A C T A U N I V E R S l T A T i S L O D Z I E N S I S FOLIA H ISTORICA 1, 1980
Julia W a s i a k
K SZ T A Ł T O W A N IE SIĘ SA M O R ZĄ D U M IEJSK IEG O W POLSCE C E N T R A L N E J W L A T A C H 1915— 1926
S am o rzą d m ie jsk i w P o lsce c e n tr a ln e j je s t z w ią z a n y z o d zy sk a n ie m n iep o d le g ło śc i p rz e z n asz k ra j. N a p rz e sz ło p ó ł w ie k u , tj. od u p a d k u p o w sta n ia sty c z n io w e g o w m ia sta c h K ró le stw a P o lsk ie g o z o s ta ł on z lik w id o w an y . P o z o sta ły je d y n ie m a g is tra ty ja k o u rz ę d y a d m in is tra c ji m ie jsk ie j, c a łk o w ic ie z a le żn e od ro s y js k ie j a d m in is tr a c ji o g ó ln ej. M ia s ta p o w ia to w e i m n ie jsz e p o d le g a ły n a c z e ln ik o m p o w ia tó w , m ia sta gu- b e rn ia ln e rz ąd o m g u b e rn ia ln y m 1.
Po w y b u c h u w o jn y w 1914 r. s y tu a c ja w m ia sta c h n ie b y ła je d n o lita. N ie k tó rz y p re z y d e n c i lu b b u rm is trz o w ie o p u ścili m iasta, e w a k u u ją c się w ra z z cz ęścią u rz ę d n ik ó w c a rs k ic h n a te re n R osji, b y ta m k o n ty n u o w a ć u rz ę d o w a n ie . Do ta k ic h m iast n a le ż a ła m. in. Łódź. T am g d zie p re z y d e n c i lu b b u rm is trz o w ie n ie b y li z ru sy fik o w a n i, p o z o sta li o n i n a m ie jsc u , k o n ty n u u ją c sw e p ra c e w z a k re s ie a d m in is tra c ji m ie jsk ie j. J e d n a k ż e n ie sp e łn ia li fu n k c ji, ja k ie n a rz u c a ły im w a ru n k i w o je n n e , tj. sz e ro k o ro z w in ię te j o p ie k i sp o łe c z n e j n a d lu d n o śc ią p o z b a w io n ą ś ro d k ó w d o ż y c ia z p o w o d u d e z o rg a n iz a c ji g o s p o d a rk i (b rak p ra c y i za o p a trz e n ia ). Z ac zęły p o w sta w a ć k o m ite ty o b y w a te ls k ie , k tó re w c ią g u 2 ty g o d n i po w y b u c h u w o jn y z o rg a n iz o w a ły się w sieć k o m ite tó w , z C e n tra ln y m K o m itetem O b y w a te lsk im w W a rsz a w ie , g łó w n y m i k o m ite ta m i o b y w a te lsk im i w Łodzi, W a rs z a w ie i k o m ite ta m i o b y w a te l skim i w m n ie jsz y c h m ia sta c h . Z o sta ły z a tw ie rd z o n e p rzez ro s y js k ie w ład z e a d m in is tra c y jn e w s ie rp n iu 1914 r. i d z ia ła ły p rz y p o m o cy fi n a n so w e j w ład z ro sy jsk ic h .
1 D otychczas nie u k azało się o p raco w an ie d o ty c z ą c e sam o rząd u m iejsk ieg o w d ru g iej p o ło w ie XIX w. na ziem iach K ró lestw a Polskiego.
Ic h s k ła d s p o łe c z n y b y ł je d n o ro d n y . W c h o d zili do n ic h p rz e d s ta w ic ie le k la s p o s ia d a ją c y c h , a k ty w n i sp o łecz n ie, z rzesz en i w z w ią z k a c h p rz e m y sło w y c h , z a rz ą d a c h b a n k ó w , giełd. O rg a n y w y k o n a w c z e d z ia ła ją c e p rz y k o m ite ta c h o b y w a te ls k ic h zw an e k o m ite ta m i lu b s e k c ja m i, k tó r e m ia ły ściśle o k re ś lo n e k o m p e te n c je , b y ły k ie ro w a n e p rz e w a ż n ie p rz e z lud zi ze śro d o w isk a za w o d o w e j in te lig e n c ji ze sta ż e m w p ra c y sp o łe c z n e j, cz ęsto w d zied zin ie, k tó r ą k ie ro w a li ja k o p rz e w o d n ic z ą c y k o m ite tó w czy sek c ji. O rg a n iz a c ja w e w n ę trz n a k o m ite tó w b y ła sz e ro k o ro z w in ię ta . S k ła d a ły się o n e z k o m ite tó w i s e k c ji b e z p o śre d n io p o d le g ły c h k o m ite to m o b y w a te ls k im n a p ra w a c h o d d ziałó w lu b m a ją c y c h w ła s n ą o rg a n iz a c ję , a ty lk o czaso w o z w ią z a n y c h z k o m ite ta m i o b y w a telsk im i.
K o m ite ty d z ia ła ły do p o ło w y 1915 r., k ie d y to n a te re n ie K ró le s tw a z a ję ty m p rz ez w o js k a n ie m ie c k ie i a u s tro -w ę g ie rsk ie z o sta ły zlik w id o w a n e w k o ń c u c z e rw c a 1915 r. W d n iu 25 V I 1915 r. z o sta ła w y d a n a p rz ez H in d e n b u rg a o rd y n a c ja m ie js k a dla o b s z a ró w o k u p o w a n y c h p rz e z w o js k a n ie m ie c k ie , k tó ra o b e jm o w a ła 21 m ia s t2. N a je j p o d sta w ie zo s ta ły p o w o ła n e ra d y m ie jsk ie i m a g is tra ty . Liczba ra d n y c h m ie js k ic h z a le żn a b y ła od liczb y m ie sz k a ń c ó w m iasta. W m ia sta c h do 200 000 m ie sz k a ń c ó w ra d a m ie jsk a lic z y ła 24 członków , p o w y ż e j 200 000 — 36 członków .
M a g is tra t stan o w ili: b u rm istrz ja k o p rz e w o d n ic z ą c y , d ru g i b u rm istrz ja k o z a s tę p c a i ła w n ic y , k tó ry c h liczb a p o d o b n ie ja k lic z b a ra d n y c h z a le ż a ła o d ilo ści m ie sz k a ń c ó w m iasta. W m ia s ta c h do 50 000 m iesz k a ń c ó w m ia n o w a n o 4 ław n ik ó w , od 50 000 do 200 000 — 6 ław n ik ó w , a od 200 000 do 500 000 — 8 ław n ik ó w . Z a ró w n o m a g is tra ty ja k i ra d y m ie jsk ie p o ch o d z iły z n o m in a c ji n ie m ie c k ie j a d m in is tra c ji te re n o w e j. Z a ró w n o b u rm istrzo w ie , ja k i ic h z a s tę p c y b y li N iem cam i. W u rz ę d a c h ty c h ję z y k ie m o b o w ią z u ją c y m b y ł ję z y k n iem ieck i. P re z y d e n t p o licji s p ra w o w a ł śc isły n a d z ó r n a d d z ia ła ln o śc ią ty c h s a m o rz ą d ó w ..
In a c z e j k s z ta łto w a ł się sa m o rz ą d w W a rs z a w ie . M iasto z o stało za ję te p rz e z N iem có w 5 V III 1915 r. K o m ite t O b y w a te lsk i ro z b u d o w a ł sw o je a g e n d y i zo rg a n iz o w a ł Z a rz ą d M iejsk i, w sk ła d k tó re g o w eszli m. in. je g o c z ło n k o w ie i z a p ro sz e n i do w s p ó łp ra c y fa c h o w c y . K o m itet O b y w a te lsk i o g ło sił się R ad ą M ie jsk ą , k tó ra fu n k c jo n o w a ła d o lip c a
1916 r., k ie d y to o d b y ły się w y b o ry 3.
W d n iu 3X 1 1916 r. z o sta ła o g ło szo n a n o w a o rd y n a c ja w y b o rc z a d la 2 „D ziennik R ozporządzeń cesarsk o -n iem ieck iej a d m in istracji cy w iln ej d la Polski po lew ej stro n ie W isły " 1915, nr 10, poz. 35.
3 M. M o t a s, Z d zie jó w sa m o p o m o cy w W a rsza w ie pddczas i w o jn y św ia to w e j (sierpień 1914— w rze sie ń 1915), [w:] S tu d ia W a rsza w sk ie , t. III, W a rsza w a p o p o w sta niow a 1864— 1914, z. 2, W arszaw a 1969, s. 161.
m ia st G e n e ra ł-G u b e rn a to rs tw a W a rsz a w sk ie g o z w y ją tk ie m W a rs z a w y 4. J e j is to tą b y ł p o d ział w y b o rc ó w n a k u rie w e d łu g c e n z u su m a ją tk o w e g o i w y k sz ta łc e n ia . W m ia sta c h do 20 000 m ie sz k a ń c ó w w y b o rc y dzielili się n a 3 k u rie , w m ia s ta c h p o w y ż e j 20 000 n a 6 k u rii. Liczba ra d n y c h z k a ż d e j k u rii b y ła je d n a k o w a , a liczba w y b o rc ó w w p o szc zeg ó ln y ch k u ria c h zn a czn ie się ró żniła. Z w łaszcza k u ria V I ro b o tn ic z a w ie lo k ro t nie p rz e w y ż sz a ła liczb ą w y b o rc ó w in n e k u rie . D alsze o g ra n ic z e n ia — to p rz y z n a n ie p ra w a w y b o rc z e g o ty lk o m ężczy zn o m o d 25 ro k u ży cia, k tó rz y w y k a z a li się p rz y n a le ż n o ś c ią p a ń s tw o w ą do K ró le s tw a P o lsk ie g o i co n a jm n ie j dw .uletnim o k re se m za m ie sz k a n ia w m ieście, w k tó ry m gło so w ali. T o o s ta tn ie b y ło isto tn y m o g ra n ic z e n ie m w w a ru n k a c h p rz y m u so w y c h m ig ra c ji w o je n n y c h . P o stę p em , w sto su n k u do o rd y n a c ji z 1915 r. b y ła m ożliw ość w y b o ró w , choć m o cn o z a w ę ż o n y c h p rzez om ó w io n e w y ż e j o g ra n ic z e n ia .
W y b o r y do ra d w w ię k sz o śc i m ia st o d b y ły się w p o c z ą tk a c h 1917 r. P rz e p isy o rd y n a c ji p o z w a la ły n a m in im a ln y u d z ia ł śro d o w is k ro b o tn i c zy ch w ra d a c h . J e d n a k ż e z a ró w n o ra d n i, ja k i m a g is tra ty p o ch o d z iły z w y b o ró w ; b u rm istrz o w ie i ich z a s tę p c y b y li ju ż P olakam i. D ziałali je d n a k w w a ru n k a c h o k u p a c ji i p o d n a d z o re m a d m in is tra c ji o k u p a c y j n e j. N ie k tó re ra d y m ie jsk ie p ró b o w a ły z e rw a ć sto su n k i z w ład zam i o k u p a c y jn y m i. T ak b y ło np. w L ublinie, g d zie R ad a M ie js k a p o d ję ła u c h w a łę o z e rw a n iu s to s u n k ó w z w ład z am i o k u p a c y jn y m i. N a stę p s tw e m te j u c h w a ły b y ło ro z w ią z a n ie R ad y M ie js k ie j i M a g is tra tu o raz p o w o łan ie k o m isa rz a rz ą d o w e g o dla L u b lin a5. N a s tr o je re w o lu c y jn e i d ą że n ia n ie p o d le g ło ś c io w e zm u siły w ła d z e a u s tria c k ie do ro z p isa n ia p o w tó rn y c h w y b o ró w k u ria ln y c h , k tó re o d b y ły się n a p o c z ą tk u p a ź d z ie r n ik a 1918 r. N o w a R ada zło ży ła w o b e c o k u p a n tó w ż ą d a n ia ro z s z e rz e n ia je j k o m p e te n c ji i w p ro w a d z e n ia o rd y n a c ji w y b o rc z e j o p a r te j n a p ię c io p rz y m io tn ik o w y m p ra w ie w y b o rc zy m . D o m ag a ła się ta k ż e re fo rm w d zied zin ie a p ro w iz a c ji, zo rg a n iz o w a n ia ro b ó t p u b lic z n y c h d la ro z w ią z a n ia b ezro b o cia.
R ów nież łó d zk a R ada M ie jsk a w y b ra n a w e d łu g k u ria ln e g o sy ste m u b y ła m iejscem o s try c h w y s tą p ie ń ro b o tn ic z y c h . D om ag an o się ro z w ią z a n ia je j, ja k o n ie o d p o w ia d a ją c e j sk ład o w i s p o łe c z n e m u m ia sta i n ie re a liz u ją c e j n a jp iln ie js z y c h p o trz e b ro b o tn ic z y c h 6. W d n iu 14 X I 1918 r. P rez y d iu m R ady M ie js k ie j w Łodzi w y sto so w a ło do M S W pism o z p ro ś bą o p rz y sp ie sz e n ie w y d a n ia o rd y n a c ji w y b o rc z e j do sa m o rz ą d u o p a r
4 „D ziennik R ozporządzeń dla Je n e ra l-G u b e rn a to rstw a W arszaw sk ieg o " 1916, n r 51, poz. 175.
ä J. M a r c z u k , W y b o r y do R ady M ie js k ie j Lublina w 1919 г., „Rocznik L ubel ski" 1966, t. IX, s. 319.
tej n a p ię c io p rz y m io tn ik o w y m p ra w ie w y b o rc z y m , ja k o s p ra w y „w ag i p ie rw s z o rz ę d n e j" , k o n ie c z n e j d o u n o rm o w a n ia s y tu a c ji w ca ły m k ra ju . W d n iu 11 X II 1918 r. u z y s k a n o o d p o w ied ź, że p r o je k ty ty m c z a so w e j u s ta w y m ie js k ie j i o rd y n a c ji w y b o rc z e j dla m ia st są o b e c n ie o p ra c o w y w a n e i u z y s k a ją p ra w d o p o d o b n ie m oc p ra w n ą w ciąg u b ie ż ą c e g o ty g o d n ia 7. P o d o b n e ż ą d a n ia sta w ia li p rz e d s ta w ic ie le in n y c h m iast, ja k C z ę s to c h o w y , P ab ian ic, Z g ierza. W C z ę sto c h o w ie z d e c y d o w a n o ju ż 13 X I 1918 r. ro z w ią z a ć d o ty c h c z a s o w ą R ad ę p o c h o d z ą c ą z w y b o ró w k u ria l n y ch . N a je j m ie jsc e m ian o w y b ra ć T y m c z a so w ą R adę M ie js k ą sp o śró d p rz e d sta w ic ie li s tro n n ic tw p o lity c z n y c h i o rg a n iz a c ji sp o łe c z n y c h . J e d n a k część p rz e d sta w ic ie li u z n a ła ta k ie p o s u n ię c ie za b e z p ra w n e . Z o s ta w io n o w ięc d o ty c h c z a so w ą R ad ę, z m ie n ia ją c je d y n ie n a d b u rm is trz a do cz asu o g ło sz e n ia p o d s ta w p ra w n y c h , d la p rz e p ro w a d z e n ia n o w y c h w y b o ró w do ra d m ie jsk ic h 8. W P a b ia n ic a c h R ada R o b o tn ic za z a p o w ie d z ia ła ro z w ią z a n ie R ad y M ie js k ie j, u s u n ię c ie M a g is tra tu i p rz e p ro w a d z e n ie w y b o ró w n a za sad zie p ię c io p rz y m io tn ik c w e g o p ra w a w y b o rc z e g o 9.
Ż ą d a n ia w y b o ró w do ra d m ie jsk ic h , w k tó ry c h u d z ia ł w sz y stk ic h g ru p sp o łe c z n y c h b y łb y p ro p o rc jo n a ln y do ich licze b n o ści, n ie b y ł n o w y m za g ad n ien iem . P o d n o szo n y b y ł ju ż od p ie rw sz y c h d n i po w y b u c h u w o jn y , tj. od p o w o ła n ia k o m ite tó w o b y w a te lsk ic h . W k o ń c o w e j fa zie w o jn y a zw łaszcza p o c z ą tk a c h n ie p o d le g ło śc i n a s ilił się. Ż ąd a n ia sp o tę g o w a ły się n a fa li w z ro s tu n a s tro jó w re w o lu c y jn y c h , k ie d y w -w iększości m ia st K ró le stw a P o lsk ie g o p o w s ta ły ra d y d e le g a tó w ro- , b o tn ićzy c h . W w ię k sz o śc i m ia st p o w sta w a ły o n e n iem al je d n o c z e ś n ie z u s tą p ie n ie m w o js k o k u p a c y jn y c h . J e d n a k w szę d zie g d zie p o w s ta w a ły, d z ia ła ły o b o k is tn ie ją c y c h ju ż sa m o rz ą d ó w m iejsk ic h .
N a jw c z e śn ie j, b o 5 X I p o w s ta ła R ada D e le g a tó w R o b o tn ic z y c h w Lu b lin ie 10. N a te re n ie o k u p a c ji n ie m ie c k ie j w w ie lu m iastach , w ty m w W a rs z a w ie , Łodzi, K ielca ch i m ia sta c h o k rę g u łó d zk ieg o , ja k P a b ian ice , Z gierz, ra d y p o w sta ły w d n ia c h 11— 13 X I11. W n ie k tó ry c h m ia sta c h , ja k n p . w P io trk o w ie RDR p o w sta ła zn a czn ie p ó źn iej, b o d o p ie ro w sty c z n iu 1919 r.12
P o d w p ły w e m ty c h n a s tro jó w z o stało w y d a n e w d n iu 1 X II 1918 r. 7 A rchiw um P ań stw o w e w Łodzi, Z biór d ru k ó w i pism u lo tn y ch , sy g n . 272. 8 L. L i s , D ziałalność R a d y M ie js k ie j w C zęsto ch o w ie w latach 1919— 1925, s. 14— 15, p ra c a m ag istersk a (m aszynopis w IH UŁ).
0 U. F o 1 к e, W y b o r y do rad m ie js k ic h oraz ich sp o łeczn o -ku ltu ra ln a działalność w n ie k tó ry c h m iastach o kręg u łó d zkieg o , s. 24 p raca m a g iste rsk a (m aszynopis ■ w IH UŁ).
10 M a r c z u k , op. cit., s. 321. 11 К a r w а с к i, op. cit., s.'62—53. is F о 1 к e, op. cit., в. 23.
p rz ez m in istra s p ra w w e w n ę trz n y c h T h u g u tta ro z p o rz ą d z e n ie o p rz e p ro w a d z e n iu w y b o ró w u z u p e łn ia ją c y c h do ra d m iejsk ic h . W y b o r y m ia ły się o d b y ć w V I k u rii ro b o tn ic z e j. Liczba ra d n y c h m iała się p o w ię k szy ć o 50% d o ty c h c z a so w e g o sk ła d u ra d n y c h . M ia ły się o n e o d b y ć do 10 X II 1918 r. N ie w iad o m o nam d o ty c h c z a s o p rz e p ro w a d z e n iu w y b o ró w u z u p e łn ia ją c y c h , w k tó ry m k o lw ie k z m iast. W ię k sz o ść ra d n ie c h c ia ła k o rz y s ta ć z te j m ożliw ości. N a to m ia st w n ie k tó ry c h m ia sta c h p o w ię k sz o n o liczb ę ra d n y c h , d o k o o p tu ją c ich ze sk ła d u ra d y ro b o tn i czej. T a k b y ło np. w Z gierzu, gdzie R adę M ie js k ą p o w ię k sz o n o o 12 ra d n y c h z R ady R o b o tn ic z e j13. W in n y c h ra d a c h , ja k np. w P io trk o w ie część ra d n y c h u z n a ła to ro z p o rz ą d z e n ie za za m a ch n a ró w n e p ra w a w sz y stk ic h o b y w a te li.
Je sz c z e w g ru d n iu 1918 r. zo stał w y d a n y d e k r e t o w y b o ra c h do ra d m ie jsk ic h n a te re n ie b y łe g o K ró le stw a K o n g re so w e g o 14, k tó ry re g u lo w a ł liczb ę ra d n y c h w m iastach , u z a le ż n ia ją c ją od liczb y lu d n o ści. P o sta n a w ia ł, że g ło so w a n ie b ęd zie ta jn e i o d b y w a ć się m a na z a sa d a c h p ro p o rc jo n a ln o śc i. K a d e n c ja ra d m iała trw a ć do cz asu u s ta le n ia u s ta w y w y b o rc z e j m ie jsk ie j p rz ez S ejm , n ie d łu ż e j je d n a k niż 3 la ta .
W dw a m ie sią c e p ó źn iej, w d n iu 4 II 1919 r. w y d a n y z o sta ł d e k re t o sa m o rz ąd zie m iejsk im dla ^ o b sz a ró w P olski n a le ż ą c y c h p rz e d w o jn ą do R osji '1S. R eg u lo w ał on p o d sta w o w e p ra w a i, o b o w iąz k i w y b o rc ó w , ja k też sam o rz ąd u . D zielił z a k re s d z ia ła n ia g m in y n a w ła s n y i p o ru - czony. O k re ś la ł p ra w a i ob o w iązk i ra d n y c h , k o m p e te n c je ra d y i sp o sób je j u rz ę d o w a n ia . W y z n a c z a ł też o rg a n iz a c ję w e w n ę trz n ą m a g istra - tu, je g o k o m p e te n c je i sp o só b z a ła tw ia n ia sp ra w , p rz e z te n o rg a n k o le g ia ln y m iasta, a ta k ż e p o s ta n a w ia ł o n a d z o rz e n ad m iastam i ze s tro n y a d m in is tra c ji p a ń stw o w e j.
O b y d w a d e k r e ty w sp ra w a c h sa m o rz ą d o w y c h b y ły o p ra c o w a n e w p o śp iech u . B yły o d p o w ied z ią na p o w sz e c h n e ż ą d a n ia sp o łe c z n e p o w sta łe na fali w rz e n ia re w o lu c y jn e g o . S tw a rz a ły w a ru n k i k o rz y s tn e dla p r a cy sa m o rz ąd ó w m iejsk ic h . M ia ły je d n a k c h a ra k te r ty m cza so w y , n ie ro z w ią z y w a ły w sz y stk ic h s p ra w zw ią z a n y c h z w łaśc iw y m fu n k c jo n o w a n ie m sam o rz ąd u . W p ra k ty c e o k a z a ło się, że ty m cza so w o ść ty c h p rz ep isó w m iała d łu g i ży w o t, d o trw a ła d o 1933 r.
U c h w a lo n a p rzez Sejm w m a rc u 1921 r. k o n s ty tu c ja n a d a w a ła du że ls Tam że, s. 23.
14 „D ziennik P raw P aństw a P olskiego" 1918, n r 20, poz. 58 z 13 XII 1918, A rt. 1 d e k re tu o k reślał, że w m iastach liczących m n iej niż 5000 m ieszk ań có w — w y b ierać się będzie 12 rad n y ch , o d 5000 do 25 000 — 24 rad n y ch , od 25 000 do 45 000 d o d a je się do 24 ra d n y c h 1 rad n eg o na k ażd e rozpoczęte 2000 m ieszkańców p o n ad 25 000. Od 45 000 d o 100 000 do 34 ra d n y c h d o d a je s ię 1 na k a ż d e 5000 p onad 45 000, W arszaw a m iała w y b rać 120 rad n y ch , Łódź — 75.
zn a c z e n ie sam o rz ąd o w i. A rty k u ł 3 k o n s ty tu c ji stw ie rd z a ł, że u s tró j R z e c z y p o sp o lite j m a się o p rz eć n a za sad zie s z e ro k ie g o sa m o rz ą d u t e r y to ria ln e g o . Z d an ie m z n a w c y te g o z a g a d n ie n ia Z d zisław a J a r o s z y ń s k ie go w ty m sfo rm u ło w a n iu „ sa m o rz ą d u ra s ta d o ro li au to n o m ii te ry to - r ia ln e j" 16.
W o p a rc iu o o m a w ia n e w y ż e j d e k r e ty i p rz e p is y szc zeg ó ło w e , w y z n a c z a ją c e te rm in y w y b o ró w , o d b y ły się one w w ię k sz o śc i m ia st w b y ły m K ró le s tw ie w lu ty m i m a rc u 1919 r.17 J a k się w y d a je , w m ia s ta c h g d zie n ie c h ę ć do ra d y b y ła w ięk sz a, w y b o ry o d b y ły się szy b c ie j, a tam g d zie p ro te s ty p rz e c iw d o ty c h c z a so w y m ra d o m b y ły słab sze, w y b o ry z o s ta ły o d ło żo n e n a p ó źn iejsz e te rm in y . Ze z n a n y c h nam w y n ik ó w w w ię k sz o śc i m ia st K ró le s tw a z w y c ię stw o w ty c h w y b o ra c h o d n io sła PPS, z w y ją tk ie m W a rs z a w y , g dzie p ra w ic a s k u p io n a w N a ro d o w y m K o m itecie W y b o rc z y m o trz y m a ła 47% g ło sów , a PPS — ty l ko 17,6% , w C zęsto ch o w ie , g d zie z w y c ię stw o p ra w ic ^ b y ło jeszc ze w ięk sz e, u z y s k a ła o n a 56% g ło só w , p odczas g d y PPS — 14% i w S ie ra d zu , g d z ie ró w n ie ż w ię k sz o ść z y s k a ła p ra w ic a i c e n tru m 18. W w ię k szości m iast, za ró w n o w o k rę g u łódzkim i w in n y ch , ja k Łódź, Lublin, R adom , K ielce, Ż y ra rd ó w , P io trk ó w , P ab ian ice , T o m aszó w M az., P ło ck — z w y c ię stw o o d n io sła PPS19.
J a k w iad o m o k o m u n iści n ie b ra li u d z ia łu w ty c h w y b o ra c h . P rz e w a g a PPS w ż a d n y m z m ia st n ie b y ła je d n a k z d e c y d o w a n a , ta k by p o z w a la ła n a sam o d z ie ln e p ro w a d z e n ie p o lity k i sa m o rz ą d o w e j. PPS m u sia ła w c h o d zić w p o ro z u m ie n ie — p o z y s k a ć do w s p ó łp ra c y u g ru p o w a n ia , p rz y p o łą c z e n iu z k tó ry m z y s k iw a ła w ięk szo ść. W o k rę g u łó d z k im w e sz ła w p o ro z u m ie n ie z NZR, z y s k u ją c p o trz e b n ą w ięk szo ść. W s p ó łp ra c a ta n a d łu ższą s k a lę o k a z a ła s ię tru d n a do u trz y m a n ia . W 1919 r. w y stą p ili ra d n i PPS z R ad y M ie js k ie j w Ż y ra rd o w ie , za co z o sta li p o tę p ie n i n a K o n g re sie Z je d n o c z e n io w y m PPS w 1919 r. w K ra k o w ie 20. W ty m że r o k u w y c o fa li się ra d n i z s a m o rz ą d u w P ab ian ica ch , a w 1921 r. z Łodzi. Z ty m że w Łodzi ich m ie jsc e z a ję li z a stę p c y ra d n y c h z lis ty PPS, a w P a b ia n ic a c h o d b y ły się 10 IV 1920 r. k o le jn e
18 M. Z. J a r o s z y ń s k i , Sam orząd te ry to ria ln y w Polsce, W arszaw a 1923, s. 6. 17 W Łodzi w y b o ry do ra d y m ie jsk ie j o d b y ły się 23 II, w ty m sam ym dniu o d b y ły się w y b o ry w W arszaw ie, L ublinie, Piotrkow ie, 14 II w P ab ian icach , 9 III w K ielcach, 16 III w S ieradzu, 4 V w Z d u ń sk iej W oli i Szadku, 5 V w Zgierzu.
1B L. H a s s , W y b o r y w a rsza w skie 1918— 1920, W arszaw a 1972, s. 92—93; Li s , op. cit., s. 32.
18 J. N a u m i u k , R obotnicze K ielce (1918— 1939), Łódź 1972, s. 189; X IV K ongres (Z je d n o c ze n io w y ) PPS w K rakow ie, „Z p o la w alk i" 1960, n r 4.
23 D o ku m en t nr 13. P ro jekt rezo lu cji A . R żew skieg o i to w a rz y szy w spraw ie d ziałalności rad m iejskich , „Z p o la w alk i" I960, n r 4, s. 122.
w y b o ry 21. T a k w ięc s y tu a c ja p a rtii z w y c ię sk ie j w ty c h w y b o ra c h b y ła w p ra k ty c e sa m o rz ą d o w e j d o sy ć tru d n a . N ie w e w s z y s tk ic h m ia sta c h d o trw a ły ra d y m ie jsk ie do k o le jn y c h w y b o ró w w tak im sk ład zie , w ja kim ro z p o c z ę ły d z ia ła ln o ść b e z p o ś re d n io po w y b o ra c h .
Z w y c ię stw o PPS w w ię k sz o śc i ra d m ie jsk ic h n a te re n ie b y łe g o K ró le stw a , zw ró ciło u w a g ę p a rtii n a d z ia ła ln o ść s a m o rz ą d o w ą . N a X V I K o n g re sie w K ra k o w ie w 1919 r. w y s tą p io n o z re z o lu c ją w s p ra w ie d z ia ła ln o śc i ra d m iejsk ic h . G ru p a łó d zk a z A le k s y m R żew sk im , S ta n i sław e m R ap alsk im , F ra n c isz k ie m P u d la rze m i in n y m i w y s u n ę ła p od a d resem CKR p ro g ra m p a rtii w z a k re s ie sam o rz ąd u : z w o ły w a n ia co p e w ie n czas o g ó ln o k ra jo w e g o z ja z d u ra d n y c h i c z ło n k ó w m a g is tra tó w (p re z y d e n t, w ic e p re z y d e n t, ław n icy ) p e p e so w sk ic h , k tó ry b y łb y n a j w y ż sz ą in s ta n c ją w s p ra w a c h g o sp o d a rk i m u n ic y p a ln e j, ja k ró w n ie ż w y d a w a n ia o rg a n u m ie się c z n e g o o ra z z o rg a n iz o w a n ia c e n tra ln e g o se k r e ta r ia tu dla u je d n o lic e n ia p ra c ra d z ie c k ic h 22. R ezo lu c je te n ie b y ły sto so w a n e w p ra k ty c e w ta k ie j form ie, a le w s p ó łp ra c a m ięd zy sam o rząd am i I k a d e n c ji w ie lu m ia st b y ła w ie lo stro n n a .
J a k w sp o m n ie liśm y w c z e śn ie j, k a d e n c ja ra d m ie jsk ic h w y b ra n y c h w 1919 r. w o p a rc iu o p rz e p is y d e k r e tu z g ru d n ia 1918 r. m iała trw a ć 3 lata. W 1922 r. w in n y w ięc n a stą p ić n o w e w y b o ry a lb o zm iana p rz e p isó w ty m c z a s o w y c h — u c h w a le n ie p rz ez S ejm u s ta w y sa m o rz ą d o w e j je d n o lite j dla c a łe g o k ra ju . Isto tn ie p ra c e n a d tą u s ta w ą w K om isji A d m in is tra c y jn e j S ejm u trw a ły , je d n a k ż e n ie d o ść sz y b k o z o sta ły sfi n aliz o w a n e . S ejm w y d a ł w ięc w dniu 30 III 1922 r. u s ta w ę o p rz e d łu ż e n iu k a d e n c ji ra d m ie jsk ic h o 3 la ta lu b do u c h w a le n ia n o w e j u s ta w y sa m o rz ą d o w e j, k tó ra — ja k s tw ie rd z o n o — w ty m cz asie b y ła ju ż na u k o ń c z e n iu w K om isji A d m in is tra c y jn e j S ejm u U s ta w o d a w c z e g o 23. Z a k o ń c z e n ie k a d e n c ji S ejm u jeszc ze w tym ro k u i n o w e w y b o ry za h a m o w a ły z a k o ń c z e n ie p ra c n ad p ro je k te m u s ta w y . W n a s tę p n y c h la ta c h w y d a w a n o p rz e p is y re g u lu ją c e szc zeg ó ło w e u p ra w n ie n ia sam o rz ąd ó w . Z w łaszcza z a le żn o ść s a m o rz ą d u od a d m in is tra c ji p a ń s tw o w e j o ra z fi n a n se m ie jsk ie w y m a g a ły p rz e p isó w szc zeg ó ło w y c h . S p ra w y g o s p o d a r ki m ie jsk ie j b y ły te m a te m o s try c h sp o ró w i n ie p o ro z u m ie ń w o b ra d a c h ra d m ie jsk ic h i p ro w a d z iły n ie je d n o k ro tn ie d o ich ro z w iąza n ia .
W d n iu 11 V III 1923 r. zo sta ła w y d a n a u s ta w a o ty m cza so w y m u re g u lo w a n iu fin a n só w k o m u n a ln y c h 24. D o ty cz y ła o n a p rz e d e w s z y s t kim zm n iejsze n ia św ia d c z e ń m iast n ie w y d z ie lo n y c h z p o w ia tó w na rzecz p o w ia to w y c h zw ią zk ó w k o m u n a ln y c h , a R o z p o rz ąd ze n ie P
rezy-21 W y b o r y do R ady M ie js k ie j w Pabianicach, „ P raca" 24 III 1920.
« X V I K ongres (Z je d n o c ze n io w y ) .... P ro jekt rezo lu cji A . R żew skieg o .... s. 122— 123. 23 Dz. U. RP, 1922, n r 28, poz. 225.
d e n ta RP z 1924 r. re g u lo w a ło o b o w iąz k i i sp o só b p o k ry w a n ia w y d a t k ó w p rzez zw iązk i k o m u n a ln e 25. P rz e p isy te b y ły w y d a w a n e ju ż w in n e j s y tu a c ji p o lity c z n e j, c h a ra k te re m o d b ie g a ły n a n ie k o rz y ś ć od w y d a n y c h w c z e śn ie j d e k re tó w . U p ra w n ie n ia sa m o rz ą d ó w w y n ik a ją c e z d e k re tó w w y d a n y c h w la ta c h 1918— 1919 b y ły sto p n io w o o g ra n ic z a n e na rzecz a d m in is tra c ji p a ń stw o w e j. N a d z ó r a d m in is tra c ji p a ń s tw o w e j n ad sa m o rz ą d e m zo stał u re g u lo w a n y w 1928 r.2e, a p o d ział k o m p e te n c ji m ię d z y sa m o rz ą d e m a a d m in is tra c ją p a ń stw o w ą b y ł p rz e d m io te m p r z e ta r g ó w p rz ez całe 20-lecie z tym , że od 1928 r. zaw sze ra c ja b y ła po s tr o nie a d m in is tra c ji p a ń stw o w e j.
W w ięk sz o ści m ia st ra d y m ie jsk ie w y b ra n e w 1919 r. n a 3 lata, p ra c o w a ły d alsze 3 zg o d n ie z p rz e p isa m i o p rz e d łu ż e n iu ich k a d e n c ji. W n ie k tó ry c h m ia sta c h w y b o ry o d b y ły się w c ześn iej. M iało to m ie jsc e w te d y , g d y ra d a była z d e k o m p le to w a n a i n ie m ogła w n ie p e łn y m s k ła dzie k o n ty n u o w a ć p ra c y . T ak np. w 1920 r. o d b y ły się w y b o ry w P a b ian ica ch , w 1922 r. w Łodzi. W in n y c h m ia sta c h k a d e n c je ra d m ie j sk ic h w y b ra n y c h 1919 r. trw a ły d łu żej, w P io trk o w ie i C z ę sto c h o w ie do 1925r., w W a rsz a w ie i L ublinie do 1927 r.
Z p rz e g lą d u d ziejó w s a m o rz ą d u m ie jsk ie g o w P o lsce c e n tr a ln e j (b y łeg o K ró le stw a P o lskiego) n a s u w a ją się n a s tę p u ją c e w n io sk i.
1. D zieje s a m o rz ą d u s tw o rz o n e g o n a ty c h te re n a c h p rz e z o k u p a n tó w są w a żn y m szczeblem w je g o h isto rii. W ty m o k re sie w y k s z ta łc iły się ra m y o rg a n iz a c y jn e s a m o rz ą d u m iejsk ie g o , p rz e k s z ta łc o n e w nie- ‘p o d te g łe j P o lsce zg odnie z w y m ag a n ia m i z a w a rty m i w p oląkim u s ta w o
d a w stw ie .
2. P od n a c isk ie m le w ic y sp o łe c z n e j, po d łu g o trw a ły m b ra k u sa m o rz ą d u w K ró le stw ie P olskim , m łode w ład z e p o ls k ie zm u szo n e z o sta ły do sz y b k ie g o w y d a n ia a k tó w p ra w n y c h d a ją c y c h sto su n k o w o sze ro k i z a k re s k o m p e te n c ji sam o rz ąd o w i.
3. W c z e śn ie j w y d a n e a k ty p ra w n e d o ty c z ą c e s a m o rz ą d u n iż te r e n o w e j a d m in istra c ji p a ń stw o w e j o g ó ln e j sp o w o d o w a ły m. in. n ie ja s n o ści k o m p e te n c y jn e m ięd zy ty m i fo rm am i a d m in is tra c ji.
4. T y m cz aso w o ść p rz e p isó w p rz e d łu ż a ła k a d e n c ję ra d m ie js k ic h na czas n ie o k re ślo n y .
5. C z ę ste zm ian y g a b in e tó w i b ra k je d n o lite j k o n c e p c ji sa m o rz ą d u u n ie m o ż liw iły o p ra c o w a n ie je d n o lite j u s ta w y o b o w ią z u ją c e j dla sam o rz ąd u w sz y stk ic h szczebli w c a łe j P olsce p rz ed 1926 r. Po 1926 r. w in n y c h ju ż w a ru n k a c h p o lity c z n y c h in n e b y ły p rz y c z y n y n ie o p ra c o w a n ia p ro je k tu u s ta w y sam o rz ąd o w e j.
W ojew ó d zk ie A rchiw um P aństw ow e w Łodzi 25 Tam że, 1924, n r 51, poz. 522.
Ю лия Васяк Ф О РМ И РО В А Н И Е Г О РО Д СК О ГО САМ ОУП РАВЛЕН И Я В Ц Е Н Т Р А Л ЬН О Й П О Л ЬШ Е В 1915— 1926 ГГ В момент восстановления независимости Польши на территории б. Польского Королевства действовали городские советы, образовавш иеся в результате куриаль ных выборов, которые в большинстве городах проходили в начале 1917 г. Вместе с ними возникли Советы рабочих депутатов. Рабочие активно требовали польских юридических законов, гарантирующ их им широкое участие в самоуправлениях. В ответ на эти требойания в декабре 1918 г. и в ф еврале 1919 г. правительство издало декреты, содерж ащ ие юридические основы деятельности польских городских самоуправлений. Д о издания Устава о самоуправлении они носили временный х а рактер. Когда же, однако, на их основе был издан Устав самоуправления, охвати вший весь край, на территории б. Королевства действовали городские сам оуправ ления. Д еятельность самоуправлений, определенная декретами 1918— 1919 гг. посте пенно ограничивалась подробными положениями в пользу государственной админи страции. Первые выборы в городские советы в независимой Польше состоялись в 1919 г. В большинстве городах победила ППС. Срок полномочий советов плани ровался на 3 года. О днако, в 1922 г. этот срок был продлен на следующие 3 г. Срок полномочий советов выбранных в 1919 г. в разных городах был разный. Он зависел от деятельности советов. Позднее история городского самоуправления стала еще более дифференцирована. В настоящем коммюнике вопрос этот ве является предметом моих заинтересований.
