Ka ta rzy na Su wa da
Aka de mia Gór ni czo -Hut ni cza
POL SKA I EU RO PEJ SKA NO WA DU CHO WOŚĆ
KA TA RZY NA LESZ CZYŃ SKA i ZBI GNIEW PA SEK (red.): No wa du cho- wość w spo łe czeń stwach mo no kul tu ro wych i plu ra li stycz nych. Kra ków:
Nomos 2008, 219 s.
KA TA RZY NA LESZ CZYŃ SKA i ZBI GNIEW PA SEK (red.). „Jo ur nal of Al ter na ti ve Spi ri tu ali ties and New Age Stu dies”, Vol. 4. Lon don: Kem press Ltd. 2009, 115 s.
No we Ru chy Re li gij ne po ja wi ły się w la tach sześć dzie sią tych i sie dem - dzie sią tych XX wie ku. Eile en Bar ker de fi niu je je ja ko we wnętrz nie zróż ni co - wa ny ze spół or ga ni za cji, któ rych więk szość po ja wi ła się w II po ło wie XX wie ku w od po wie dzi na fun da men tal ne py ta nia na tu ry re li gij nej, du cho - wej i fi lo zo ficz nej. Ruch New Age cha rak te ry zu je się bez po śred nio ścią, in dy- wi du al no ścią, czę sto cha ry zma tycz nym przy wód cą, czer pie spo za ob sza ru kul tu ry za chod niej łą cząc przy tym róż ne tra dy cje re li gij ne, du cho we, nieraz uzna wa ny jest za wy raz no we go post mo der ni stycz ne go ła du (Bar ker 1995, s. 10–11). W ostat nich la tach opu bli ko wa no wie le ksią żek i cza so pism po - świę co nych tej te ma ty ce, są to za rów no publikacje w dys kur sie na uko wym:
so cjo lo gicz ne, re li gio znaw cze, psy cho lo gicz ne, jak i Ko ścio ła ka to lic kie go czy przed sta wi cie li ru chu (na przy kład: Bar ker 1995; He ela s 1996; Ha ne gra af f 1998; Hall 2007; Olech nic ki 1998). Ba da nia nad no wą du cho wo ścią są nie- wąt pli wie pod du żym wpły wem teo rii Tho ma sa Luck man na o nie wi dzial nej re li gii i pry wa ty za cji ży cia du cho we go in dy wi du al nych jed no stek (por. Luck- mann 2007). Rów nież dwie no we pu bli ka cje, z prze ło mu 2008 i 2009 ro ku od wo łu ją się do je go kon cep cji.
Książ ki te są wy ni kiem mię dzy na ro do wej kon fe ren cji za ty tu ło wa nej „New Spi ri tu ali ty In The Mo no cul tu ral And Plu ra li stic So cie ties”, któ ra trwa ła od 9 do 11 czerw ca 2006 ro ku w Kra ko wie (zor ga ni zo wa na przez ów cze sny Wy - dział Na uk Spo łecz nych Sto so wa nych AGH wraz z In sty tu tem Re li gio znaw - stwa UJ). Za sta na wia no się na niej nad pro ble mem no wej du cho wo ści w spo -
STUDIA SO CJOLOGICZNE 2009, 2 (193) ISSN 0039−3371
Wy dział Hu ma ni stycz ny AGH w Kra ko wie, e -ma il: k.su wa da@gma il.com
168 KA TA RZY NA SU WA DA
łe czeń stwach środ ko wo -wschod niej Eu ro py. W re zul ta cie po wsta ły dwa to my, oba pod re dak cją Ka ta rzy ny Lesz czyń skiej i Zbi gnie wa Pa ska. Je den, w ję zy - ku pol skim, uka zał się w Kra ko wie w wy daw nic twie Nomos pod ty tu łem No wa du cho wość w spo łe czeń stwach mo no kul tu ro wych i plu ra li stycz nych.
Na tomiast dru gi, an glo ję zycz ny tom po ja wił się ja ko spe cjal ny nu mer pi sma
„Jo ur nal of Al ter na ti ve Spi ri tu ali ties and New Age Stu dies” (JA SA NAS), wy - da wa ne go przez an giel skie sto wa rzy sze nie Al ter na ti ve Spi ri tu ali ties and New Age As so cia tion. Obie pu bli ka cje opie ra ją się w za sa dzie na tych sa mych ar - ty ku łach. Pro ble ma ty ka no wej du cho wo ści jest w nich przed sta wio na na grun - cie eu ro pej skim i po ru sza ne są przede wszyst kim aspek ty prze mian re li gij nych w kon tek ście zmie nia ją cych się spo łe czeństw eu ro pej skich, z du żym na ci - skiem na po ka za nie róż ni cy po mię dzy spo łe czeń stwa mi mo no kul tu ro wy mi a plu ra li stycz ny mi. Pod kre ślo ny jest rów nież przy pa dek Pol ski i za pre zen to - wa ne są ba da nia, zaj mu ją ce się w sze ro kim sen sie No wy mi Ru cha mi Re li gij - ny mi w kon tek ście ho mo ge nicz ne go, pol skie go spo łe czeń stwa. Choć obie po - zy cje róż nią się tro chę za war to ścią i ukła dem (nie wszyst kie ar ty ku ły z wy - da nia pol skie go zna la zły się w an glo ję zycz nym pi śmie, po nad to oma wia ny tu taj ze szyt JA SA NAS wzbo ga co ny jest o pięć re cen zji ksią żek do ty czą cych te ma ty ki New Age – czte rech pol skich i jed nej sło wac kiej), ich me ry to rycz - ny wy miar po zo sta je ta ki sam.
Re dak to rzy po sta wi li so bie za cel opi sa nie no wej du cho wo ści w spo łe czeń - stwach Eu ro py Środ ko wo -Wschod niej. Ter min du cho wość jest uży wa ny ja ko pew ne go ro dza ju prze ciw sta wie nie wo bec tra dy cyj ne go za chod nie go ro zu - mie nia re li gij no ści i ma on uchwy cić zmie nia ją cą się rze czy wi stość spo łecz - ną, a w szcze gól no ści pry wa ty za cję i in dy wi du ali za cję ży cia re li gij ne go, od - cho dze nie od zin sty tu cjo na li zo wa nych sys te mów re li gij nych na rzecz bar dziej we wnętrz ne go i pry wat ne go ży cia du cho we go. Au to rzy uży wa ją rów nież po - ję cia du cho wość, by unik nąć styg ma ty zu ją ce go i pe jo ra tyw ne go ter mi nu New Age, a tak że, aby pod kre ślić, że zmia ny w ży ciu re li gij nym to nie tyl ko czer- pa nie wzo rów z nie chrze ści jań skich sys te mów re li gij nych, ale też pry wa ty za - cja re li gii czy wzmoc nie nie ten den cji fun da men ta li stycz nych w ra mach zin- sty tu cjo na li zo wa nych re li gii (Lesz czyń ska i Pa sek 2008, s. 18).
Książ ka wy da na przez Nomos po dzie lo na jest na trzy czę ści. W pierw szej czę ści, za ty tu ło wa nej „Wy mia ry New Age w ba da niach na uk spo łecz nych”
przed sta wio ne są róż ne teo re tycz ne po dej ścia do ka te go rii no wej du cho wo ści, pod kre śla na jest jej wie lo znacz ność i nie ja sność; jest to rów nież naj bar dziej teo re tycz na część książ ki. Ar ty kuł En zo Pa ce sku pia się na re la cji po mię dzy sys te ma mi spo łecz ny mi, zwłasz cza sys te mem re li gij nym a du cho wo ścią, w szcze gól no ści zaj mu je się pro ble mem ko mu ni ka cji i nad wyż ki zna czeń, któ - ra po wsta je w wy ni ku in dy wi du al nych do świad czeń i wy obra żeń. Ta de usz Dok tór z ko lei roz wa ża du cho wość w kon tek ście mo der ni za cji i po ka zu je New
169
POL SKA I EU RO PEJ SKA NO WA DU CHO WOŚĆ
Age w kon tra ście do fun da men ta li zmu. Oba zja wi ska, po strze ga ne ja ko od - mien ne re ak cje na plu ra lizm świa to wych tren dów, pod kre śla ją in dy wi du alizm no wej du cho wo ści, moż li wość wy bo ru oraz zmia nę w po dej ściu do mo ral no - ści. Ko lej ny jest ar ty kuł Ste pha na Hun ta, w któ rym au tor po ka zu je pa ra dok - sy zwią za ne z New Age i pod kre śla, że w tym no wym zja wi sku mo że my od - na leźć ce chy ra cjo nal ne, jak i ir ra cjo nal ne, iż New Age moż na ana li zo wać za - rów no z punk tu wi dze nia póź nej no wo cze sno ści, jak i po no wo cze sno ści. Co waż ne, au tor pod kre śla je go silny wpływ na sfe rę pu blicz ną. Wie sław Kur- piew ski sku pia się na re la cji po mię dzy tra dy cyj ną re li gią, ja ką jest bud dyzm, a no wą du cho wo ścią, po ka zu jąc, że czer pią one ko rzy ści ze wza jem ne go od - dzia ły wa nia. Tekst Ti ny Ban zaj mu je się pro ble ma ty ką cie le sno ści, uwy pu - kla jąc jej sa kral ny i du cho wy cha rak ter w ra mach No wych Ru chów Re li - gij nych.
W dru giej czę ści książ ki „No wa du cho wość w Eu ro pie. Ana li za przy pad - ków” znaj dzie my em pi rycz ne przy kła dy z Eu ro py, w szcze gól no ści pol ski (Do - ro ta Hall), sło weń ski (Aleš Črnič) oraz au striac ki (Franz Höllin ger). Höllin ge r po ka zu je ko mer cja li za cję zja wi ska, sku pia się na je go kul tu ro wym wy mia rze, pod kre śla jąc, iż New Age jest atrak cyj ny głów nie dla te go, że po zwa la roz wią - zać pry wat ne pro ble my kon kret nych osób, a nie z po wo du moż li wo ści roz wo - ju wła snej du cho wo ści. Do ro ta Hall z ko lei pod kre śla lo kal ny cha rak ter New Age w Pol sce, od wo łu je się ona do teo rii Pau la He ela sa oraz Wo ute ra J. Wo - odhe ada i po ka zu je, że pol skich śro do wisk New Age nie mo że my scha rak te - ry zo wać ani ter mi nem „re li gii uprzed mio to wia ją cej”, ani „du cho wo ści upodmio to wia ją cej”, prę dzej moż na by je okre ślić we wnętrz nie sprzecz nym po ję ciem „du cho wo ści uprzed mio to wia ją cej”. Wy miar po li tycz ny zja wi ska jest przed sta wio ny w ar ty ku le Črniča na in te re su ją cym przy kła dzie sil nie zwią za - ne go z New Age pre zy den ta Sło we nii. Po ka zu je on przej ście dys kur su no wej du cho wo ści z pe ry fe rii sfe ry pu blicz nej do cen trum i ogól nej ak cep ta cji sło- weń skie go spo łe czeń stwa ta kiej ko lei rze czy. W tej czę ści rów nież znaj du je się ar ty kuł Ha li ny Grzy ma ły -Mosz czyń skiej oraz Iza be li Mi sie wicz San tos, w któ - rym ze sta wio no ba da nia nad dzieć mi bry tyj ski mi i pol ski mi. Au tor ki pod kre - śli ły kon tekst kul tu ro wy so cja li za cji, któ ry w znacz nym stop niu wpły wa na po - dej ście do du cho wo ści.
Trze cia część książ ki po świę co na jest w ca ło ści Pol sce, a za ty tu ło wa na zo - sta ła „Ka to li cyzm i ru chy No we Ery w spo łe czeń stwie pol skim”. Sta ni sław Bur dziej po rów nu je cha rak ter piel grzy mek do San tia go de Com po ste la i Czę - sto cho wy, w któ rych ujaw nia się od po wied nio in dy wi du al ne i ko lek tyw ne po - dej ście do re li gii i du cho wo ści. Krzysz tof Olech nic ki po ka zu je, w ja ki spo sób zmie nił się sto su nek Ko ścio ła ka to lic kie go do No wych Ru chów Re li gij nych na prze ło mie po nad 15 lat, na to miast Ariel Zie liń ski opi su je kon flik ty po mię - dzy NRR a Ko ścio łem ka to lic kim, sku pia jąc się przede wszyst kich na ich źró-
dłach. Ostat nim ar ty ku łem w zbio rze jest pra ca Łu cji Ka pral skiej i Aga ty Mak sy mo wicz, po ka zu ją ca zmia ny, ja kie za szły pod wpły wem pry wa ty za cji re li gii w po dej mo wa niu mo ral nych de cy zji. Do kład nie opi sa ne jest po dej ście do pro ble mu eu ta na zji w Pol sce i pod kre ślo na roz bież ność po mię dzy ofi cjal - ną na uką Ko ścio ła a pry wat ną opi nią jed no stek.
Na to miast spe cjal ne wy da nie JA SA NAS za wie ra sie dem ar ty kułów z trzy - na stu, któ re zna la zły się w po przed nio opi sy wa nej po zy cji. Są to w ko lej no - ści ar ty ku łów: Do ro ty Hall, Aleša Črniča, Fran za Höllin ge ra, Sta ni sła wa Bur- dzie ja, Krzysz to fa Olech nic kie go, En zo Pa ce oraz Ta de usza Dok tó ra, a więc więk szy na cisk po ło żo ny jest tu taj na przed sta wie nie eu ro pej skie go punk tu wi - dze nia an glojęzycznemu czy tel ni ko wi, a tak że na opi sa nie i pod kre śle nie spe- cy fi ki no wej du cho wo ści w Pol sce, któ ra jest du żo bar dziej zwią za na z Ko - ścio łem ka to lic kim. Do dat ko wo w pi śmie znaj du je się pięć re cen zji ksią żek zaj mu ją cych się te ma ty ką New Age, w tym pol skich. Są to książ ki: Do ro ty Hall, Krzysz to fa Olech nic kie go, An ny K. Ku biak, Ada ma Za moj skie go oraz sło wac ka pu bli ka cja pod re dak cją Mi cha eli Mo ravčíko vej.
Wkład obu oma wia nych to mów do dys ku sji na te mat no wej du cho wo ści jest nie wąt pli wie du ży. Są dzę, że jed ną z naj więk szych ich za let jest una ocz - nie nie i pod kre śle nie róż ni cy po mię dzy No wy mi Ru cha mi Re li gij ny mi w spo - łe czeń stwach mo no kul tu ro wych i plu ra li stycz nych, w tym po ka za nia w szcze - gól no ści przy pad ku Pol ski, kra ju bar dzo ka to lic kie go, gdzie wpływ Ko ścio ła na sfe rę pu blicz ną jest wciąż bar dzo du ży. W li te ra tu rze an glo ję zycz nej czę- sto nie zwra ca się uwa gi na róż ne do świad cze nia kra jów post ko mu ni stycz - nych, do któ rych No we Ru chy Re li gij ne do tar ły w in nym cza sie i kon tek ście oraz w in ny spo sób za czę ły od dzia ły wać na spo łe czeń stwo i kul tu rę. Ze sta - wie nie tek stów nie tyl ko po zwa la za ob ser wo wać te róż ni ce (po rów naw cze ba - da nia Sta ni sła wa Bur dzie ja oraz Ha li ny Grzy ma ły -Mosz czyń skiej i Iza be li Mi sie wicz San tos), ale też za sta no wić się nad przy czy na mi (tekst Do ro ty Hall o od mien no ści New Age na grun cie pol skie go spo łe czeń stwa). In te re su ją cy jest rów nież sto su nek do No wych Ru chów Re li gij nych Ko ścio ła ka to lic kie go, opi sa ny przez Krzysz to fa Olech nic kie go i Arie la Zie liń skie go. Po ka zu ją one pol ski wkład w ba da niach nad New Age, a tak że pod kre śla ją od mien ność do - świad cze nia spo łe czeń stwa pol skie go. W tym kon tek ście waż ne są rów nież re - cen zje pol skich wy dań do ty czą cych tej te ma ty ki w an glo ję zycz nym pi śmie.
Spe cy fi ka spo łe czeń stwa pol skie go i je go od mien ne do świad cze nie z pro ble - mem no wej du cho wo ści po win ny być od no to wa ne rów nież po za gra ni ca mi na sze go kra ju i mo gą przy czy nić się do no we go, bar dziej kry tycz ne go spoj- rze nia na in ne spo łe czeń stwa eu ro pej skie.
Ko lej ną za le tą obu to mów jest uję cie te ma tu z kil ku per spek tyw, zwró ce - nie uwa gi nie tyl ko na in dy wi du al ny aspekt no wej du cho wo ści, ale rów nież na jej szer szy wy miar. Ma my opi sa ny przy pa dek pre zy den ta Sło we nii i wpły -
KA TA RZY NA SU WA DA
170
wu New Age na sfe rę pu blicz ną w tym kra ju, a w szcze gól no ści po li tycz ną, au tor stwa Aleša Črniča. Roz dział ten po ka zu je, jak od po wied nio struk tu ral nie usy tu owa ne in dy wi du al ne oso by i ich po stę po wa nie mo że od dzia ły wać na ca - łe spo łe czeń stwo oraz w ja ki spo sób no we spoj rze nie na spra wy du cho we jest przez nie przyj mo wa ne. Są dzę, że war to by się za sta no wić i prze ana li zo wać, jak w in nych kra jach i na grun cie in nych spo łe czeństw no wa du cho wość od - dzia ły wa ła i od dzia łu je na sfe rę po li ty ki. Waż ne jest rów nież wzię cie pod uwa gę przy pad ku kra jów ka to lic kich, gdzie in ge ren cja Ko ścio ła ka to lic - kie go w po li ty kę jest wciąż sil na, a wier ni czę sto kie ru jąc się zda niem hie rar- chów ko ściel nych oce nia ją pro gram i dzia łal ność kon kret nych po li ty ków czy par tii po li tycz nych. Wy miar ma kro spo łecz ny opi sa ny jest tak że przez Fran za Höllin ge ra. Au tor opi su je zmia ny w sa mym ru chu na grun cie spo łe czeń stwa au striac kie go, pod kre śla jąc je go ko mer cja li za cję oraz zmia nę na sta wie nia in - dy wi du al nych jed no stek, któ re za miast roz wo ju du cho we go szu ka ją w nim ra - czej roz wią za nia swo ich pry wat nych pro ble mów. Ponadto wpływ no wej du - cho wo ści jest wi docz ny na po zio mie in dy wi du al nych osób w tym, jak lu dzie uczest ni czą w piel grzym kach (roz dział Sta ni sła wa Bur dzie ja), w ja ki spo sób po dej mu ją mo ral ne de cy zje (Łu cja Ka pral ska i Aga ta Mak sy mo wicz), czy też w ro li du cho wo ści w so cja li za cji dzie ci (Ha li na Grzy ma ła -Mosz czyń ska i Iza - be la Mi sie wicz San tos).
Jed nak moż na mieć pew ne za strze że nia do obu to mów. Mam wra że nie, że zo stał po mi nię ty in ter dy scy pli nar ny cha rak ter No wych Ru chów Re li gij nych.
Au to rzy sku pi li się na mo ral no ści, uczest nic twie w prak ty kach re li gij nych czy sto sun ku in sty tu cji ko ściel nych do no wych zja wisk i w ten spo sób zmar gi na - li zo wa li ro lę, ja ką na no wą du cho wość ma rów nież na uka i in ne dzie dzi ny po - zor nie nie zwią za ne ze sfe rą du cho wą, a mam tu taj na my śli sto su nek do me - dy cy ny, do astro lo gii, do hi sto rii i przy szło ści, do mu zy ki, do je dze nia, die ty czy na wet do urzą dza nia miesz kań (feng -shui). Po lek tu rze obu ksią żek pro- blem no wej du cho wo ści nie ja wi się ja ko zja wi sko zwią za ne z kontr kul tu rą, tyl - ko ra czej ja ko na tu ral na ko lej rze czy w zmie nia ją cych się spo łe czeń stwach póź- nej no wo cze sno ści, ści śle zwią za na z re li gij no ścią i prze mia na mi do ty czą cy mi Ko ścio ła ka to lic kie go. W książ ce nie ma w ogó le po ru szo ne go pro ble mu sto- sun ku do no wej du cho wo ści in nych zin sty tu cjo na li zo wa nych ko ścio łów po za Ko ścio łem ka to lic kim. W pol skim przy pad ku mo że wy da wać się to w mia rę na tu ral ne, ale re dak to rzy po ku si li się rów nież o po ka za nie spo łe czeń stwa au - striac kie go, od wo łu ją się do spo łe czeń stwa bry tyj skie go, w któ rych to wy zna - nie rzym sko ka to lic kie na pew no prze cież nie jest do mi nu ją ce. Tu taj moż na by po sta wić py ta nie, czy ty tuł No wa du cho wość w spo łe czeń stwach mo no kul tu - ro wych i plu ra li stycz nych ade kwat nie od da je za war tość książ ki. Mam wra że - nie, że nie rów no zo sta ły roz dzie lo ne pro por cje po mię dzy przed sta wie niem sy - tu acji w obu ty pach spo łe czeństw. Sku pio no się głów nie na spo łe czeń stwach
POL SKA I EU RO PEJ SKA NO WA DU CHO WOŚĆ 171
ho mo ge nicz nych, przed sta wia jąc plu ra li stycz ne wła ści wie tyl ko ja ko punkt od nie sie nia do opi su tych pierw szych. Oczy wi ście ro zu miem ten za bieg – do - tych cza so we ba da nia i li te ra tu ra ra czej sku pia ją się na opi sie no wej du cho wo - ści w spo łe czeń stwach plu ra li stycz nych, dla te go opis spo łe czeństw mo no kul - tu ro wych mu si być przed sta wio ny na ich tle, jed nak ty tuł su ge ru je nam, że oba przy pad ki zo sta ną po trak to wa ne w rów ny spo sób, a nie są. Szko da, że nie zo - sta ło to le piej wy ja śnio ne przez re dak to rów to mów.
Moż na mieć rów nież za strze że nia do bar dzo sze ro kie go spo so bu ro zu mie - nia no wej du cho wo ści. Au to rzy przed sta wia ją no wą du cho wość nie tyl ko ja - ko wy nik ru chu New Age, ale tak że ja ko zmia ny w ra mach in sty tu cji ko ściel- nych w wy mia rze in dy wi du al nym. No wa du cho wość dla au to rów prze ja wia się rów nież w fun da men ta li zmie czy zmia nie po staw mo ral nych w sto sun ku do kon tro wer syj nych pro ble mów. Ta kie po dej ście, cho ciaż nie jest ono po dej- ściem błęd nym, spra wia, że zbio ry nie wy czer pu ją te ma tu i po nad to mo gą wy - da wać się nie wy star cza ją co spój ne. Po ru sza nie pro ble mu sto sun ku Po la ków do eu ta na zji ra zem z pro ble mem kon flik tów Ko ścio ła ka to lic kie go z NRR, wza jem nych od dzia ły wań bud dy zmu z no wą du cho wo ścią, wpły wu kon tek - stu kul tu ro we go na so cja li za cję pol skich i bry tyj skich dzie ci czy ko mer cja li - za cją NRR w Au strii, wy da je się po dej ściem bar dzo sze ro kim, mo że na wet zbyt sze ro kim jak na dwu stu stro ni co wą książ kę. Ta ka róż no rod ność kon kret - nych pro ble mów mo że wpro wa dzać pew ne go ro dza ju kon ster na cję i zdzi wie - nie, zwłasz cza je śli nie jest od po wied nio wpro wa dzo na we wstę pie.
Po mi mo tych po wyż szych za strze żeń, uwa żam, że obie pu bli ka cje ma ją nie zwy kle du żą war tość me ry to rycz ną, zwłasz cza wy da nie an glo ję zycz ne przy bli ża ob co ję zycz ne mu czy tel ni ko wi sy tu ację spo łe czeństw środ ko wo - -wschod niej Eu ro py, a więc spo łe czeństw w wie lu aspek tach róż nią cych się od za chod nich, pro te stanc kich kul tur. Rów nież, po mi mo pew nej sła bo ści, war to ścio we jest po ka za nie no wej du cho wo ści nie tyl ko w kon tek ście New Age czy No wych Ru chów Re li gij nych, ale tak że ja ko prze mian w za kre sie mo ral no ści i re li gij no ści w ra mach zin sty tu cjo na li zo wa ne go Ko ścio ła ka to lic - kie go. Obie pu bli ka cje mo gą stać się do sko na łym punk tem wyj ścia do dal - szych ba dań nad no wą du cho wo ścią i wal czą z przed sta wia niem New Age wyłącznie w kon tek ście zry wu kontr kul tu ro we go, do szu ku jąc się jej no wych źró deł i pod cho dząc do pro ble mu z no wej per spek ty wy.
Li te ra tu ra
Bar ker, Eile en. 1997. New Re li gio us Mo ve ments. Lon don: HMSO.
Hall, Do ro ta. 2007. New Age w Pol sce. Lo kal ny wy miar glo bal ne go zja wi ska.
War sza wa: Wy daw nic twa Aka de mic kie i Pro fe sjo nal ne.
KA TA RZY NA SU WA DA
172
POL SKA I EU RO PEJ SKA NO WA DU CHO WOŚĆ 173 Ha ne gra aff, Wo uter. 1998. New Age Re li gion and We stern Cul tu re. Le iden:
E. J. Brill.
He elas, Paul. 1996. New Age Mo ve ment. The Ce le bra tion of the Self and the Sa cra li za tion of Mo der ni ty. Oxford: Blac kwell.
Lesz czyń ska Ka ta rzy na i Zbi gniew Pa sek. 2008. No wa du cho wość w ba da - niach spo łecz nych. W: Ka ta rzy na Lesz czyń ska i Zbi gniew Pa sek (red.).
No wa du cho wość w spo łe czeń stwach mo no kul tu ro wych i plu ra li stycz nych.
Kra ków: NO MOS, 9-20.
Luck mann, Tho mas. 2007. Nie wi dzial na re li gia. Kra ków: Nomos.
Olech nic ki, Krzysz tof. 1998. New Age: Ko ściół wo bec wy zwa nia Wod ni ka.
War sza wa: Ofi cy na Na uko wa.
