A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S _________________ FOLIA ARCHAEOLOCICA 2, 19S2_________________
Krystyna Nadolska-Horbacz, Tadeusz J . Horbacz DWA ZNALEZISKA PRZEDMIOTÓW BRĄZOWYCH
Z I I I OKRESU EPOKI BRĄZU Z TERENU POLSKI ŚRODKOWEJ
Wyroby brązowe z I I I okresu epoki brązu z terenu P o lsk i ś r o -dkowej są n i e l i c z n e . Znane s ą one przede wszystkim ze skarbów i z n a le z is k luźnych . W w ięk szo ści te ż z o s t a ł y opracowane i opu-blikow ane1 . W zb io rach Muzeum w Łęczycy z n a jd u ją s i ę jednak dwa z n a le z is k a z byłego pow. łę c z y c k ie g o , którym w dotychczasowej l i t e r a t u r z e przedmiotu n ie poświęcono w iele uwagi. Jedno z n ich stanow ią 2 naram ienniki ze spiraln y m i tarcz kam i, z n a le z io ne w m iejscow ości Zimne, pow. Konin (wzmiankowane tylko w l i -t e r a -t u r z e 2 ); d ru g ie z a ś - s z -t y l e -t odkry-ty w B ło n iu , woj. Płock n ie uwzględniany w opracowaniach. W łęczyckim Muzeum n ie z a -chowały s i ę żadne in fo rm acje ty c z ą c e o k o lic z n o ś c i obu odkryć, ew entualnej formy z a b e z p ie c z e n ia oraz sposobu u k ry cia przedmio-tów i t p .
-f
J . K o s t r z e w s k i , Skarby i luźne z n a le z is k a meta-lowe od e n e o lit u do wczesnego okresu ż e l a z a z górnego i środko-wego do rzecza Wisły i górnego d o rzecza Warty, "P r z e g lą d Archeo-lo g ic z n y " 1962, t . XV, s . 5-133; H. W i k 1 a k, Początki k u ltu ry ł u ż y c k i e j w P o lsc e środkowej, Łódź 1963; Z. K a s z e- w s к i , K u ltu ra łużycka w P o lsc e środkowej, "P race i M ate ria-ł y Muzeum A rcheologicznego i E tn o g raficz n e g o w Ł o d z i" 1975, S e-r i a a e-rc h e o lo g ic z n a n e-r 22, s . 125-130.
Zimne, woj. Konin
Oba n a ra m ie n n ik i, r ó ż n ią c e s i ę głównie kierunkiem zwojów, wykonano z g r u b e j s z ta b y brązowej o p r z e k r o ju praw ie k o lis t y m , le k k o spłaszczonym od str o n y wewnętrznej. Zakończone s ą dwoma tarczk am i s p i r a ln y m i, r e g u l a r n i e ułożonymi w k s z t a ł c i e l i t e r y S lu b S odwróconego. Zarówno obręcz naramienników, ja k i t a r c z k i p o k ry te s ą od str o n y zewnętrznej stosunkowo bogatym ornamentem w p o s t a c i przem iennie ustawionych grup poprzecznych k re s e k , " j o -d e ł k i " i wsuwanych kątów (z e względu na wypukłość k ab łąk a upodo-b n i a ją c y c h s i ę do l i t e r y E ) . Obecnie, na skutek s i l n e g o wytar-c i a okazów (p rz e ja w dłu go trw ałego u ży tk o w a n ia ?), z d o b ie n ia s ą s ł a b o c z y t e l n e . T arczk i o raz fragm enty obręczy pokrywa c ie n k a warstewka p atyn y. Wymiary naramienników:
1. o kierunku zwojów w t a r c z k a c h zgodnym z ruchem wskazówek z e g a r a ( n r inw. M.Ł/A-3 8 /1 ) - wysokość ok. 1 0,8 cm, ś r e d n ic a w ię k sz a obręczy (z ew n ątrz ) 1 2 ,6 cm, ś r e d n ic a m n ie jsz a (wewnątrz) 1 0 ,7 cm, ś r e d n ic a t a r c z e k ok. 4 , 9 i 5 ,3 cm, n a jw ię k s z a grubość obręczy ok. 1 ,3 cm, waga 355 g ( r y s . 1 ) ;
2. o kierunku zwojów w t a r c z k a c h przeciwnym ruchowi wska-zówek z e g a r a ( n r inw. M .Ł/A -38/2) - wysokość ok. 12 cm, ś r e d n ic a w ięk sza obręczy (zew n ątrz) 13 cm, ś r e d n ic a m n ie jsz a (wewnątrz) 11,1 cm, ś r e d n ic a t a r c z e k ok. 4 , 9 i 5 cm, n a jw ię k s z a gru b ość o- b rę c z y ok. 1 ,4 cm, waga 377 g ( r y s . 2 ) .
Nie u le g a w ą t p liw o ś c i, i ż oba naram ienn iki stanow ią komplet i w tym samym c z a s i e u t r a c i ł y więź z w ł a ś c i c i e l e m . Przemawiają za tym: z b liż o n e wymiary, a n a lo g ic z n a forma ornamentu, mniej wię-c e j równy s t o p i e ń w y t a r wię-c ia i t d .
Ten r o d z a j ozdób p o jaw ia s i ę w I I o k r e s i e epoki b rą z u ,ż a ró w
-x 4
no na o b s z a r z e k u l t u r y p r z e d ł u ż y c k i e j , j a k i t r z c i n i e c k i e j . Zdecydowana w ię k szo ść z n a l e z i s k z te re n u P o l s k i środkowej d a t o -wana j e s t jednak na drugą połowę I I I ok resu epoki b rą z u i pow-sz e c h n ie przypisyw ana g r u p ie śro d k o w o p o lsk ie j k u lt u r y łu ż y c -^ K o s t r z e w s k i , op. c i t . , s . 7 - 8 ; M. G e d 1, K u lt u r a p rz e d łu ży c k a , Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1975, s . 40 i n .
5
k i e j . Podobnie zak lasyfik ow a n o o d k ry cie z Zimnego, o k r e ś l a j ą c j e ja k o skarb^ (wotywny?). C hronologia t a i p rz y n a le żn o ść k u l-turowa, w n ie k tó r y c h wypadkach, może budzić pewne w ą tp liw o ś c i. Naramienniki z tarczkam i znajdowane s ą przeważnie bez towarzy-stwa innych wytworów. Wyróżnianie form s t a r s z y c h i młodszych od-bywa s i ę n a j c z ę ś c i e j na podstaw ie a n a l i z y cech drugorzędnych np. p r z e k r o ju d rutu w ta r c z k a c h lub motywu orn am en tacyjnego. Zdaniem J . K o strz e w sk ie g o , t a r c z k i form s t a r s z y c h s ą wykonane ze sz ta b e k o p r z e k r o ju okrągłym; form młodszych - o p r z e k r o ju czworobocz-nym . M. Gedl uważa, że formy młodsze zdobione s ą grupami po-przecznych i podłużnych k r e s e k . Naramienniki z a o p atrzo n e ta k że w inne motywy ( k r e s k i ukośne, wsuwane k ą ty , k r e s e c z k i , zakreskowa- ne t r ó j k ą t y i z y g z a k i) u p od ob n iają s i ę do egzem plarzy pewnie
da-O
towanych na I I o k r e s epoki b rą zu . Wspomniane k r y t e r i a s ą j e d -nak mało p r e c y z y jn e ; s t ą d też o k r e ś l e n i e c h r o n o l o g ii i p r z y n a l e -ż n o ś c i kulturow ej naramienników z Zimnego j e s t tru d n e . W ic h ś w i e t l e omawiany sk arb można łą c z y ć zarówno z końcową f a z ą k u l-t u r y l-t r z c i n i e c k i e j , z grupą konstantynowską, j a k i z grupą środ - kowopolską k u l t u r y ł u ż y c k i e j . Ozdoby te mogły p r z e c i e ż z n ajd o-wać s i ę w użytkowaniu p rz e z c z a s d ł u ż s z y . S y t u a c j i n ie u ła tw ia t e ż f a k t , że z Zimnego n i e znamy dotą d żadnego stan ow isk a wspom-nianych je d n o s te k kulturowych^. W k o n te k ś c ie a n a l i z y , np. cech s t y l i s t y c z n y c h te g o typu naramienników z teren u P o ls k i środkowej, wydaje s i ę je d n a k , i ż omawiane r e p r e z e n t u j ą s t a r s z y horyzont z n a l e z i s k , z początku I I I okresu epoki b rązu i związek i c h z g r u -pą konstantynowską j e s t wysoce prawdopodobny1®.
5 N p.: K a s z e w s k i , op . c i t . , s . 129. ^ Ibidem . у K o s t r z e w s k i , op. c i t . , s . 8 . O G e d l , op. c i t . , s . 42. Q M. G ą s i o r , K u ltu ra t r z c i n i e c k a na o b s z a r z e P o ls k i środkow ej, "P race i M a te ria ły Muzeum A rch eologiczn ego i E tn o g ra -f i c z n e g o w Ł o d z i" 1975, S e r i a a r c h e o lo g ic z n a n r 22, mapa na s .
102; W i к 1 a k, op . c i t . , s . 89103 ( m a t e r i a ł y ) ; t a k ż e : K a -s z e w -s k i , op . c i t . , mapy na s . 124, 128.
10
Do skarbów t e j grupy z a l i c z a s i ę naram iennik z P s a r , woj. s i e r a d z k i e (H. A. Z ą b k i e w i c z- K o s z a ń s k a , Dwa sk a r b y brązowe z pow. ł ę c z y c k i e g o , " P r z e g lą d A rch eologiczn y" 1959, t . X I I , s . 18-26, t a b l . I , r y s . 1) i 2 okazy z n a le z io n e w Borówku, w oj. S k ie r n ie w ic e (H. W i к 1 a k , Naramienniki z
Bo-B ło n ie , woj. Płock
Brązowy s z t y l e t z t e j m iejscow ości - oznaczony nr inw. M.L/ /А-43 _ j e s t b ro n ią o p r o s t e j, sym etrycznej, stosunkowo łag o d
-/
n ie zw ężającej s i ę ku sztychow i, głow ni. Środkiem b rz e sz c z o tu p rz e z c a ł ą długość b ie g n ie dość dobrze zaznaczone, wzmacniające k o n stru k cję że b erk o . Po je g o obu stron ach z n a jd u je s ię ornament w p o s t a c i 2 rytych l i n i i . Głownia s z t y l e t u przechodzi w s z e rs z y od n i e j trz p ie ń k s z t a ł t u trapezow atego, zaopatrzony w 3 n i e r e -g u la rn e otwory d l a nitów mocujących okładzin y r ę k o j e ś c i wykonywa-ne zapewwykonywa-ne z m ateriałów organicznych . Symetryczny t rz p ie ń wyod-rębniony j e s t dwustronnie z głowni pod kątem prostym. Stan za-chowania s z t y l e t u j e s t średn i (uszkodzone krawędzie gło w n i). Wy-m iary: długość ogólna (z a c h .) o k . 26 cWy-m; dłu go ść głowni 22,5 cm; n ajw iększa szero k ość głowni ( z a c h ). ok. 2 ,8 cm; grubość g ł o wni ok. 0 ,5 0 ,6 cm; dłu go ść t r z p i e n i a (z a c h ). o k . 3 ,5 cm; n ajw ię -k sza szero-kość t r z p i e n i a (u n asady) 3,4 cm; n ajw ię -k sz a s z e r o kość żeberka ok. 0 , 7 0 , 8 cm ( r y s . 3 ) . Egzemplarz z B ło n ia n a le -ży do okazów le k k ic h . Jego waga wynosi 77 g .
Z n a le z is k a sz ty le tó w brązowych na t e r e n ie P o ls k i środkowej n a le ż ą do r z a d k o ś c i. D latego też datowanie egzem plarza z B ło n ia, będącego zapewne z n ale zisk iem luźnym, k tó re n ie p o sia d a b l i s k i c h a n a l o g i i , napotyka na sz e re g t r u d n o ś c i . W m iejsco w o ści t e j z n a jd u je s i ę wprawdzie duże cmentarzysko grupy środkow opolskiej
11
k u ltu r y ł u ż y c k i e j z III- V okresu epoki brązu , a l e związek oma-wianego okazu z tym stanowiskiem może być ty lk o h ip o tety c zn y .
rówka, pow. Łowicz, "Wiadomości A rch eologiczn e" 1964, t . XXX, z . 3 /4 , s . 311-316) - p o r. K a s z e w s k i , op. c i t . , s . 1 2 6.
Ł ączen ie tego o s ta tn ie g o skarbu z k u ltu r ą t r z c i n i e c k ą (p o r .: G ą- s i o r , op. . c i t . , s . 109) j e s t b łę d n e . R ację ma n iew ątp liw ie H. W i к 1 a k, k tóry su g e ru je po trzebę korekty c h ro n o lo g ii n ie -k tó rych s-karbów przypisywanych g ru p ie środ-kow opols-kiej k u ltu ry ł u ż y c k i e j (Naram ienniki z B o r ó w k a ..., s . 31^-315). Część z n ich (n p . z K rasek, w oj. Konin) można chyba łą cz y ć z wczesną f a z ą I I I o k resu epoki brązu (grupą konstantynow ską). Ewentualne w iązanie ic h z grupą łu b ie ń sk ą k u ltu ry t r z c i n i e c k i e j ( G ą s i o r , op. c i t . , s . 109) na obecnym e t a p ie badań i w św ie t le zgromadzonych m ateriałów byłoby chyba przedwczesne.
11 J . K r a j e w. s k a , Cmentarzyska łu ż y c k ie z epoki b r ą -zu w pow. łęczyckim : Sierpów, B ło n ie , Z abokrzeki, "Wiadomości Lu-doznawcze" 1932, z . 1, s . 9-15; ta k ż e : W i к 1 a k, Początki
T
íl
’9
S z t y l e t y brązowe s ą s z c z e g ó l n i e po p u larne wśród lu d n o ś c i k u ltu r y 1 ? p r z e d ł u ż y c k i e j . Egzemplarz z B ło n ia ró ż n i s i ę jednak od n ich d o ść z n a c z n ie . J e s t zdecydowanie s m u k le js z y , p o s i a d a l e p i e j z a z -naczone żeberko (w w ię k sz o śc i wypadków u s z ty le tó w k u ltu r y przed -ł u ż y c k i e j j e s t to r a c z e j o ś ć ) o- r a z w y raźn iej w ykształcony r o d z a j t r z p i e n i a . Odbiega ta k ż e od j e -dynego, znanego z P o ls k i środko-w e j, datośrodko-wanego na I I I o k re s e - poki b rą z u , s z t y l e t u z P ru sin o -wic, woj. Konin, zaopatrzonego1 3
m. i n . w żeberko . N a j b l i ż s z ą , *
aczkolw iek n ie z u p e łn ą , a n a l o g i ą do omawianego zabytku j e s t okaz z Drążdżewa, woj. O s t r o łę k a ,
pocho-*1 A
dzący z I I I o k re su epoki brązu . W ś w i e t l e u s t a l e ń J . F o g la , k tó ry o s t a t n i o opracował k l a s y f i k a c j ę s z ty le t ó w w ystępujących w z e sp o-ł a c h k u ltu r y o-ł u ż y c k i e j , omawiany s z t y l e t ew entu aln ie można łą c z y ć z egzemplarzami typu I I I , r e p r e -zentującym i formę dość powszech-n ą w c a ł e j E u rop ie środkowej i wykazującymi wyraźne od działyw
a-15 n i a kręgu n o r d y js k ie g o . Wyda-12 G e d 1, op . c i t . , s . 49-- 5 1 . 1 3^ K a s z e w s k i , op. c i t . , s . 130, t a b l . I I I , 9 . 14 K o s t r z e w s k i , op. c i t . , s . 32, t a b l . V II, 1. J . F o g e 1 , S t u d i a nad uzb rojen iem lu d n o ś c i k u ltu r y łU' ż y c k i e j w d o rzeczu Odry i W isły. Broń zaczepna, Poznań 1979f s . 1 5-16, 136, t a b l . I : 3.
Rys. 3 . B ł o n ie , w o j. P ło c k . S z t y l e t brązowy
J e s i ę , ż e forma s z t y l e t u z B ło n ia j e s t pochodną e w o lu c ji form t e g o r o d z a ju b ro n i b i a ł e j , spotykanych ju ż w c z e ś n i e j, m. i n . w z e s p o ła c h k u l t u r y p r z e d ł u ż y c k i e j . P roc e s ten , widoczny z w ła szcza w późnych fa z a c h t e j k u l tu r y , kontynuowany w I I I o k r e s i e epoki b rą z u , doprowadził do w y k s z ta łc e n ia zdecydowanie b a r d z i e j p ra k -tycznego ro z w ią z a n ia k o n stru k c y jn e g o . Przykładem - j a k sądzimy - j e s t w ła śn ie s z t y l e t z B ło n ia , k tó re go walory użytkowe s ą o wie-l e wyższe n i ż w ię k s z o ś c i egzem pwie-larzy " ę r z e d ł u ż y c k i c h " , a ta k ż e n ie k tó r y c h , w spółczesnych ( ? ) mu okazów, np. p r u s in o w ic k ie g o .
Sądzimy, i ż z a s y g n a liz o w a n ie tych z n a l e z i s k , mimo braku i n -f o r m a c ji o k o n t e k ś c ie kulturowym odkryć, b yło k on ieczn e, p o n ie-waż wśród m ateriałów środkowopolskich z tego okresu n i e c z ę s t o ma-my do c z y n ie n ia z takim i k a te g o ria m i wyrobów brązowych.
K a te d ra A r c h e o lo g ii UŁ
K rystyn a N adolska-H orbacz, Tadeusz J . Horbacz TWO EXCAVATED FINDS OF BRONZE OBJECTS FROM 3RD PERIOD OF
BRONZE AGE IN CENTRAL POLAND
The a u t h o r s d e s c r i b e two f i n d s o f bronze p r o d u c t s from Cen-t r a l Poland (the former Łęczyca d i s t r i c t ) : ( v o t i v e ? ) t r e a s u r e c o n s i s t i n g o f two b r a s s a r d s with s p i r a l d i s k s d is c o v e r e d a t Zimne ( P ro v in ce o f K onin), and a d a g g e r from B ło n ie (P r o v in c e o f P ł o c k ) ; which have been p a s s e d to the Museum a t Ł ę c z y c a . Lack o f i n f o r -mation about c ir c u m s ta n c e s i n which they were d i s c o v e r e d hampers among o t h e r s c h r o n o l o g i c a l and c u l t u r a l a n a l y s i s o f the p r o d u c t s .
In the l i g h t o f o th er f i n d s o f t h i s type the b r a s s a r d s from Zimne may be d a te d back to the f i r s t h a l f o f the 3rd p e r io d o f th e bronze age and may be li n k e d to the C o n sta n tin e l i n e . The d a g g e r from B ł o n ie , with a form shaped - in the a u t h o r s ’ opinion - a s a r e s u l t o f e v o lu t io n o f s i m i l a r sid e - a r m s met in the 2nd p e r i o d o f the bronze ag e, r e p r e s e n t s r a t h e r a younger segment o f the 3rd p e r io d , bronze age which a l lo w s to l i n k i t to the Cen-
