! imperium.!Pa ac!su tana!nie!by jeszcze!uko5czony,!poza!tym!Malik-szah! nie! lubi ! przebywa*! w! stolicy,! tradycyjnie! wi+c! wybra ! si+! na! polowanie.!Sprawami!w!Bagdadzie!zarz"dza !jego!nowy!wezyr,!któ8 rym! zosta ! nie! kto! inny,! jak! T;<! al-Mulk.! Decyzje! zosta y! podj+te! i su tanowi! pozosta o! jedynie! odczeka*! ustalone! dziesi+*! dni,! by! przej"*!ca o%*!w adzy!w!kalifacie!w!swoje!r+ce.!Nie!wiadomo,!jak!po-toczy yby! si+! losy! Bliskiego! Wschodu,! gdyby! uda o! si+! te!plany! do-prowadzi*!do!ko5ca.!Do!Bagdadu!jednak!su tan!powróci !w!ci+#kim! stanie!3!šaww;la / 7 listopada.!Oficjalna!wersja!wydarze5!podaje,!#e! zatru ! si+! mi+sem! upolowanej! antylopy.! Nie! pozwoli ! sobie! upu%ci*! krwi,!pojawi a!si+!gor"czka,!której!nie!da o!si+!wyleczy*.!20!listopa-da! su tan! Wielkich! Seld#uków,! -al;l! ad-D'n! wa! ad-Dawla! Ab=! al-Fat>! Malikš;h! Ibn! Ab'! Šu?;/! Alb! Arsl;n! Ibn! D;w=d! Ibn!M'k;@'l! Ibn! Sal<=q!Ibn!Duq;q!at-Turk',!zmar !(Ibn!al-A&'r!1994:!33C-340).
Jak!w!przypadku!zabójstwa!Nizam!al-Mulka,!tak#e!i!tutaj!pojawi y! si+!w"tpliwo%ci!podwa#aj"ce!przyczyny!%mierci!su tana.!Ibn!Ka&'r!za-znacza,!#e!niektórzy!uwa#ali,!#e!su tan!zosta !otruty!(Ibn!Ka&'r!1996:! 276). Ibn Eallik;n!u%ci%la!to,!pisz"c,!#e!chodzi o!o!zatrut"!wyka acz- k+.!Podejrzenia!padaj"!oczywi%cie!na!kalifa,!który!dzi+ki!%mierci!Ma-likszaha!nie!musia !ju#!martwi*!si+!o!swój!tron.!Jednak!dzia ania,!ja-kie!podj+ a! tu#!po! %mierci! m+#a! Tark;n,! tak#e! stawiaj"! j"! w! gronie! podejrzanych.! Informacja! o! zgonie! Wielkiego! Seld#uka! nie! zosta a! podana!do!publicznej!wiadomo%ci,!a!uroczysto%ci!pogrzebowe!mia y! prywatny charakter (Ibn Khallikan 1845/III: 445). E;t=n! b yska-wicznie!przyst"pi a!do!negocjacji!z!Al-Muqtad'm.!Obie!strony!dosz y! chu dokonanym przez asasynów. Bardzo ciekaw! analiz" przeprowadza Omid Safi, wskazuj!c na Malikszaha jako inicjatora zamachu. Carole Hil-lenbrand nie wyci!ga tak jednoznacznych wniosków, ale sk#ania si" bar-dziej ku udzia#owi T$% al-Mulka i Tark$n (Safi 2006: 74-77; Hillenbrand 1988: 285-290).
do porozumienia: !a"far zosta# zwrócony ojcu, a w zamian za to na-st pc!" su#tana" zona-sta#" syn" Tark$n," Ma%m&d." Skarbiec" su#ta'ski," któ- rym"zarz!dza#"T$("al-Mulk,"pos#u)y#"do"przekonania"emirów"do"po-parcia" nowych" ustale'." Nale)a#o" jak" najszybciej" opanowa*" Isfahan" i to"zadanie"zosta#o"powierzone"emirowi"Mosulu40."Wyruszy#"w"drog "
zaopatrzony"w"oficjaln!"piecz *"Malikszaha"i,"jakoby"wykonuj!c"jego" rozkazy," przej!#" w#adz " nad" skarbcem" i" cytadel!." Wci!)" powo#uj!c" si "na"autorytet"Malikszaha,"zgodnie"z"poleceniami"Tark$n,"areszto-wa#" ksi cia" Barkiy$ruqa." Tymczasem" w" Bagdadzie" Tark$n" musia#a" prze#kn!*"gorzk!"pigu#k ."Kalif"doszed#"do"wniosku,")e"Ma%m&d"jest" za" m#ody," by" osobi+cie" sprawowa*" w#adz ." Mia#" zaledwie" pi *" lat," wi c"dla"wszystkich"by#o"to"oczywiste."/$t&n"zak#ada#a"jednak,")e"to" ona"b dzie"sprawowa*"rz!dy"w"imieniu"syna."Al-Muqtad0"jednak"wy-bra#"na"opiekuna"su#tana"i"dowódc "jego"wojsk"emira"Unura"ze"+wity" Malikszaha."Za+"sprawami"finansowymi"i"administracyjnymi"mia#"za-rz!dza*"T$("al-Mulk (Ibn al-A10r"2994:"3425."Kronikarze"nie"pozosta-wiaj!" jednak" w!tpliwo+ci." Mimo" i)" oficjalnie" niepe#ni!ca" )adnego" stanowiska"z" wyj!tkiem" su#tanki-matki," to"w#a+nie" Tark$n" by#a" fak-tycznym"przywódc!"stronnictwa"su#tana"Ma%m&da.
Uwi zienie" Barkiy$ruqa" by#o" rozs!dnym" z" punktu" widzenia" Tar-k$n"posuni ciem."Malikszah"wyznaczy#"go"na"swojego"nast pc "i"wie-lu"emirów"zgadza#o"si "z"tym,")e"czternastolatek"lepiej"poradzi"sobie" na" stanowisku" su#tana" ni)"pi cioletni malec41." Pewne" by#o"tak)e,")e"
bracia" zmar#ego" równie)" wyst!pi!" z" pretensjami" do" tronu." Niestety" dla /$t&n" i" T$(" al-Mulka," najstarszy" z" )yj!cych" synów" Malikszaha" zyska#" pot )nych" sojuszników." W" czasie" swoich" rz!dów" Nizam" al-Mulk" zdo#a#" zbudowa*"poka6n!" prywatn!" armi " z#o)on!" z" mamelu-ków," którzy" nawet" po" +mierci" swojego" pana" pozostali" mu" wierni." Tark$n"nie"uda#o"si "utrzyma*"+mierci"m )a"zbyt"d#ugo"w"tajemnicy." Wiadomo+*"o"tym"dotar#a"do"Isfahanu"szybciej"ni)" /$t&n"ze"swoimi" oddzia#ami." Ni7$m0ya42 zdo#ali" dosta*" si " do" zbrojowni" w" Isfahanie"
i nast pnie" uwolni*" Barkiy$ruqa." Nie" byli" jednak" na" tyle" silni," by" stawi*" czo#a" wracaj!cym" z" Bagdadu" wojskom." Zabieraj!c" ze" sob!" m#odego"pretendenta"i"jego"matk "Zubayd ,"udali"si "do"Rayy,"gdzie" wyg#oszono"chutb "w"imieniu"ich"protegowanego."Tam"te)"do#!czyli" 40 By#"nim"w"tamtym"czasie"Kurbu8$,"znany"pó6niej"z"nieudanej"odsieczy"dla" Antiochii"w"czasie"pierwszej"wyprawy"krzy)owej. 41 Ma%m&d"by#"najm#odszym"z"kandydatów"do"tronu."Starsi"od"niego"byli"tak-)e"pozostali"synowie"Malikszaha,"Mu%ammad"i"San(ar";Bosworth"29<=:">>5. 42 Tak,"od"imienia"swojego"pana,"nazywani"s!"w"6ród#ach"mamelucy"Nizam" al-Mulka.
do nich synowie zamordowanego wezyra i emirowie, którym nie w smak by!y rz"dy Tark#n i T#$ ad-Dawli. To w!a%nie niech&' do nowego wezyra odegra!a decyduj"c" rol& w buncie Niz#m(ya. Nie mieli !adnych w"tpliwo#ci, kto by$ odpowiedzialny za #mier% Niza-ma. Czas zemsty nadszed$ wyj"tkowo szybko. Wojska wys$ane z Isfa-hanu przeciw Barkiy&ruqowi spotka$y si' z przeciwnikiem w drugiej po$owie () al-hi**a 485 / stycznia 1093 roku pod Bar)*irdem. Stronnictwo Ma+m)da ponios$o kl'sk'. Co wi'cej, cz'#% emirów do tej pory sprzyjaj"cych Tark&n zmieni$a front. T&* al-Mulk towarzy-szy$ armii i mimo próby ratowania si' ucieczk", dosta$ si' do nie-woli. Uda$o mu si' nawet przekupi% niektórych z dowódców Bar-kiy&ruqa, jednak Ni-am/ya nie pozwolili swojemu wrogowi uj#% z !yciem. Zosta$ zamordowany w mu+arramie 486 / lutym 1093 roku (Ibn al-A2/r 1994: 347;.
Coraz bardziej osamotniona Tark&n nie my#la$a sk$ada% broni, tra-ci$a jednak grunt pod nogami. Do gry o tron w$"czy$ si' Tutuš, pan Syrii i brat zmar$ego su$tana. Wielu sojuszników <&t)n przesz$o na stron' Barkiy&ruqa. Stronnictwo Ma+m)da wci"! mia$o w swoich r'= kach Isfahan, jednak zapasy z$ota kurczy$y si' w szybkim tempie, a utrzymanie odpowiedniej armii kosztowa$o krocie. Tark&n mia$a jednak jeszcze jeden argument. Nie mia$a wiele wi'cej ni! trzydzie#ci pi'% lat. Za m$odu uchodzi$a za niezwyk$" pi'kno#% i jej wdzi'k i gracja budzi$y podziw >N/sh&p)r/ 7001: 61;. Zwróci$a si' do zarz"= dzaj"cego Azerbejd!anem emira Ism&?/la Ibn Y&q)t/ego, który do tej pory nie zaanga!owa$ si' po !adnej ze stron, z propozycj", któr" trudno by$o odrzuci%. Zaoferowa$a mu swoj" r'k', je#li z armi" opo-wie si' po stronie jej syna. Pokusa okaza$a si' zbyt silna, by jej nie ulec. @"dza w$adzy, jak" sprawowa$by u boku Tark&n i jej syna, mu-sia$a by% naprawd' silna u emira Al-Y&q)t/ego. By$ bratem Zubaydy <&t)n i tym samym wujem Barkiy&ruqa. Wyst"pi$ jednak przeciwko swojemu siostrzeEcowi. Kiedy po$"czy$ swoje si$y z wojskami przy-sz$ej ma$!onki i wyda$ bitw' Barkiy&ruqowi w pobli!u miejscowo#ci Al-Kara*, okaza$o si', !e nie jest tak wy#mienitym wodzem, jak g$osi-$a jego sg$osi-$awa. Jego wojska zosta$y rozbite, a on sam musia$ ratowa% si' ucieczk". Dotar$ do Isfahanu, gdzie zosta$ bardzo dobrze przyj'ty przez Tark&n. Zosta$ wspó$w$adc" i nawet wybito monety w jego imieniu. Nie móg$ jednak czu% si' dobrze na dworze su$taEskim. Fmirowie, którzy pozostali wierni Ma+m)dowi, z regentem Unurem na czele, nie ufali mu. Wzajemna wrogo#% spowodowa$a, !e Ism&?/l postanowi$ porozumie% si' z siostr" i pogodzi% z siostrzeEcem. W Rayy jednak tak!e mu nie ufano, a kiedy na jaw wysz$a jego
dwu-licowo !,"#$dza"w%adzy"i"bezwzgl&dno !43
,"jego"kariera"dobieg%a"ko'-ca (Ibn al-A()r"1994:"342*."
Barkiy+ruq" triumfowa%." W" Bagdadzie" spotka%" si&" z" Al-Muqtad)m" i sk%oni%"go,"by"umie ci!"swoje"imi&"w"pi$tkowej"chutbie."Abbasyda" nie" mia%" dobrej" pozycji" negocjacyjnej" i" musia%" przysta!" na" #$dania" m%odego" Seld#uka." Nie" dotrzyma%" s%owa" danego" Tark+n." Jedynym" pocieszeniem dla /+t0n" móg%"by!" fakt," #e" nast&pnego" dnia"po"tym," jak og!oszono Barkiy"ruqa su!tanem, kalif Al-Muqtad# bi-l-Ll"h nagle i niespodziewanie zmar!44. Stronnictwo Zubaydy stawa!o si$ coraz
silniejsze. Ostatni% nadziej% Tark"n by! szwagier T"& ad-Dawla Tut-uš. W!adca Syrii wiosn% i latem 487/1094 roku zdusi! opozycj$ we-wn%trz swojej domeny45 i gotów by! z ca!% armi% ruszy' po tron,
któ-ry uwa(a! za przynale(ny sobie, jako bratu Malikszaha. Tark"n nie mog!a ju( liczy' na samodzielne rz%dy. Jedynym ratunkiem dla niej i dla Ma)m*da by! uk!ad z T"& ad-Dawl%46. Zwyci$ski Seld(uk zaj%!
Diyar Bakr i Azerbejd(an. Gdyby po!%czy! swe si!y z Tark"n, zdecy-dowanie przewy(sza!by armi$, jak% móg! mu przeciwstawi' Barkiy-"ruq. Tark"n wyruszy!a mu na spotkanie, jednak w drodze zachoro-wa!a. Zawróci!a do Isfahanu. Choroba nie ust$pozachoro-wa!a. Zobowi%za!a emira Unura, by zrobi! wszystko, (eby zapewni' bezpiecze+stwo m!odego Ma)m*da i jego prawa do tronu. Nieust$pliwa i do ko+ca walcz%ca z przeciwno/ciami T"rk"n 0"t*n Bint 1am2"& 0"n zmar!a w swojej stolicy w miesi%cu ramadan 4873wrze/niu-pa5dzierniku 1094 roku (Ibn al-A6#r 9::4; <=7> Ab* al-Fid"? 9:::; @:@E.
Z kronikarskiego obowi%zku nale(y jeszcze wspomnie' o losach pozosta!ych bohaterów dramatu. Jej syn, Ma)m*d, prze(y! matk$ za-ledwie o kilka tygodni. Z!o(ony chorob%47 zmar! w miesi%cu šaww"l
487/listopadzie 9H:4 roku. Przed /mierci% pogodzi! si$ ze swoim
43 Dawni emirowie Malikszaha, a obecnie wodzowie jego syna Barkiy"ruqa, B*z"n, Aqsunqur i Kumuštak#n al-Q"nd"r, sk!onili Ism"R#la do zwierze+, a kiedy ten przyzna!, (e w realizacji swoich marze+ o su!ta+skim tronie gotów by!by nawet zabi' siostrze+ca, bez wahania wyci%gn$li bro+ i po!o-(yli go trupem.
44 Mia!o to miejsce 9= mu)arrama 487 / 4 lutego 1094 roku (Ibn al-A6#r 1994: 350-351).
45 Przeciwko Tutušowi opowiedzieli si$ Aqsunqur, emir Aleppo i B*z"n, gu-bernator Vdessy. Obaj stan$li po stronie Barkiy"ruqa, mimo i( wcze/niej przysi$gali pos!usze+stwo Tutušowi. Ponie/li jednak kl$sk$ w starciu ze swoim dawnym suwerenem. Porywczy i m/ciwy Tutuš rozkaza! zabi' obu zbuntowanych emirów XIbn al-A6#r 9::4; <=@-353).
46 Ormia+ski kronikarz, Mateusz z Vdessy, przekazuje, (e kolejny raz kart% przetargow% mia!a by' r$ka Tark"n 0"t*n XMatthew of Vdessa 9::<; 9Y9E. 47 Ibn al-A6#r wspomina o ospie.
przyrodnim bratem, który zosta! pokonany przez Tutuša i szuka! schronienia w Isfahanie (Ibn al-A"#r 1994: 354). Barkiy$ruq tak%e za-chorowa!, zdo!a! jednak pokona& zaraz' i skupi! wokó! siebie zarów-no swoich dawnych zwolenników, jak i emirów do tej pory wiernych bratu. W miesi(cu *afar 488 / lutym 1095 roku wyda! bitw' swoje-mu stryjowi w pobli%u wioski D$š#l+ -Al-/usayn# 2011: 55), niedale-ko Rayy. Jego wojska odnios!y zwyci'stwo, a Tutuš zosta! zabity (Ibn al-A"#r 1994: 360-361).
Karachanidka, podobnie jak dziedziczka Lannisterów, %y!a w cie-kawych czasach – w okresie zmian zapowiadaj(cych jeszcze wi'ksze przeobra%enia w nadchodz(cych latach. Carolle Hillenbrand nazwa!a 1092 rok „morderczym”. Nie mo%na jej odmówi& racji, a termin ten odnosi si' do ca!ego okresu zmaga7 o seld%ucki tron. W ci(gu trzech lat, mi'dzy 1092 a 1095 rokiem, zmarli przedwcze8nie: wezyr Wiel-kich Seld%uków Nizam al-Mulk, su!tan Malikszah, wezyr T$; al-Mulk, emir Azerbejd%anu i stryj Malikszaha, Ism$<#l Ibn Al-Y$q+t#, kalif ab-basydzki Al-Muqtad#, emir Aleppo Aqsunqur, emir Edessy B+z$n, Tark$n =$t+n, jej syn Ma>m+d i brat Malikszaha, Tutuš. Je8li doda-my do tego zmar!ych w tym sadoda-mym okresie, cho& w bardziej zaawan-sowanym wieku i z przyczyn wy!(cznie naturalnych, kalifa fatymidz-kiego Al-Mustan*ira i jego ormia7sfatymidz-kiego wezyra Badra al-?am$l#ego, zauwa%ymy, %e w ci(gu trzech lat scena polityczna Bliskiego Wscho-du zmieni!a si' nie do poznania. Jest to istotne o tyle, %e mniej wi'@ cej rok po 8mierci Tark$n w dalekiej Francji papie% Urban II wyg!osi jedno z najwa%niejszych przemówie7 w historii i na Bliski Wschód wyruszy wyprawa krzy%owa.
Seld%ucka Cersei ma wiele wspólnego ze swoj( literack( odpowied-niczk(. Tak%e mog!a by& zamieszana w 8mier& w!asnego m'%a. Jej g!ówn( motywacj( by!o dobro dzieci, z których troje pogrzeba!a. Musia-!a przeciwstawi& si' 8wiatu rz(dzonemu przez m'%czyzn. Nie wiemy, jak zako7cz( si' losy królowej Westeros – wiemy jednak, %e %ycie Tar-k$n zako7czy!o si' tragicznie. W historii trudniej ni% w powie8ciach o szcz'8liwe zako7czenie, ale to czyni j( jeszcze bardziej fascynuj(c(. Bibliografia
Ab ! Fid"#.! 1999.! Al-Mu ta!ar"f#"a b$r"bašar. Al-Q"hira:! D"r! al-Ma$"rif.
Al-%usayn&.!2011.!The History of the Seljuq State. A translation of the
Akhb$r" al-dawla al-salj%qiyya.! T'um.! Clifford! Edmund! Bosworth.!
Barthold, Wasilij. 1928. Turkestan Down to the Mongol Invasion. Lon-don: Oxford University Press.
Basan, Osman A. 2010. The Great Seljuqs. A History. Richmond: Routledge.
Bosworth, Clifford E. 1968. The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000-1217): John Andrew Boyle (red.). The
Cambridge History of Iran. Vol. 5. Cambridge: Cambridge
Univer-sity Press, 1-203.
Dabashi, Hamid. 1999. Truth and Narrative: Thoughts of !Ayn al-Qu"#t
al-Hamadh#n$. Richmond: Routledge.
Davidovich, Elena A. 1998. The Karakhanids: C. E. Bosworth (red.).
History of Civilizations of Central Asia. Vol. 4. Part I. Paris: UNESCO
Publishing, 119-145.
Hillenbrand, Carole. 1988. 1092: A Murderous Year: Alexander Fo-dor (red.). Proceedings of the 14th Congress of the Union européenne
des arabisants et islamisants. Part 2. Budapest: Eotvos Lorand
Uni-versity Chair for Arabic Studies. Csoma de Koros Society Section for Islamic Studies, 281-296.
Hillenbrand, Carole. 2003. Women in the Seljuq Period: Guity Nashat, Lois Beck (red.). Women in Iran from the Rise of Islam to
1800. Chicago: University of Illinois Press, 103-117.
Ibn A !r." 1994." Al-K#mil f$ at-t#ri%. Bayr#t:" D$r" Ihy$%" at-Tur$ " al-&Arab!.
Ibn"Ka !r."1996."Al-Bid#ya wa an-nih#ya."Dimašq:"D$r"al-Fikr.
Ibn Khallikan. 1845. Biographical Dictionary." T'um." William" MacGuckin de Slane. Paris: Oriental Translation Fund of Great Britain and Ireland.
Klausner, Carla L. 1973. The Seljuk Vezirate. A Study of Civil
Admini-stration 1055-1194. Cambridge: Harvard University Press.
Matthew of Edessa. 1993. Armenia and the Crusades. Tenth to Twelfth
Centuries. Chronicle of Matthew of Edessa." T'um." Ara" Edmond"
Dostourian. New York: University Press of America.
Nish$p#r!." 2001." The History of the Seljuq Turks from the Jami!
al-T#w#r$kh. An Ilkhanid Adaptation of the Salj&q-N#ma of 'ah$r al-D$n N$sh#p&r$."T'um."Kenneth"Allin"Luther."Richmond: Routledge.
Nizam al-Mulk. 1978. The Book of Government of Rules for Kings. T'um."Hubert"Drake."London:"Routledge.
Peacock, Andrew C. S. 2015. The Great Seljuk Empire. Edinburgh: Ed-inburgh University Press.
Rapaport, Yossef. 2005. Marriage, Money and Divorce in Medieval
Safi, Omid. 2006. The Politics of Knowledge in Premodern Islam. Chapell Hill: University of North Carolina.
Abstract
Tark n! t"n#(1055-1094). Cersei Lannister of the Seljuq Court Tarkan Khatun was definitely one of the most powerful figures at the Seljuk court by the end of the 11th century. Born in an eminent
Kara-khanid house, the Turkish princess got down in the history as a tal-ented politician and a skillful manipulator. She gained major power, surrounded herself with talented and ambitious advisors and, fur-thermore, she challenged the mighty vizier Nizam Al-Mulk. Tarkan’s involvement in organizing the assassination of an old advisor of her husband sultan Malikshah still remains quite mysterious and ques-tionable, however some sources connect her to this affair.
Tarkan lost three of her four children. Her two sons, Dawud and Ahmad, died at a young age. Her daughter, Mahmalak, has wed the Abbasid Caliph Al-Muqtadi but this unhappy marriage culminated in a premature death of the young princess. No wonder that later on Tarkan gave all of her attention and energy to ensure safety and suc-cession of her youngest son, Mahmud,. Consequently, in 1092, after the mysterious death of her husband, she took part in “a game of thrones” of Great Seljuks which, as a result, plunged the whole Near East into chaos for the next three years.
Her struggles, which were not always successful, caused Tarkan’s grief. Ambitious Karakhanid succumbed to illness – the same one that later took away her last son. However, Tarkan was ahead of her times. The status that she has gained in the misogynistic society of the Muslim East definitely deserves our respect and appreciation. Keywords: Seljuq, Great Seljuq, Malikshah, Nizam al-Mulk
