A C T A U N I V E R S I T Ä T ! S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGUIST ICA »2, <986___________________
S t a n i e l a u ftoapond
DI A L E K T O L O G I A A T O P O N I M I A
N a r o d z i n y i rozwój d i a l e k t o l o g i i słowiańskiej od pierwszej po łowy XIX w. (Izmail IvanoviS Sreznevsklj 1840, p o t e m Lu c j a n M a l i nowski 1873), tuż po pracach h i s t o r y c z n o - k o m p a r a t y s t y c z n y c h (J o sef D o b r o v s k ÿ 1822 ), o z n a c z a ł y równie? dla t o p onomastyki d e c y d u jący po s t ę p przez re s p e k t o w a n i e n i e litery, lecz dźwięku. Spod su gestii litery nie mógł się jeszcze w y z w o l i ć ks. On u f r y Kopczyński, d o p i e r o Józef Mro z i ń s k i stał się p r e k u r s o r e m nowoczesnej fo n o l o
gii-P o d j ę t e w tytule z a g a d n i e n i e ma k i lka płaszc z y z n badawczvch: 1) zn a c z e n i e w y r a z ó w z a k o d o w a n y c h w gwarze, a nie znanych s ł o w n i k o m o g ó l n y m dla ścisłej a n a lizy n a z w t o p o g r a ficznych i w ooóle dl a d e a n t r o p o n i m i z a c j i to p o n o m a s t y k i s ł o w i a ń s k i e j ; 21 formy t o p o n i m i c z n e gwarowe są n i e j e d n o k r o t n i e k o n t y n u a c j ą pierwotnych, a nie oficjalne, urzędowe. T o np. ma szczególne znaczenie na t e r e nach g e r m a n i z o w a n y c h czy pogranicznych.
Re p r e z e n t a t y w n y m przykładem, i l u s t r u j ą c y m p u nkt 1 (termin gw a r o w y a e t ymologia) jest pseudonaukowa, literkowa rekons t r u k c j a z a p isów Silingoi (Ptolemeusz), Sileeia, SilencH czyli w y w ó d Ślę- żan i Śląeka od g e r m a ń s k i c h Silingâw, k t ó r ą przyjęli w y b i t n i u- czeni: Josef Pavel Śafaf£k, F r a n t iSek Palackÿ, Lub o r Niederle, Franz Miklosich' A l e k s a n d e r Brückner, Ja n Rozwadowski, M a x Vas- m e r * . N i e b y ł o b y tej o b s zernej dysk u s j i i karkołomnej et y m o l o g i i g e r m a nistycznej, gdyby z n ane b y ł y archiw a l n e m a t e r i a ł y d i a l e k t o logiczne ze Ś l ą e k a I. I. S r e z n e v s k i e g o (1840): "Skąd poch o d z i nazwa Ślęzaków, Ślęzaków, Szlęzaków? C...3 J a kby nie było, narzecze śląskie d o t y c h c z a s zac h o w a ł o w y r a z , na który w tym w y p a d k u nie
1 Por. S. R o s p o n d, Ślęza i jej derywaty, "Onomastica" I, 1955, s. 7 i n.
m o ż n a nie zwrócić uwagi. Jest to olęga lub ślęga » błoto« m o k r a dło, bagnisko. Od nie g o pochodzi ślęto * kałuża, brudne m i ejsce
2 ną podwórku lub ulicy i élçiak ■ m o krzyca" .
Na tropie tej et y m o l o g i i polskiej był W ł a d y s ł a w Semkowicz, c y tując za S ł o m i k U m gwar polekiok wyrazyi ślęgnąć 'moknąć', ilą g m
'słota', praeélqgly ' p r z e m o k n i ę t y ' 3 . Z c z a s e m przez kwerendę u- stną jego i m o j ą p o s z e r z o n o zasięg i zasób w y r a z ó w o d p o d s t a w y
psł. alęg- utworzonych. ■
-Nie b y ł o Silingów na terenie B r a n d e n b u r g i i (ville Slenaegore 1205 - ślęid gówt, dziś Schlenzer, w pow. J ü t e r b o g 4 ), na Słowaczy*- nie (Soelemeam 1156, Zeleeen 1209 - siaiony, węg. Sseleeeany, okr. T e k o v 5) , w okr. A r a d rum. Salageni, węg. Sselatainy , w s e r b s k i m Śrenie (SleaarJ) oraz na P o morzu (1281 in Slrnaa ~ Ślfdaa, dziś p r z e i naczone Słoifca, niem. Schlana, dawny pow. tczewski^. D o p i e r o niektóre nowsze topo n i m y p o l s k i e lub p o z a p o l s k i e m o ż n a b y w y prowadzać od o s a d n i k ó w ze śląska! D o k u m e n t a c j a d i a l e k t o l o g i c z n a polska rozwikłała w sposób j e d n o znaczny zagadkę Silingów, którzy jako osad n i c y Śląska, m o g ą również p o c h o d z i ć od pods t a w y »Ifg-, grecyzacyjnie substytuowanej jako Siling- (por. Sileeia, aileneie).
N a s t ę p n y m p r z y k ł a d e m r o z w i k ł a n i a w a ż n e g o p r o b l e m u s l a w i s t y c z nego przy pomocy p o t o c z n e g o słowni c t w a słowiańskiego, sko n f r o n t o w a n e g o z o b s z e r n ą d o k u m e n t a c j ą h y d r o - i t o p o n i m i c z n ą , jest e t n o n i m Slauianie, Słowianie (grec. Sklabenox, łac. Salavêni ), k t ó r y był i jeszcze dziś w prz e r ó ż n y sposób p s e u d o n a u k o w y i m a ł o p r z e k onujący Interpretowany: o d ealaoua 'niewolnik' itp. O c z y w i ś c i e nie w c h o d z i w rachubę elava 'gloria', c h o ć i ten w y r a z
m o ż n a b y w y p r o w a d z a ć od pods t a w y pie. кЧеи-, кг1ои-: к*ei
»o-2 Por. »lei śląska w 1840 r. Relacje г podróży паикеые) I. I. SriMnie- wskiego po Śląsku, oprać. C. Kucharska, A. Nasz, S. Respond, Wrocław !?73, s. 200
.
3 W. S e m k o w i c z , 'His toryczno-geograficzne podstawy Ślęska, Г w:} Historia Śląska, Kraków 1933, s. t2.
4 J. N a l e p a, ślęta Góra na pograniczu wielecko-tutycki». "Ouoœa- stica" II, »956, s. 319 i n.
5 J. S t a n i s l a v , Slovenskij Juh v etredoveku, i. 2, "TurÄiaaakij sv. Martin" 1948, s. 484.
6 I. К o i e z s a, Az esxtergomi kiptalan 1156, évi aéxsoaJegysAkének helységei, Sstfzadok 1939, s. 182.
7 S. R e s p o n d , O niektórych t oponimach topograficznych na - any, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu 'Gdańskiego" 1982, Prace Językoznawcze nr 8» s.
kry, wilgotny' psł. * elav-, * alov~ 'płynąć', gr. łac. oluere 'czyścić', cloacaл lit. Slûoju, Slaviaü, Slaviniti 'zamia t a ć ' 8 . T u p r a w d o p o d o b n i e należy psł. * elbza ' ł z a ' ulota.
N a terenie p o ł u d n i o w o « ł o w i a ń s k i m ( s ł o w e ń s k i m czy serbochorwa- ckim) zac h o w a ł y się takie archetypy apelatywne, które w innych j ęzykach słowiańskich zakodowane zostały jedynie w nazewnictwie: por. sch. alàviti 'rozcieńczać w i n o wodą', oaldoiti 'złagodzić pogodę', elavak 'woda z octem', elovina, elovitfak, elavina 'rodzaj w i n o g r o n ' .
Bez tej konkretnej b a z y formalno-semantycznej nie z r o z u m i e libyśmy n i ezwykle produkt y w n y c h hyd r o - i toponimów: poi. SłcMa, Slaurioa, Słausko, Słomo, ep i t e t D n iepru w Sternie o pułku Igora Sla- wutyoia, ros. SłoudS, ukr. Słauoczna itp.
P o w a ż n y m bł ę d e m m e t o d o l o g i c z n y m Jürgena Udolpha, w y z n a c z a j ą c e g o w ą s k i g ó r z y s t y s k rawek P r a s ł o w i a n o m na P o d karpaciu (od Zako p a n e g o po Buk o w i n ę ) b y ł o o p a r c i e się na st e r e o t y p o w y m i bardzo sk ą p y m materiale, a pomini ę c i e stratygrafii i c h r onologii arche- t y p i cznych ba z p r a s ł owiańskich: * alęg-, *alav-, * elov-, * gbd- itp. Ich w ł a ś n i e zmapowanie p o w s t r z y m a ł o b y go od e u f o r y c z n e g o p o d t y tułu Ein Beitrag лиг Frage nach der Vrheint der Slaven w ł a ś n i e na Podkarpaciu, czyli p r z e m i a n o w a n i e po raz pierw s z y w slawistyce Sł o w i a n - do l i n i a r z y i w o d n i a k ó w (por. źródła bizanty j s k i e ) na górali. Czy z n alazłby autor potwier d z e n i e swojej karkołomnej k o n c epcji w kulturze mater i a l n e j S ł o w i a n 9 , typowych rolników, m a j ą c y c h p r z e b o g a t ą r o dzimą t e r m i n o l o g i ę fizjog r a f i c z n ą na oznaczanie pola, równiny, m o k r a d ł a i z a p o ż y c z o n ą " g ó r a l s k ą “?
Jako exempli gratia zna c z e n i a d i a l e k t a l n e g o i p o t o c z n e g o p o daję sł o w n i c t w o ( d i a l e k t y z m y sensu s t ricto i p r o z a i z m y t o pogra ficzne, potoczne) zacz e r p n i ę t e z kilku m o n o g r a f i i 10:
b a r t , b a r a 'błoto, bagno'
poi. bara, baieliako, barzyna, bcrrzolo, bars duka; ros. i ukr. bar, czes. i słowac. bara, baHna, barina sch., a ł o w e ń . , bułg. bara;
8
T. Ł e h r-S p ł a w i ń e k i , O pochodzeniu i praojczyinie Słowian, Poznań 1946, 8. 191-192.
g
Рог. K. M o s z y ń s k i , Kultura ludowa Słowian, Kraków 1939.
10 S. R o s p o n d , Słowiańskie nazwy miejscowe г sufikseta -bak-, Wro cław 1969; H. B o r e k , Zachodniosłowiańskie nazwy toponiniczne z formantem ~»n~, Wrocław 1969; J< N o 1 ; h, Studien zu slavischen Gewässernamen und Gewäaaerbezeichnunqen, Heidelberg 1979 (wartościowe zestawienie wybranego ma teriału, ale nieuzasadnione wnioski co do przykarpackiej praojczyzny Słowian).
niezwykle produ k t y w n a b a z a topograficzna: poi. Baryaz, ukr. Bar, sch. Barioa
b о с h-, b ' b c h - - » ' b e c h - # b o c h o t ' b a g n o ’’ itp. ros. dial, bochct, błrus. bochat; J. Rozwadowski'' był na tropie tej charakterystycznej b a z y hvdro- i toponimiczne j u t o ż s a m i a n e j z pie. * bhag- (niem. Bach, goc, bakki, gr. może slow.
12
Ьадьпо); pol. Bochynia ~ Boehinia -» Boahnia , BOcheH, połab. Boohyń ( 1358 Bochin), c z e s . BeehynU, słoweń. Bohinj, Bohinjeko Jezero (1250 Voçhina )
b г ъ n-, scs. b г ъ n i j e 'błoto'
sch. brną, brna, bułg. dial, b r e n é , słowert. b m , bmje, łuż. bo- m o ; pol. Bzvnna, czes. B rn o Ъгъп-ьпо, tj. S m n o , słoweri. B m i o a
b ъ 1 к -ь 'zagłębienie rzeczne, bagno'
poi. dial, belk, bełch, ukr. bovlf, sch. buk; poi. Bełk, В ależ, Sełczna, słowac. Blki, w Rumunii Bało
b ъ 1 z *ь * zarośnięty parów'
poi. dial, bełzy aię 'świeci', ukr. b e vя, gw. beuza; pol. Bełz, Bełżec, Bełżyce, słowac. BelSa, węg. Bblzee, rum. Bulzu, Bulnani
b ъ r 1 o 'błoto'
poi. barto, barłóg, ukr. i g łuż. borto, sch. brlja; poi. Barlino, Berlin; o c z y w i ś c i e tu n a l e ż y Berlin w N i e m c z e c h oraz identyczne toponimy na Łuży c a c h i w Czechach V
с h a b e 1 s 'rodzaj chwastu': с h a b •*>, с h •* b ъ pol. dial, c.iobiele, moraw. dial, ahab 'pręt, gałąź'; poi. Chab- зко, ChabieUy Młyn; tu n a l e ż ą stpol. chebda 'eambucus ebulus' czes. dial. chebz 'bez', poi. Chebdzie, dziś Chebzie, czes. Cheb. Chsbako
с h ъ с h \> 1 V 'mokradło'
poi. chechło, oheohład ( w t ó r n e ahęoh), błrus. aheahla; poi. Cheoh- ło, Chechły ( b a r d z o częste topo- i m i k r o t o p o n i m y ), Cheohłowo
d r ą g - 'miejsce bagniste'; w a r i a n t y dreg-,
dregbv-ros. dial, drjagve, dregva, dr jaga, błrus. drehva, dryhva; ukr. dial, ârahoa, drjahva; por. ple m i ę staro r u s k i e Dregowioze ( u Por- flrogenety ûpooyoü^TrMt, u N e s t o r a DregovüSi); ros. DrjaHna ( nie*
' J. R o z w a d o w s k i , Studia nad nazwami wód słowiańskich, Kra ków 1948, s. 299.
12 S. R o s p o n d , Ze studiów nad pois** toponomastyk, XX. Bochnia, " j ę z y k P o l s k i " L X I I , 1 9 8 2 , * . 2 - 3 , s . 9 1 - 9 4 .
p o t r z e b n i e V. N. T o p o r o v i О. N. T r u b a i e v podali rodowód
bałty-G le w io e , G l i w i c e , G le w n o , słowac. H le v n a , węg. iłe le u n a g o l a 'teren goły, bezleśny, urodzajny'
gw. śląskie g o l a i o d nie g o utworzone plemię G o l ę s z y c y lub Go- l ę ż y o y ( G e o g r a f B a w a r s k i z IX w. G o l e n s i e i , 1155 G o l e n s i s e z k e = Cć>- I f s z y c e k d ) gród), połab. G o ln ę , niem. G o h le n oraz G iih le n , ukr. N a g o ln a
g r ę z ъ 'błoto'
poi. gw. g r s ę z y , czes. h r e я , sch. g r e z , ros. g r j a z ; pol. G i'z q - s n a , ros. G r j a z n o j e , sch. Gnsena
к 1 j u ä ь 'źródło'
ros. k l j u i , ros, dial. k l j u S e v i n a , sch. k l j u ä , ts. bułg.; uściś lenie od strony semantycznej hydro- i t o ponimów jest m o ż liwe je dyn i e dz i ę k i tej dokumentacji! poi. K lu a a n o , K l u a z s k o , p o tem Klu- o z e w a k o , ros. K l u & v a k , sch. K l j u ä , połab. ts.
к *ь 1 к ł о 'poręba z odłamkami pnia drzewnego'
kasz. kio, ukr. t s . j poi. Kielno, Kielce, Kłaj; por, niżej пакьЬъ к о 1 t ъ: k o l - , к ъ 1-
pol. gw. kłota, klot 'pniak, k l o c do r ą b ania drewna'; czes. klat ts., poi. Kłotna, Klotno, czes. Klatnó
к o b e г ъ 'rodzaj rośliny'
kasz. k\fób‘ór 'podbiał', tyob'efa 'łopian', słoweri. kcSber 'cie- miernik'j pol. Kobiemo, Kobieme, czes. Koberno
1 e i a j t> 'pastwisko'
poi. gw. leżaj 'pastwisko', na O r a w i e leżajka 'trawa nad rzeką' (model s t r u k turalny leża : leżaj - góra : gdraj = kle : klaj); poi. Leżajna, leżajski Słownik gwar polskich (t. 3, s. 31) cytuje: w o ł k i pożenę na leżaj
1 ‘ь Ь ъ , l u b - , l j u b - - pie. * 1 e u b h-, * 1 o u b h- typowa b a z a topograficzna, k t ó r a po m i e s z a ł a się w n a z e w n i c t w i e z ljub- 'lubić'? m a t e r i a ł l e k s ykalny z P o m o r z a14 p o t w i e r d z a to
zna-t3
V, N. T o p о г о V, 0. N. T r u b i & e v, gidronimov Verchnego Podneprovjл, M o«kv* 1 9 6 2 , s . 185
ozenie pierwotne, bez k t ó r e g o trudno b y ł o b y tro r u m i e ć niek t ó r e hy- d r o - , or o- czy toponisny : pomor. l'ëba, lëbina 'pręty d o plecenia'» М Ы з м а 'gęsta, twarda trawa', läb’onka 'gęsta trawa'» tu z a l i czyć należy nazwy od podstawy 1ъЪ~, lub-, ljub- : Łeba, Łebno; za pisy historycznej u Dług o s z a Lyeba, 1570 Liebno, czyli może wtór ne a - u; por. jeszcze Lubna, Lubień, Lubno, Lubeko, czee. Lubnà, Lubno
m £ 1 л», m ë l b 'płytkość'
kasz. mial 'błoto rzadkie, w o d a mętna', por, mielizna, mielą, miel} poi. Mielno ( b ardzo często), Mielec, połab. Melno
m o r k a 'mokradło'
n a P o lesiu mavoëna, marony na, moroêfne, maro&nja, ukr. mopofaw; poi. М*аалеА, czes. Меаё, p o l e s k i e MoroSno
n а к •ъ 1 ъ, n a k ' b l o 'mokradło'
sch. dial, naklo 'stehendes Gewässer', nüklja 'zakręt rzeki', czes. nâkel, nâkli 'feuchte Stelle am Wasser', kasz. p o w i e d z e nie s яо tàkÿ vigodf, ie s nikli vodq noet'^; por. pol« Naklo, p i e r wotnie tkskieł, Sakielna, sch. Sakal, ros. Makio, czea. üâklo
о c h o d-j а -» pol. gw. o c h o d z a , o c h o z a gw. ochoza 'moczary porośn i ę t e zaroślami': stpol. oohodsa 'miej sce (wieś, las), przy k t ó r e g o z a łożeniu o b c h o d z o n o g r a n i c e w o- becności s ą s i a d ó w ' , łac. oirouitio villaei p o s p o l i t a naz w a lasów i mie j s c o w o ś c i np. w W i e l k o p o l s c e 1262 r. lae Ochosa, k o ł o Rogowa
'Jchodza*^; por. też poi. Ochćdno, bułg. Oohoden ę b *ъ 1 *» 'zagłębienie w rzece'
maced. çbbVb * jabel, dial. Jubel 'Fischteich', bułg. vumbel, vu- bel, połab. wûmbal lub vçb&l, sch. ubao; czes. tfblo, niem. Aubeln, sch. uble, Ubli, słoweri. Ubeleko, poi. Wąblany
p e l s o ł p ł o , p ł a j , p l e s o 'płycizna, j e z i o ro, zagięcie rzeki'
ros. pVèeo, błrus. plee, ukr. pleeo, czes. dial, plee *tiefe Stelle im Fluss', pol. dial, pleeo, ploo17; o d tego c h a r a k t e r y s t y czn e g o " W a s s e r w o r t " różne p o w s t a w a ł y o d n a j d a w n i e j s z y c h czasów
' Por. P. S m o c z y ń s k i u: "Onomastica" XVIII, 1973, 8, 73. ,6 Wgk*. S. K o z i e r o w » k i e g o , Badanie в а ш topograficznych archidiecezji gnieźnieńskiej, Por пай 1914, s. 197-198.
^ Mg M. t e t i 6 w, Terenowe nazwy własne Lubelszczyzny, Lublin 1972, «. 12.
n azwy i p r a w d o p o d o b n y jest w a r i a n t syn o n i m i c z n y dla jeziora na W ę g r z e c h Balaton (słow. Blatbno), tj. Peleo (bez m e t a t e z y u A u r e liusza V i c t o r a ) , Peleoia u Jordanisa, Peieot u pliniusza; por. Go-pło, Pleśnią, czes. Pleend; m o żna by nawet zagadkowy Pelplin pi e r w o t n e *po-pJ-*ne tu zaliczyć
r a j a 'błoto'
kasz. raja ' b i o t o * ; nie każda, zwłaszcza b a r d z o d a wna n a zwa p o chodzi od raju 'Paradies': 1136 Rajsko, Rajcza, Rajec, ros. Raj- gorod} w y s u n i ę t o e t y m o l o g i ę rodzimą dla peł. *raj», tj . rajь rojb : rSka - krajt, ; kroito^ ; było to o d p o w i e d n i e określ e n i e dl a nazw w o d n y c h i nad nimi p o ł o ż o n y c h miejscowych: może w y spa Rugia i jej m i e s z k a ń c y Ruiar-i, Rugiani, Rojani ( g = j, llterkowe o d c z y t a n i e pochodzi o d psł. bazy * raj-,
roj-r a V a, r o v ъ
1 9
słowac. dial. r<uva, riava 'Bergbach, Giessbach' , słoweń. râva 'Quecke, S u m p f s c h a c h t e l h a I m ' i pol. Raua Ruska, Rava, rzeka na Śląsku, Rawa w d a w n y m pcw. lubartowskim, Raua lub Roi:a na B i a ł o rusi; tu zali c z y ć należy lit. rova 'pozostałość po powodzi', łot. râva 'stojąca woda, sadzawka'. Rzecz znamienna, że plem i o n a mord- wiriskie Vołgt n a z y w a j ą Rav, Ravo, która u P t o l e m e u s z a figuruje
jako ‘P S20
s o 1 p ■* scs. s l a p ъ 'fluctua*
czes. slap 'Flusschnelle, Wasserfall', dłuż. ełop, słoweń., sch. 8 lap; pol. Stopy, Stopà, p o t e m Człopa, molendinun Slop 1 4 0 Ö ; por. lit. ealpä 'Fluss - o d e r Seeinsel, kle i n e Bucht, N i ese', aalpas 'Bucht, im Sommer a u s t r o c k n e n d e r Flussarm', ros.-cerk. vbalipati, eUpati 'hervorquellen (von Büchen)', slbpati ' f H e s s e n , wogen'
s о p о t ъ 'źródło, wodospad*
pol. dial, aopot, ech. aopot, aopotnioa, bułg. aopot, ros. ao- p8t*, aoplju 'schnaufen, schnauben', strus. aopSti 'Flöte s p i e
len'; formacja вор-: aopot - groch- : grochot - klop- : kłopot; por. poi. Sopot, w Bawarii Zoppatenbaeh, 1406 Zotpodent, 1533 Zotpotten, w G r e c j i Sopotbno - Eopflottyov
JQ
S. R o s p o n d , Słowiańskie nazwy..., s. 225 (гл J. J. le).
Por. J . M e l i c h tri "Archiv für slavische Philologie" 1929, в. 312.
20
T. L e h r-S p ł a w i d e k i , op. cit., s. 55.
t a j b , t a j a t i 'topnieć'
poi. dial. taj 'koryto n a p e ł n i o n e w o d ą z potoczków, k t ó r y m się spuszcza d r z e w o z gór'; poi. Tajno, jezioro (koło Dylewa, Ostro łęki i Augustowa), czes. Tajnâ, słowac. te., ros. Tajna, ukr. i słoweri. ts.
v i d - , v к d- - p i e . * v e i d - , v i d-
c h a r a k t erystyczna b a z a hydronimiczna: poi. dial, widne pole 'pod mokłe' i d l a t e g o ze śladami; c z a s e m obok p r z e j r z y s t y c h nazw (Wid no, Widna, bułg. Viden, Vidno) są n i e c o zagadkowe: Wda, rzeka, Widako -• Wicko, Widawa, Powida, n a wet Wdzydze21
v ъ r p ъ,
stpol. i kasz. wary, warpa 'samodział', wórpad 'łatać'; m o ż e tu należą: warpa 'hałda', warpy 'nasypy* wały; por. Warpno (1184 Werpene) k o ł o Szc z e c i n a
z a n o g a
ros. dial, sanoga 'Vertiefung neb e n e i n e m Fluss oder e i n e r See, die von F r ü h l i n g w a s s e r ü b e r s c h w e m m t wird', maced, dial. аапода 'steiles, k l e ines Tal', bułg. dial, sanoga 'Abhang', w Rumunii zanoâgâ 'Bergkessel'; por. cz ę s t e n a Bał k a n a c h i Ukrainie nazwy Zanoga
g v d a n ь j e 'teren wil g o t n y , mokradło'
por. n a w y s p i e H v a r w Ju g o s ł a w i i gdinjioa 'mały las', gdyż lit. g&dae, prus. gudé 'zarośla'; relacja psł. * gtd- : bałt. gud- jest n o r malna; o tej c h a r a k t e r y s t y c z n e j ogólnosłowiariskiej b a z i e topografi cznej pisano n i e j e d n o k r o t n i e w k o n t e k ś c i e e t y m o l o g i z a c y j n y m Gdatlaka (.999 t. Gyddanyzo), Gdyni, Gdowa, - ros. Gdov, sch. Gaoko polje~*g*d*ako oraz plemię Gudueacmi (u P o r f i r o g e n e t y T0U T3 żupa chorwacka), hy- d r o n i m Gacka, czes. Kdynt, n a w y s p i e Pag HnjiSha
k < b t - j a - » * k c a
na p o d s t a w i e m a t e r i a ł u t o p o n o m a s t y c z n e g o na l e ż y odt w o r z y ć psł. a- pofoni c z n e w a r i a n t y fcjtU fcut-J ktt-; por. kuoa, ku&a, kutati 'otu l a ć ' , ses. IcąSta; kątami o k r e ś l a n o 'miejsca ustronne, na p o b o c z u lasu leżące', też 'przyleśne szopy z drewna' (por. Kątowiae, p o tem Katowice), Kutno, Koynia2 2; połab. plemię Kcynianie od g r odu Koynia (1121 Kisun, 1170 oaetrum K y a H n )
2ł S. R o s p o n d , Ze Studiów nad polskĄ toponomastyką, XXI, Wdzydz«, "język Polski" LXil, 5982, z. 2-3, ». 94-98.
22 S. R o » p o n d, Ze studiów nad polską toponomastyką, XIX, Kcynia, "Jezylc Polski" LX, »980, s. 259-262.
1 u t-, 1 j u t-, por. łac. l u t e u m 'bagno'
szereg hydro- i toponimów topograficznych - poi. Lutynia, butna, Lu~ oiąża, czes. Lutyni (1305 Luthina), ros. Lutyrfek - sugeruje o d p o w i e d n i e a r c hetypiczne a p e l a t y w u m t o pograficzne
m o d 1- -» m o d l ą 'teren wilgotny'
por. pi e. * mad- 'mokry, ciec, ociekać'; wyraz w p r a w d z i e zaginął, ale słusznie Kazimierz M o s z y ń s k i23 - na podstawie licznych nazw w o d n y c h (.Modlą, Modlą) też miejs c o w y c h ( Modlno, Medina, słcweri. Molna 1072, niem. Moll w K a r y n t i i , t j . pdsłow. I - dl) - re k o n s t r u u j e a p e l a t y w u m t o p o g r a f i c z n e *modla
r a d - pie. r o d - 'skrobać, grzebać'
ni e m o żna h y d r o n i m ó w i top^niraów w y p r o w a d z a ć od radb 'wesół' lub od o d p o w iednich antroponimów; por. poi. Radęaa (Radanasa 1308), Radantia - niem. Rednitz we F r a n k o n i i , czes. Radnd, por. jeszcze poi. Rada -* Reda, Radunia, sch. Radna
s t o b- // s t ъ b-
por. ses. etbblije 'pęd roślinny sitowia, t r z c i n y '; o d powiednia b a z a dla ma ł y c h rzeczek błotnistych, s i t o w i e m zarosłych i nad ni mi m i e j s c o w o ś c i położonych; por. liczne poi. Stobno, też Stobieo, Stobniaa, połab. Stobno, niem. Stowen (1278 Stober.e), n a P.ugii i w Bawarii ts. (niem. Steben)
pie. *s t e r- -* psł. * з t r &- 1- : ple. # s e r-,- * s r- 'bystro płynąć'
por. ukr. etril-voda 'bystra woda', poi. etrzał rzeki 'główny k i e runek, k t ó r y m b i e ż y nurt'; m o ż n a b y też odpow i e d n i e nazwy (strze lno, Strzelin, Czes. Stfelnd, p o ł a b . Stfelno, niem. Strehlen, ukr. Strelna, nazwy wo d n e ) p o ł ą c z y ć e t y m o l o g i c z n i e z b a z ą pie. * ater- ' r o z s z e r z a ć ', łac. atemo, scs. proattrq, proatr&ti, przeatrzerf, psł. *etrëla 'strzała' - b y ł y b y to 'wody równo, p r o s t o płynące'
V ę d- r- 'wodnisty'
p r a w d o p o d o b n i e b y ł a to pie. b a z a * \^ed-r/f*\u)d-r~; por. Odra, słów. wydra, vädro, woda2<> z infiksem -n-, tj. ofdr-, por. lit. vandû, vandena, łac. undo, sanskr. unddti; tr u d n o b y ł o b y prastare formy w y p r o w a d z a ć od niem. wandern, por, Wędrynia k o ł o Cieszyna, czes. Vendrynë, 1300 Uandrine, też Wędrynia k o ł o S u l ę c i n a (1305 Wandrina),
23
K. M o s z y ń s k i , Pierwotny zasięg języka prasłowiańskiego, Wro cław 1957, *. 267.
24
S. R o s p o n d, Odra - 0ui«6Q9, "Onomaetica Slavogermonica” II, 1966, e. 111-114.
por. jeszcze Uędrynia, dopływ Olzy oraz połab. Wędrje, 13Ü7 Ven~ 25 dar, poi. Uędra z a g iniona w i e ś k o ł o M o g i l n a (1783 in Wandra )
v o 1-, v e 1-, v -ъ 1- 'mokry, wilgotny'
et y m o l o g i a Wawelu, czyli d a w n e g o Wąwla — *vq-v%lb, informuje n i e zbicie, że istniał dawniej w y r a z wqwel 'suche, w z n i e e i o n e m i e j s c e w ś r ó d w ó d i m o k r a d e ł'26 - por. Wąwebio, Wien ~ * vbltnb, dziś Wleń na Śląsku; tu zali c z a m Wołynia, dziś Wolin pomorski (1183 oaetrum Wolyn), ta. na Rugii (1318 Wollyn), roe. Veleek, czes. Volynä (1315 in pro v i n c i a Volineneie ); przyr. -ynia, czee. -ynä p r z y r a
stał do b a z a r c h e typicznych ( Gdynia, KdynS); por. jeszcze połab. Volyni lub VelynS ( 1384 Vellyn), łuż. ts. ( p o niem. Wellaune, 1340 Welin), słowerf. Velinja Vea ( m o ż n a się wahać, czy poi. Wieleń, Wieluń słusznie w y p r o w a d z a się od pods t a w y itieli, wieliki, wielki).
Dialektolog jest b a r d z o p o mocny t o p o n o m a ś c i e , ale i ten nie p o zostaje m u dłużny. Z a r c h e t y p ó w t o p o n imicznych rekons t r u u j e m y w i e l e w y g a s ł y c h b a z apelatywnych, k t ó r e jako p o d s t a w a top o n i m ó w mu s i a ł y dawniej funkcjonować, t y lko jako zakodowane relikty tkwią w n a z w a c h .
Z pracy dokto r s k i e j H. Z a j ą c z k o w s k i e g o , Termi nologia topograficzna gwar polekich, n a p isanej p o d m o i m k i e r u n k i e m i opartej o b o g a t ą kar t o t e k ę Słownika gwar polskich, Słomika gwary śląskiej oraz innych źródeł, w y ł o w i ć m o ż n a w i e l e haseł c h a r a k t e rystycznych i nieraz ujawnia j ą c y c h się w n a z e w n i c t w i e g e o g r a f i cznym: ponik, poryją, впоха, kobiâr, palędi, uurorf, głębior, ohoohoł, keap, осЬога, papry, parzoły, paoiopa, tcpło, trzepioza, ohreohod, pa ły gu, ubiedrza, wąkop, epłaza, leoh, leoha, ko ty na, kooewie, ełok, ezozerk itp.
Nieraz znaczenie u ś c iśla etymologię. M o g l i b y ś m y i n t erpretować miejs c o w o ś ć n a d m o r s k ą (wo j . gdańskie) Karwia m nie h o d o w l a krów, lecz 'łąka, p a s t w i s k o d l a krów': óes Karóa etoji na karóaoh.
Z tych p o w o d ó w duże znaczenie b ę d ą m i a ł y słown i k i topo- i mi- krot o p o n i m i c z n e p r z y g otowane przez H e n r y k a B o r k a i W i t o l d a Śmlecha.
Zbyt jeszcze skromnie u w z g l ę d n i a się e k s p l o r a c j ę t e r e n o w ą dla w y d o b y c i a form żywych, potocznych, w r ę c z gwarowych, a nie tylko oficjalnych, urzędowych. Ola niemal całej Polski d o k o n a n o takiej
25 r -i
T . T o r n i k i d i s , Uwagi o bazie toponimiczne J wjdx-.l v.] Stu dia Językoznawcze poświęcone prof. S. Rospondowi, Wroclaw 1966, *. 445-454.
e k s p l o r a c j i z ramienia Komisji Ust a l a n i a Nazw Miej s c o w o ś c i i O- b i e k t ó w Fizjogra f i c z n y c h przy Urzędzie Rady Ministrów. Do użytku s ł u ż b o w e g o w y d a n o w y k a z y (ok. 2 0 0) podające zebrane przez e k s p l o r a t o r ó w w t e r enie formy potoczne. M a to szczególne znaczenie dla t e r enów językowo p o g r a nicznych, np. pol s k o - c z e s k i e g o w Bramie M o rawskiej (tzw. d i a l e k t "laski" w Opawskiem), gdzie - wbrew zde cy d o w a n y m s p r z e c i w o m b o h e m i s t ó w - zostały w n a z e wnictwie po t o c z n y m i b e z p o ś r e d n i o p r z e z k o l o n i s t ó w niemi e c k i c h p r z e j ę t y m zak o d o w a n e et y m o l o g i c z n e formy z samogłoskami nosowymi oraz z g za m i a s t h: * Olomąt-j* - Olomąo ■*. O l omuna С 1208 r, na lokalnej pieczęci b i s k u p s t w a o ł o m u n i e c k i e g o Holomunaenaie, czyli też gwa r o w e p r o t e t y c z n e B - ) ; 1235 in Olomunoz, 1257 in Olomuna itp., stąd poi. Ołommieo: 1155 r. gradice Goleneizeake «• grodziec O o l ę s z y c k l , czyli gród plemienia, które Geograf Bauareki w y m i e n i a jako Golen- aizi “ Golęszycy; por. też n i e r zadkie zapisy z g: 1672 Groitech (w m e t r y c e lokalnej), tj. niem. Groitech - grodaieo, grodioa »
Groj-27 aa, stąd d y f t o n g i c z n e ox .
O d s y ł a m p r z y tym jeszcze d o m o i c h artykułów o autentyzmie na-zew n i c z y m przez respekt o w a n i e form żywych, terenowych w zapisach
28 29
Ko p e r n i k a i Dług o s z a ,
W z a k o ń c z e n i u tych w a g o ś c i s ł y m zazębianiu się d i a l e k t o l o gii z t o ponimią pr z y t a c z a m p o n i ż s z e k o n kretne przykłady:
1. N i e m o d l i n na Ś l ą s k u jest w świetle m a t e r i a ł u h i s t o r y c z n e g o i g w a r o w e g o formą w t ó r n ą zamiast * Hiemodlim-j» - Niemo dlin); por. m o d e l pa r t i c i p i a l n y n a -im ( Ośuięeim ); gw. v ńemolińu,
1228 r. Nemodlim30.
-2. U r z ę d o w y S z c z y r z y c w d a w n y m pow. limanowskim w o b e c gw. Cyfyoa p o w s t a ł d r o g ą fałszywej dekompozycji z(e) Öylyc od #y$yce, naz w a p a t r o n i m i c z n a od nazwy osobowej Czyr, p o r . 1234 r. de Cyriah, 1238 de Cjrice, 1346-1358 de Cirioz, tak też u a u t e n t y c z n e g o D ł u g o s z a k o r z y s t a j ą c e g o z informacji lokalnych p r o
27
Co do dyakusji Kope&i^-Roapond-Srśmek por. S . R o s p o n d , O po graniczu językowym polsko-czeskim, [w:] Studia śląskie, w druku.
28
S. R o a p o n d, 2 badań nad przeszłością polskiego języka lite rackiego, VI, Autentyczne polskie nazwy w rkp. Kopernika, "język Polaki" LIV,
1974, e. 367-371. 29
S. R о а р o n d, Ze studiów nad polską toponomastyką, XVI, Autentyzm nazewniczy Jana Długosza, "Język Polski" LVI, 1976, a. 170-179.
^ S. R e s p o n d , Śląskie studia toponomastyczne, II, Possesiva, "Roz prawy Komiaji Językowej Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego" III, 1961, ». 19.
b oszczo w s k i c h (.Czyrzicz), ale już w innych d o kumentach i w Stouni-31 Ы geograficznym Króleatua Polekiego (t. 11, s. 875) Szpzyrzyee
3, Ł a m b i n o w i c e śląskie były pierwotnie Głębinowe e, gdyż tak podali m i e s z k a ń c y tej ws i n a przewodzie s ą d owym w 1561 r. w N y sie (k Glmbnouiosom). Zanik n a g ł o e o w e g o G- spowodowany był
32 bohemizacją, tj. n a g ł o s o w y m p r z y d e c h e m
Я-4. K o m i s j a przy Urzędzie Rady Ministrów, nie 2n a j ą c a u t e n t y c znych p r z ekazów z księgi m e t rykalnej Ł ą c z n i k a (1684 zlogiemi- czau = łagiemioze «- Lagiemioy 'wyrobnicy ł a g w i ' 3 3 ), p r z y j ę ł a za J. G. Knie potworek Ogiernioze, niem. Legeledorf.
Uniwersytet Wrocławski Im. Bolesława Bieruta
Stanisław Rospond
DIALECTOLOGY AND TOPONYMX
The problem of overlapping of dialectology and toponyiy discussed in the
paper has several research aspects: ,
1. It is important to study words used in dialects but unrecorded in ge neral, dictionaries; this may contribute to a proper and exact analysis of topographic names;
2. it is the dialectal toponymie forms and not the official, standard ones which often are continuations of the original forme. It is especially import ant to note this fact in the Germanized or frontier areas.
A representative example of pseudo-scientific, literal etymologies of to ponymie names is provided by fne old headlong derivation of Ślfianie and Śląsk from German Silinga. The colloquial Slavonic vocabulary was also used in the proper analysis of the ethr-jnym Siâwiânie, Słwianie (cf#: PS *slav-, *slov-, 'to flow’, Lat. cluere 'cleanse1, probably also PS "olsza
31 S. R о s p o n d v: “Lud Słowiański" IV A, s. 25 i n.; mało praw- dopodobna jest etymologia * Czyrzyk-jb W, L a b i i i I (Nazwу miejscowe po- tudnlowej części dawnego województwa krakowskiego, Wrocław 1968, s. 148).
32 S . R o s p o n d , Siownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska,
t. 3, v druku.
33 S. R o s p o n d, Z badań nad przeszłością dialektu śląskiego. Księ ga chrztów z iĄCznika 1684, 1715, lv:3 Hesko-polskij aboinik vëdeckych prąci,
’t e a r ’ , slota). Without this solid formal-semantic base one could hardly ac
count for such unusually productive Slavonic hydro- and toponyms as Pol. S ł a wa, S ławica, Sławno, Rus. Siowaï, Ukr. Sławoctna etc. Dialectisms and col loquial topographical vocabularies constitute a rich source of bases for the
derivation of toponyms, Cf.: e.g. *Ьагъ, *baza ’mud, m a r s h ’, Pol. dial, b a
re, barzynai *br»lr* 'bushvooded ravine*, Pol. dial, bełey alfj *chabe* ’a kind
of weed*, Pol. dial, chobleler *gl?v*b, *glivb *$limy, sticky’ , Pol. dial.
gliwa ’mus hr o om ’; *sopoCb 'spring*, Pol. dial, aopot etc.
O n the other hand it is possible to reconstruct many extinct appellative
bases from their toponymie archetypes e.g. * gbdanbje ’damp area, marshland*,
*modla ’damp area*, *wgdr- 'watery*, *vol-, vel-, vbl- ’wet, d a m p ’ . A group of dialectal words, those with specific topograhpic meaning, occur only
as geographical names e.g.: ponlk, palçdi, ochoza, p a r z o f y , topto, wękop
etc.
It should be noted that too little importance is «till attached to field
