Powstanie Ewangelii synoptycznych według hipotezy dwóch Ewangelii w ujęciu Bernharda Orcharda

Roman Bartnicki

Powstanie Ewangelii synoptycznych

według hipotezy dwóch Ewangelii w

ujęciu Bernharda Orcharda

Collectanea Theologica 59/3, 5-25

A

R

T

Y

K

U

Ł

Y

C ollectan ea T h eologica 59 (1989) fasc. Ш

k s. R O M A N B A R T N IC K I, W A R SZ A W A

POWSTANIE EWANGELII SYNOPTYCZNYCH WEDŁUG HIPOTEZY DWÓCH EWANGELII

W UJĘCIU BERNARDA ORCHARDA

Problem synoptyczny nadal jest przedm iotem żywego zainte­ resow ania ze strony egzegetów. .Dyskutowana jest kw estia w za­ jem nych zależności między Ewangeliami oraz data ich powstania. N adal wielu zwolenników ma t e o r i a d w ó c h ź r ó d e ł (zwolennicy omawianej hipotezy nazyw ają ją Two-D ocum ent H ypo­

thesis), przedstaw iana w licznych w ariantach, które zaw ierają jednak

pewne rysy wspólne. Zgodnie z tą teorią Ewangelia M arka była głównym źródłem M ateusza i Łukasza, z którego korzystali oni nie­ zależnie od siebie. Nadto, również niezależnie od siebie, korzystali ze źródła zawierającego wypowiedzi Jezusa (źródło Q). Ponieważ Ewangelia M arka (tak się uważa) została napisana po śmierci Piotra (A. D. 65—67), Ewangelie M ateusza i Łukasza m usiały powstać później; często przyjm uje się, że nie pojaw iły się przed 85—95 r. Ponieważ zaś, zgodnie z teorią, w momencie gdy pow staw ała Ew an­ gelia M ateusza apostoł M ateusz j u ż . nie żył, m usiała ona być zre­ dagowana przez kogoś innego, lecz została przypisana Mateuszowi przez pierw otny Kościół.

Zupełnie przeciw stawne rozwiązanie proponuje tzw. h i p o t e z a d w ó c h E w a n g e l i i (Two-Gospel Hypothesis·, już sama nazwa, używ ana przez jej zwolenników, jest przeciwstawieniem i w yzw a­ niem w stosunku do teorii dwóch źródeł), będąca współczesnym roz­ winięciem daw nej hipotezy Griesbacha \ Zgodnie z t ą teorią n ajstar­ szą jest Ewangelia M ateusza i przed jej zredagowaniem nie istniała żadna spisana Ewangelia. W drugiej kolejności pow stała Ewangelia Łukasza i jej autor korzystał z greckiej Ewangelii Mateusza. N aj­ później pow stała Ewangelia Marka; M arek znał i korzystał z obu już istniejących Ewangelii: M ateusza i Łukasza. Zwolennicy tej h i­ potezy uw ażają, że dzieło M arka nie było pierw otnie zamierzone jako Ewangelia; jako Ewangelie zredagowane zostały tylko dwa dzieła:

1 Zob. J. J. G r i e s b a с h, S y n o p tic and, T e x t-C r itic a l S tu d ie s 1776— 1976, red. В. O r c h a r d ■— T. R. W. L o n g s t a f f , C am bridge 1978, Ś c iśle biorąc p ierw szy m , k to p rzed sta w ił tak ą op in ię b y ł H. O w e n , O b s e rv a tio n s on th e F our G o sp els, L ondon 1764.

6 k s . R O M A N B A R T N IC K I

M ateusza i Łukasza i stąd wywodzi się też nazwa: hipoteza dwóch Ewangelii.

Istnieją dwie w ersje tej hipotezy. Jedna, której reprezentantem jest W. R. Farm er, przyjm uje, że wszystkie trzy Ewangelie synopty­ czne zostały zredagowane po śmierci Piotra, w latach 65—67. Druga, której protagonistą jest B. Orchard, przesuw a daty powstania tw ie r­ dząc, że Ewangelia M ateusza została napisana przed r. 44, Łukasza

przed r. 62, a M arka w krótce po Łk (65—70). W takim w ypadku jest możliwe, że pierwsza Ewangelia została napisana przez samego apostoła Mateusza. Przesuw anie ,daty powstania Mt poza r. 70 i w konsekwencji twierdzenie, że nie jest on autorem znanej pod jego imieniem Ewangelii, jest — zdaniem B. Orpharda — sprzeczne z danym i tradycji.

W pierwszej połowie XX wieku niemal powszechnie akcepto­ wano teorię dwóch źródeł przyjm ując, że najstarszą jest Ewangelia Marka. W ciekawy sposób w yjaśnia przyczynę tego faktu jeden z głównych zwolenników hipotezy dwóch Ewangelii, B ernard O r­ chard, benedyktyn z opactwa Eałing w Londynie. P rzynajm niej w części dlatego, że teoria dwóch źródeł była w ytw orem Oświecenia, które dostarczyło najw ięcej impulsów niemieckim egzegetom i uw a­ żana była za największe osiągnięcie protestanckiej biblistyki.

Liderzy Oświecenia uważali ludzki rozum, a nie wiarę, za n a j­ wyższego arb itra wszelkich spraw dotyczących człowieka. Tacy m y­ śliciele jak V oltaire i Rousseau, Lessing i Reim arus uważali Kościół katolicki, ale także Kościoły protestanckie, za główne przeszkody do osiągnięcia politycznej wolności i równości między ludźmi; stąd głównym celem ich ataków stał się Kościół, a zwłaszcza autentycz­ ność Ewangelii. Filozofowie Oświecenia chcieli podkopać au to ry tet Kościoła atakując autentyczność Pism a Świętego, filar tradycji. Rei­ m arus pisał około r. 1770 do swego przyjaciela Lessinga: „Naszym zadaniem jest oddzielenie tego, co apostołowie przedstawili w swych pismach (tj. w Ewangeliach) od tego, co sam Jezus rzeczywiście po­ wiedział i nauczał w czasie swego ziemskiego życia”. B. Orchard uważa Reim arusa za doskonałego taktyka. Sądził on, iż z chwilą gdy się wykaże, że nie ma bezpośredniego związku pomiędzy tym, co Jezus powiedział a tym, co napisali apostołowie, odpada główna racja akceptow ania Ewangelii, gdyż są one świadectwami z drugiej ręki. U trzym ując je Kościół głosi niepraw dę i dlatego musi przegrać. B. O rchard stwierdza, że Reim arus nie dożył czasów, w których jego tak tyk a powiodła się ponad jego oczekiwania, podkopując zaufanie zarówno do Ewangelii, jak i wobec Kościoła. Wrogość Oświecenia w stosunku do tradycji Kościoła była poważnym czynnikiem w usiło­ waniach, by zmienić kolejność pow stania Ewangelii, zrywając z pierw szeństw em Mateusza, jak to przekazała tradycja. Wkrótce powstało kilka alternatyw nych hipotez, wśród nich teoria dwóch

POWSTANIE EWANGELII SYNOPTYCZNYCH ₇

źródeł głosząca pierwszeństwo M arka. Tak narodził się problem sy­ noptyczny 2.

B. O rchard stwierdza, że protestanccy teologowie po prostu „dobrze się czują” głosząc pierwszeństwo M arka i „straciliby tw arz” , gdyby to stw ierdzenie okazało się fałszywe. P rzyjm ując hipotetyczne dokum enty można wprawdzie prowadzić badania dochodząc do zu­ pełnie dobrych rezultatów , ale — zdaniem O rcharda — teoria za­ kładająca pierw szeństw o M arka ma przynajm niej trzy braki: opiera się na hipotetycznych dokumentach, niezdolna jest w ytłum aczyć tak licznych zgodności M ateusza i Łukasza przeciwko Markowi, pozostaje w sprzeczności z historycznym rozwojem Kościoła, tak jak jest on ukazany w księgach Nowego Testam entu 8.

Nic dziwnego, że zawsze istniała przynajm niej niewielka grupa uczonych, którzy potrafili się oprzeć naciskowi i opowiadali się za pierwszeństwem Mateusza. W pierwszej połowie naszego stulecia we F ran cji głównym przedstawicielem tej grupy był ojciec Marie- - Joseph Lagrange *, w Niemczech Adolf Schlatter 3 i K arl Heinrich R en g sto rf8, w Anglii opat John Chapm an 7 i opat (a później biskup) C hristopher B utler 8.

W latach sześćdziesiątych intensyw ne badania, mające na celu w ykazanie pierw szeństw a Ewangelii Mateusza, prowadzone są przez grupę młodych am erykańskich egzegetów, na czele których stoi Wiliam R. F arm er 9, protestant. Największym problem em było prze­ łam anie powszechnie już przyjętego w kręgach akademickich m nie­ mania i znalezienie wydawców, którzy chcieliby podjąć ryzyko p u ­ blikacji dzieł usiłujących wywrócić ustalony porządek, co w naukach biblijnych oznaczałoby ,„kopernikański przew rót”. Zwołano serię

2 B. O r c h a r d , T h e S o lu t io n of th e S y n o p t i c P r o b l e m , S crip tu re B u l­ le tin 18/1987/2; t e n ż e , T h e F o r m a t io n of th e S y n o p t i c G osp els, D ow n H ev 106/1988/2П.

3 T h e F o rm a tio n , art. cyt., 4.

4 M .-J. L a g r a n g e , St. M a tth ie u , P aris 1923.

5 A. S c h l a t t e r , E r lä u t e r u n g e n z u m N T, 3 tom y, S tu ttg a rt 1887— 1904. 8 K. H. R e n g s t r o f , Das E v a n g e l i u m nach L u k a s, G öttin gen 1975. 7 J. C h a p m a n , M a t t h e w , M a r k a n d Luke. A S t u d y in th e O r d e r an d In t e r r e l a ti o n of th e S y n o p t i c G o s p e ls (p ośm iertn ie w y d a ł J. M. T. B a r t o n), L ondon 1937.

8 3. C. B u t l e r , T h e O r g in a l it y of St. M a t t h e w , C am bridge 1951.

9 W . R. F a r m e r , T h e S y n o p t i c P r o b le m . A C r it ic a l A n a ly s i s , N e w Y ork 1964,2 1976. O m aw iając d ru gie w y d a n ie k sią żk i W. R. F arm era w p eriod yk u „C hurchm an” napisano, że „nikt n ie w ied zia ł, czy za a ta k o w a n ie p rzez F a r­ m era p ie r w sz e ń s tw a M arka oraz istn ien ia źródła Q sp ow od u je w ię c e j n iż m ałą zm arszczkę n a sp o k o jn y ch w od ach badań sy n o ty czn y ch . T eraz w iad om o, że sp o w o d o w a ł on sztorm i n ie m a żad n ych oznak, b y się u c isz a ł”. In n e prace Farm era: T h e L a c h m a n n Fallacy, N T S 14/1967— 6 8 /4 4 łn n .; t e n ż e , M o d e r n D e v e l o p m e n t s of G r ie s b a c h ’s H y p o t h e s i s , N T S 23/1976— 77/275nn.; t e n ż e , T h e P r e s e n t of th e S y n o p t i c P r o b le m , P erk in s Journal 3 2 /1 9 7 8 /ln n .; t e n ż e , O ccasio nal N o te s on S o m e P o in t s of I n t e r e s t in N T S tu d i e s , M acon 1980; t e n ż e , Jesus a n d th e G ospel, T r a d itio n , S c r i p tu r e a n d Canon, P h ila d elp h ia 1982.

8 ks. ROMAN BARTNICKI

międzynarodowych, ekumenicznych konferencji (Monaster w 1976 r.; San Antonio, Texas — 1977 r.; Cambridge — 1979 r.; Jerozolima — 1984 r.), na których cały problem jeszcze raz poddano publicznej debacie 10. Podjęte badania, ale także prowadzona kam pania na rzecz pierw szeństw a Ewangelii M ateusza przyniosły już pewne rezultaty n . O ile daw nej w pracach doktorskich powszechnie zakładano pierw ­ szeństwo M arka (ukryta cenzura), dziś już tak nie jest. K om entarz Stephena M anna do Ewangelii Marka, w ydany w 1986 r. w n ajb ar­ dziej cenionej wśród anglojęzycznych serii Anchor Bible, opiera się na hipotezie dwóch Ewangelii przyjm ując kolejność Mateusz, Ł u­ kasz, M arek 12.

Do w ybitnych i zagorzałych zwolenników hipotezy dwóch Ew an­ gelii należy też B ernard Orchard. W początkowej fazie swych badań zdał sobie sprawę z tego, że hipoteza pierw szeństw a M arka abso­ lutnie nie zgadza się z danym i tradycji. Przez znaczną część dzie­ w iętnastu wieków historii Kościoła zarówno ortodoksyjni, jak i h e­ retyccy autorzy przyjm owali pierwszeństwo Mateusza. Do opowie­ dzenia się za ty m poglądem skłoniła go także refleksja nad faktem, że wszyscy trzej jego sławni poprzednicy: Chapman, B utler i F a r­ mer, najp ierw w ierzyli w pierwszeństwo Marka, a dopiero jako doj­ rzali naukowcy zmienili swój pogląd. Owocem pierwszych prze­ myśleń B. O rcharda była wydana w 1976 r. książka M atthew , L uke

10 O w o c e m tych k o n feren cji są dzieła: T h e R e la t io n s h i p a m o n g th e G o s ­ pels. A n I n t e r d is c ip l in a r y D ia logu e, red. W, O. W a l k e r , S a n A n ton io (T exas) 1978 oraz N e w S y n o p t i c S tu d ie s. T h e C a m b r i d g e G ospel C on fe re n c e a n d B e y o n d , red. W. R. P a r m e r , M acon (G eorgia) 1983.

11 D o eg zeg etó w , k tó rzy w y k a z y w a li słab ości h ip otez p rzyjm u jących p ie r w ­ szeń stw o M arka i o p o w ia d a li się za p ierw szeń stw em M ateusza n ależą z w ła sz ­ cza: D. L. D u n g a n, M a r k — T h e A b r i d g e m e n t o f M a t t h e w an d L u k e , w: J esu s a n d M a n ’s H ope, red. D. H a d i d i a n , t. 1 P ittsb u rg h 1970, 51— 97; t e n ­ ż e , T h e S a y in g s of Jesu s in t h e Ch u rch es of P aul, P h ilad elp h ia 1971; H. H. S t o l d t , G e sc h ic h te u n d K r i t i k d e r M a r k u s h y p o th e s e , G öttin een 1977; T. R. W. L o n g s t a f f , E v id e n c e of C o n fla tio n in M a r k : A S t u d y in th e S y n o p t i c P r o b l e m (S B L D is s e r ta t io n S e r i e s 28), M issou la 1977; B. R e i с к e, G r ie s b a c h u n d die S y n o p ti s c h e Fra ge, ThZ 32/1976/34 Inn.; R. M. F r y e , The S y n o p t i c P r o b l e m s an d A n a lo g ie s in o th e r L it e r a tu r e , w : T h e R ela tio n sh ip A m o n g th e G ospels , red. W. O. W a l k e r , S an A n to n io 1978, 261nn.; D. P e a ­ b o d y , A P r e - M a r c a n P r o p h e ti c S a y in g s T r a d i t i o n a n d t h e S y n o p t i c P r o b le m , JB L 97/1978/391nn.; B. W. P o w e r s , T h e S h a k in g o f th e S y n o p ti c . A R e p o r t o n th e C a m b r i d g e C on fe re n c e on th e S y n o p t i c G osp els , A u g u s t 1979, RTR 39/1980(33™·!.; M. L o w e , T h e D e e m is e of A r g u m e n t s f r o m th e O r d e r for Mar- can P r io r it y , NT 24/1982/27nn.; A. J. M c N i c o l , The T w o G o sp e l H y p o t h e s i s U n d e r S c r u t i n y : A R e s p o n s e to C. M. T u c k e t t ’s A n a l y s i s o f R e c e n t N eo - - G r i e s b a c h ia n G o sp e l C ritic ism , P erk Journ 40/1987/5·—13. N a to m ia st n a jn o w ­ sz y m d ziełem , k tóre b ron i p ierw szeń stw a M k i istn ien ia Q jest ch yb a praca: R. H. S t e i n , T h e S y n o p t i c P ro b le m . A n I n tro d u c tio n , G rand R apids 1987.

12 C. S. M a n n , M a r k (A n c h o r B ib le S e r i e s 27), N e w Y ork 1986. O bydw ie h ip otezy z o sta ły k r y ty c z n ie o m ó w io n e w d ziełach: C. M. T u c k e t t , T h e R e ­ v i v a l of th e G r ie s b a c h H y p o t h e s i s , C am bridge 1983 oraz T h e T w o - S o u r c e H y ­ poth esis. A C ritical A p p r a is a l, red. A. J. B e l l i n z o n i , M acon 1985.

POWSTANIE EWANGELII SYNOPTYCZNYCH ₉

and M ark 13. Ponieważ synopsy Alanda i Hucka 14 zakładały pierw ­

szeństwo M arka, O rchard opracował swoją synopsę, w której teksty ułożone są w kolejności: Mateusz, Łukasz, Marek, J a n 15. Ostatnio (r. 1987) B. O rchard w raz z H. Rileyem (duchownym anglikańskim) w ydał książkę: The Order of the Synoptics. W hy Three Synoptic

Gospels? ie, w której po raz pierwszy zestawione zostały razem trzy

drogi prowadzące do rozwiązania problem u synoptycznego: w części I H. Riley bada zależności między Ewangeliami przeprow adzając ich kry ty kę literacką (kryteria wewnętrzne); w części II B. Orchard analizuje świadectwa patrystyczne (kryteria zewnętrzne); w części III B. O rchard na podstawie syntezy argum entów dostarczonych przez badania przeprowadzone w części I i II rekonstruuje historię kompozycji trzech Ewangelii. W skróconej formie B. Orchard przed­ staw ił swoją teorię także w dwóch artykułach 11. Na podstawie tych trzech prac zostaną teraz zaprezentowane najważniejsze tw ierdzenia hipotezy dwóch Ewangelii, w najbardziej dojrzałym sform ułow a­ niu B ernarda Orcharda.

I. Świadectwa patrystyczne

W hipotezie B. O rcharda świadectwa patrystyczne odgryw ają bardzo ważną rolę 18. Szczegółowa analiza wypowiedzi tradycji do­ prowadziła go do następujących w niosków 1S.

1. Świadectwa pochodzą z różnych obszarów geograficznych:

ls B. O r c h a r d , M a t t h e w , L u k e a n d M a r k , M anch ester 1976,2 1977. Inne prace В. O r c h a r d a : A r e all G o sp e l S y n o p s e s B ia ssed?, ThZ 34/1978/149 nn: t e n ż e , T h e M a k i n g of a S y n o p s is , w : W o r t in d e r Zeit. Fest. R e n g sto r f, red. W. H a u b e c h — M. B a c h m a n n , L eid en 1980, 24 nn.; t e n ż e . W h y T H R E E S y n o p t i c G ospels ? A S t a t e m e n t of th e T w o - G o s p e l H y p o t h e s i s , Jr- T heolQ uart 4« (1979) 240nn.; t e n ż e , T h e T w o - G o s p e l H y p o t h e s i s or S o m e T h o u g h ts on th e R e v i v a l of th e G r ie s b a c h H y p o t h e s i s , D o w n R ev 98 (1980) 267 nn.; t e n ż e , A S y n o p s i s of th e Four G o sp e ls in a N e w T r a n s l a ti o n A r ­ r a n g e d A c c o r d in g to th e T w o - G o s p e l H y p o t h e s i s , M acon 1981. 14 K. A 1 a n d, S y n o p s i s Q u a ttu o r E u an gelioru m , S tu ttg a rt 1963; A. K u c k , S y n o p s e d e r d r e i e r s t e n E va n g elien , T ü b in g en 1892, o sta tn ie w yd . H. G r e e - v e n , 1981, N a jn o w szą sy n o p sę w y d a li M. E. B o i s m a r d — A. L a - m o u i l l e , S y n o p s i s G ra e c a Q u a tto u r E u angeliorum , L e u v e n -P a r is 1986. W za­ łożen iu op racow ali ją n ie op ierając się na żad n ym ro zw ią za n iu prob lem u sy ­ n op tyczn ego, by m o g ła być u ży w a n a przez w szy stk ich .

13 J. B. O r c h a r d , A S y n o p s i s of the F our G o sp e ls in G r e e k a rr a n g e d accordin g to th e T w o - G o s p e l H y p o t h e s i s , E din b u rgh 1983; w j. ang. t e n ż e , A S y n o p s i s of th e Four G o sp e ls in a N e w T ra n sla tio n . A r r a n g e d a c c o rd in g to th e T w o - G o s p e l H y p o t h e s i s , M ercer U n iv e r sity P ress 1982.

16 B. O r c h a r d — H. К i 1 e y, T h e O r d e r of th e S y n o p ti c s . W h y T hree S y n o p t i c G ospels ?, M acon (G iorgia) 1987.

17 J. B. O r c h a r d , T h e Solu tio n of th e S y n o p ti c P r o b le m , Scripture B u lle tin 18 (1987) 2— 14; t e n ż e , T h e F o r m a t io n of t h e S y n o p t i c G osp els, D o w n R ev 106 (1988) 1— 16.

18 B. O r c h a r d — H. R i l e y , T h e O r d e r of t h e S y n o p ti c s , dz. cyt., 109— 226.

1 0 ks. ROMAN BARTNICKI

Ireneusż z Lyonu, ale przybył tam z Azji Mniejszej; Klemens i Ory- genes — pochodzili z Egiptu; Euzebiusz i Hieronim z Palestyny;

Prologi w yrażają przekonanie wielu Kościołów Europy.

2. Tam, gdzie wzmiankowane są cztery Ewangelie, Mt w ym ie­ niana jest zawsze na pierwszym miejscu. Zgodnie z tradycją Ew an­ gelia M ateusza została napisana jako pierwsza, przez samego aposto­ ła, w Judei. Przekaz, że pierw otnie zredagowana była w języku ara- m ejskim jest chyba w ynikiem niezrozumienia tekstu Papiasza przez Ireneusza, zaadaptowanego przez Orygenesa, a następnie przejętego przez Euzebiusza z Cezarei.

3. Nie ma wątpliwości, że również Łukasz, uczeń Pawła, n a ­ pisał w Achai Ewangelię.

4. Istnieją pewne problem y z autorstw em Ewangelii Marka. Zgodnie z tradycją sięgającą końca I wieku M arek zapisał wspomnie­ nia Piotra. Dokonał tego w Rzymie lub w Italii za życia Piotra, ale opublikował dopiero po jego śmierci. N iektóre kopie już wcześniej otrzym ali przyjaciele.

Świadectwa patrystyczne wskazują na Piotra, jako na osobę, dzięki której pow stał tek st Mk (oczywiście w języku greckim). P iotr jednak nie spisał swej Ewangelii, tylko ją głosił wobec audytorium . Spisał ją Marek, i to na prośbę entuzjastycznych słuchaczy Piotra.

Funkcja M arka określana jest słowem hêrrneneutës — pisarz,

p o śred n ik 20. P rezbiter z Euzebiusza III, 39 zapewnia, że M arek jako

herm ë e u tê s był w stanie dokładnie zapisać, co mówił Piotr. Treścią

mów Piotra były „świadectwa dotyczące tego, co Pan powiedział i uczynił” , w formie сhreias, czyli perykop, z których składa się Ewangelia Marka.

Klemens z A leksandrii podaje, że P iotr wygłaszał swe przem ó­ wienia wobec członków rzymskiego pretorium . Stw ierdza on rów ­ nież, że Ewangelia M arka powstała później niż dwie pozostałe.

Istnieje jednak paralelna tradycja (Ireneusz, kanon M uratorie- go — r. 150 i większość świadectw), według której po Mt zredagowa­ no Mk, a w trzeciej kolejności Łk. Zdaniem B. O rcharda nie są one sprzeczne, gdyż jest możliwe, że jeden n u rt tradycji (Klemensa A lek­ sandryjskiego) preferow ał porządek chronologiczny: Mt — Ł k —· Mk, natom iast drugi n u rt (przynajm niej tak samo dawny) układał Ew an­ gelie według godności i autory tetu w kolejności: M t— Mk — Łk.

B. O r c h a r d w y ja śn ia , że w tek ście P ap iasza h e r m ë n e u t ë s u ży te jest w sw y m p o d sta w o w y m zn aczen iu i oznacza kogoś, k to po prostu przek azu je lu b zapisuje to, co zostało m u p o w ied zia n e, b ez w p ro w a d za n ia żad n ych zm ian; n ie oznacza kogoś, k to -w yjaśnia. T erm in te n n a leży tłu m a czy ć na język a n ­ g ie lsk i: r e c o r d e r — pisarz, k ronikarz, a g e n t — p ośrednik, p rzed sta w iciel. N a j­ częstsze tłum aczenie: i n t e r p r e t e r — interp retator, tłu m acz, jest słu szn e, o ile rozu m iem y je w ty m sen sie, że ozn acza kogoś, k to re c o r d — zapisuje, bez w p row ad zan ia żad n ych glos. B. O rchard uw aża, że n a jlep iej tłu m a czy ć te r ­

m in h e r m ë n e u te s prostym : r e c o r d e r — pisarz. Por. B. O r c h a r d — H. R i- 1 e y, T h e O r d e r of th e S y n o p ti c s , dz. cyt., 189. 262 η.

POWSTANIE EWANGELII SYNOPTYCZNYCH _U II. K rytyka hipotezy pierw szeństw a Marka

• W artykule The Solution of the Synoptic Problem В. Orchard przeprowadza m. in. krytykę hipotezy pierw szeństw a M a rk a n . Stwierdza, że zwolennicy pierw szeństw a Marka, w Europie i w P ół­ nocnej Ameryce, lekceważą świadectwa patrystyczne w ysuw ając następujące argum enty: 1. nie ma żadnych racji, dla których naoczny świadek P iotr (jeśli Mk opiera się na autorytecie Piotra) miałby tworzyć dokum ent zależny od Mt i Łk, naw et jeśli te dwie Ew an­ gelie już istn ia ły 22; 2. tw ierdzi s ię ,! że świadectwa patrystyczne są niekonsekwentne, często sprzeczne, niepewne 23; 3. uważa się, że k ry ­ tyka literacka zdecydowanie przem awia za pierw szeństw em M arka u . Ad 1. W odpowiedzi na pierwszy argum ent B. O rchard stw ier­ dza., że M arek (lub Piotr) bynajm niej nie usiłowali pisać Ewangelii, która ryw alizow ałaby z już istniejącymi. Dzieło M arka nie było za­ mierzone jako Ewangelia. Mk nie jest książką w tym sensie, w jakim rozumieli ten term in starożytni Grecy i Rzymianie; jest po prostu mówionym słowem, spisanym na papierze. Złożona jest z długiego łańcucha chreias, czyli krótkich, anegdotycznych opowiadań, spisa­ nych w nieliterackim stylu, bez formalnego w stępu i zakończenia. Mk nie jest Ewangelią w tym sensie, w jakim są Mt i Łk.

Ad 2. Oceniając drugi argum ent B. O rchard stwierdza, że po­ nieważ świadectwo Ojców Kościoła co do pierw szeństw a Mateusza jest tak jednoznaczne, że nie może być zaprzeczone, usiłowano po­ mniejszyć jego wartość twierdząc, że Ojcowie mechanicznie pow ta­ rzali jeden za drugim , a najwcześniejsze świadectwa są w ątpliw e lub niejasne. Głoszono też, że Ojcowie nie rozumieli autorstw a w takim sensie, w jakim m y je rozumiemy.

Ale — stw ierdza B. O rchard — ten ostatni argum ent zupełnie nie przekonuje, gdyż tradycja nigdy nie uważała ewangelistów za „twórczych” autorów w ścisłym sensie; Ojcowie twierdzili, że ich piss '.a były rodzajem osobistych reminiscencji (apomnëmoneumata) Są one ich osobistymi wspomnieniami (przynajm niej w przypadku Mt i Mk), którym nadano odpowiedni kształt dla dobra Kościołów, dla których zostały napisane. Świadectwa zaś są zgodne w tym , że Mt jest dziełem apostoła, a Mk i Łk były autoryzowane przez P iotra i Pawła. Ta tradycja musiała istnieć od początku, pom im o, tego, że najwcześniejsze zachowane przekazy sięgają czasów herezji Marcjo- na, która spowodowała, że Ojcowie byli zmuszeni tę tradycję w y­

21 T h e S o lu tio n, a rt. cyt., 5— 12.

22 Por. M. H e n g e l , P r o b l e m e d e s M a r k u s e v a n g e li u m s , w : Das E v a n ­ g e li u m u n d d i e E v a n g elien , red. P. S t u h l m a c h e r , T ü b in gen 1983, 252 nn.

2* P . F e i n e — J. B e h m — W. G. K ü m m e l , E in leitu n g in d as N eue T e s t a m e n t , B e r li n 13 1905, 53. 91. Z daniem K ü m m ela św ia d ectw a p a try sty czn e n ie o d g ry w a ją żad n ej r o li w e w sp ó łczesn ej b ib listy ce i poza k ilk om a w y ją tk a ­ m i z o sta ły przez n ieg o zlek cew ażon e.

raźnie sformułować w swoich apologetycznych pismach. To współ­ cześni krytycy, ogarnięci obsesją pierw szeństw a Marka, ślepi są na w yraźne przesłanie tekstów patrystycznych. Teksty te zawsze przed­ staw iają M arka jako hermëneutës — pisarza łub pośrednika Piotra, a nie jako autora. K rytycy ignorują ten fakt i robią z niego autora, któ ry pam iętał to, co mówił Piotr, tym czasem M arek był po prostu tylko pośrednikiem, utrw alającym w ykłady P iotra (didaskalias). K ry ­ tycy często w yrażają opinię, jakoby Ireneusz twierdził, że Marek napisał swe dzieło po śmierci Piotra, podczas gdy w rzeczywistości nie mówi on niczego w tym rodzaju; ignorują też odkrycie J. K ürzingera, że hebraidi dialektó znaczy „w stylu hebrajskim ”, a nie „w języku hebrajskim ” B. O rchard stwierdza, że w świetle ostatnich badań możliwe jest obecnie twierdzenie, że świadectwa -^2 ks. ROMAN BARTNICKI

25 W yrażen ie h e b r a i d i d i a l e k tó p ochodzi od P apiasza, k tórego cytu je E uze­ b iu sz w HE 3, 39, 16. W sp ółczesn ą d ysk u sję nad jego zn a czen iem za in icjo w a ł J. K ü r z i n g e r n a jp ierw w artyk u le: D as P a p ia s z e u g n is u n d d ie E r s t g e s ta l t des M a t th ä u s - E v a n g e l iu m s , BZ 4 (1960) 19— 38, a n a stę p n ie w książce: P a p ia s v o n H ierapolis u n d d ie E v a n g e li e n des N e u e n T e s ta m e n ts , R egen sb u rg 1983. K ü rzinger w y ja śn ia , że w I w iek u d i a l e k to s m ogło zn aczyć zarów n o „ję­ z y k ”, jak i „ sty l” ; w ob ec czego h e b r a i d i d ia le k tó , w zależn ości od k o n tek stu , m ogło znaczyć: „w języ k u h eb ra jsk im ” lu b „w sty lu h eb ra jsk im ”. K ü rzin ger w y k a za ł, że w in te r e su ją c y m n a s przyp ad k u k o n tek st w sk a zu je na to, że P rezb iter w y ja śn ia ł p ew n e p rob lem y sty lu i/lu b treści M arka, gd yż d zieło to n ie p osiadało a n i h eb rajsk iego s ty lu M ateusza, an i litera ck ieg o sty lu g reck iej b io g ra fii (jak Łk), le c z b y ło rezu lta tem w sp ó łp ra cy P io tra z M arkiem .

K ied y w sied em d ziesią t la t p óźniej (około r. 180) sw o je d zieło p isał Ir e - ' neu sz, k o n tro w ersje !na te m a t sty lu M arka b y ły już raczej zapom niane, ale Ireneusz, p rzeczy ta w szy p ięć k sią g P ap iasza, za p a m ięta ł tę frazę i sp arafrazo­ w a ł ją sło w a m i: „M ateusz o p u b lik o w a ł sp isa n ą E w a n g elię w śró d Ż ydów w ich w ła sn y m d ia le k c ie ” (tek st g reck i za ch ow an y u E u zeb iu sza HE 5, 8, 2).

W te n sp osób Iren eu sz o tw o rzy ł drogę d o p rzyszłego n iep orozu m ien ia, choć sa m w sposób p o p ra w n y m ógł rozum ieć, co m ia ł n a m y śli P apiasz. C ho­ ciaż b o w iem „w ich w ła sn y m d ia le k c ie ” ró w n ie dobrze m ogło zn aczyć „w ich w ła sn y m s ty lu ”, to jed n ak w y r w a n e z k on tek stu , bez p ow iązan ia z Mk, zn a­ czyło „w ic h w ła sn y m ję z y k u ”. D zieło Iren eu sza w k ró tce zostało p rzetłu m aczo­ n e na ła cin ę i ro zp o w szech n io n e w rzym sk im im perium . O rygenes, red agu jąc sześćd ziesią t la t p óźn iej K o m e n t a r z do M t, jeszcze w y ra źn iej w y ra ził m y śl „w ich w ła sn y m ję z y k u ” u ży w a ją c sfo rm u ło w a n ia „h eb rajsk im i lite r a m i”. To sto p n io w e p rzesu w a n ie a k cen tu u ła tw ia ł fa k t, że k ażdy w ied zia ł, iż M t została n a p isan a dla lu d zi m ó w ią c y c h m ięd zy sobą po aram ejsk u , a i Jezus te ż m ó­ w ił ty m język iem .

K ü rzinger tw ierd zi, że Iren eu sz w ła śc iw ie rozum iał w y ra żen ie P ap iasza, a dopiero O rygen es został w p row ad zon y w b łąd przez dw uznaczną frazę, sądząc, że Iren eu sz m iał n a m y śli: „w ich w ła sn y m języ k u ” (por. P a p ia s v o n H ierapolis, dz. cy t., 35— 40).

W reszcie E uzebiusz, w sied em d ziesią t la t p óźniej p isząc w C ezarei P a ­ le sty ń sk ie j (w m ieście, gd zie O rygen es zak oń czył s w e życie), u g ru n to w a ł n ie ­ p orozu m ien ie stw ierd zając; „M ateusz n a jp ierw n au czał u stn ie Ż ydów , gdy zaś zd ecy d o w a ł się pójść do in n y ch , p rzek azał s w o ją E w a n g elię sp isu ją c ją w sw y m o jczy sty m języ k u ”. W te n sposób p otw ierd zon a została legen d a o aram ejsk iej E w a n g elii M ateusza. Por. B. O r c h a r d , T h e O r d e r of th e S y n o p ti c s , dz. cyt., 198 η.

patrystyczne nie są sprzeczne, są jasne, a drugorzędne niekonsekw en­ cje mogą z łatwością być wyjaśnione.

Ad 3. Przechodząc do oceny trzeciego argum entu B. Orchard stwierdza, że z chwilą, gdy stało się modne lekceważenie świadectw patrystycznych, uczeni usiłowali rozwiązać problem synoptyczny wyłącznie poprzez w ew nętrzną analizę literacką. Ale w ynikiem po­ nad stuletnich badań była jedynie frustracja, a wielu z nich doszło do wniosku, że jest to problem nie do rozwiązania. Dzieje się tak dlatego, gdyż niemożliwe jest porównanie tekstów bez uprzedniego przyjęcia jakiejś hipotezy roboczej. W ewnętrzna k rytyk a literacka odwołuje się do anonimowych, nieokreślonych „wydawców”’ i „źró­ deł” i nie może doprowadzić do poznania rzeczywistych osób i sy­ tuacji. Jest w stanie pokazać, jak tekst mógł powstać wskazując kilka możliwości, z których jakaś może się wydawać bardziej p raw ­ dopodobna. Powzięcie decyzji, która z nich jest poprawna, wymaga pomocy danych historii.

B. O rchard podaje przykłady synoptycznego porównania kilku tekstów ewangelicznych, m. in. tekstów o uzdrowieniu trędowatego (Mt 8, 1—4; Łk 5, 12— 16; Mk 1, 40—45). Stwierdza, że tek st M arka jest bardziej rozwlekły, gdyż np. w w. 41 dodaje słowa: „zdjęty litością” . W w. 42 M arek połączył Mateuszowe „został oczyszczony z trą d u ” z Łukaszowym „trąd z niego ustąpił”. Chociaż jest możliwe i takie w yjaśnienie, że M ateusz i Łukasz przejęli po pół frazy M arka nie wiedząc, że drugi ewangelista w ybrał inną część, to jednak w y­ daje się bardziej prawdopodobne, że M arek połączył teksty M ateu­ sza i Łukasza. Możliwość, że M arek mógł mieć przed oczyma Ew an­ gelie M ateusza i Łukasza w momencie komponowania swego dzie­ ła widoczna jest jeszcze bardziej w w. 43. Mateuszowe spokojne stw ierdzenie „Jezus rzekł do niego” w yrażone zostało o wiele mocniej przez Łukasza: „On mu przykazał”; M arek połączył obydwa i w y­ raził jeszcze surowiej: „Jezus surowo mu przykazał... mówiąc m u”. B. O rchard uważa, że podane przez niego przykłady nieuprze- dzonego czytelnika powinny przekonać, że: 1. w ew nętrzna krytyka literacka przem aw ia mocno za pierw szeństw em M ateusza i zależ­ nością M arka od Łukasza; 2. nie można ignorować ani nie doceniać świadectw patrystycznych. Do kryty k i literackiej nie należy ostatnie słowo. Trzeba jeszcze uwzględnić trzeci rodzaj argumentów: ocenić obydwie główne hipotezy biorąc pod uwagę ich wiarygodność histo­ ryczną.

Zdaniem B. O rcharda hipoteza dwóch Ewangelii jest bardzo prosta, nie odwołuje się do żadnych hipotetycznych dokumentów, przem aw iają za nią świadectwa patrystyczne i historyczne. N ato­ m iast hipoteza dwóch źródeł a priori odrzuca starożytne świadectwa unikając wszelkich sugestii, które w skazywałyby na bezpośrednie powiązania między apostołami i Ewangeliami. Hipoteza dwóch źró­ deł zbudowana jest na ezoterycznym przypuszczeniu, że rzeczy nie POWSTANIE EWANGELII SYNOPTYCZNYCH J 3

są tym , czym w ydają się być; że Mt i Łk są drugorzędne wobec Mk, choć w ydaje się być odwrotnie. P rzyjm uje istnienie źródła Q, które w pierwszym pięćdziesięcioleciu po zm artw ychw staniu Jezusa miało być ważnym dokumentem, który jednak beztrosko został zagu­ biony M.

Ponieważ zgodnie z zasadami egzegezy wypracow anym i w cza­ sach Oświecenia uznanie patrystycznych świadectw, że apostoł M ateusz był autorem Ewangelii noszącej jego imię, uchodziło za nie­

naukowe, trzeba było w inny sposób wyjaśnić, jak powstały Ewan­ gelie. Niezdolni do uznania naocznych świadków—apostołów za au ­ torów całych Ewangelii, egzegeci widzieli w nich am algam at różnych „źródeł”, częściowo zaw ierających oryginalny m ateriał pochodzący od apostołów (ale różnili się co do zakresu tego m ateriału), częścio­ wo pochodzący z innych źródeł, jak np. źródło o narodzeniu J e ­ zusa, źródło Jan a Chrzciciela, źródło zaw ierające przypowieści, źró­ dło zawierające opowiadanie o męce, źródło o zm artw ychw staniu. Oprócz wymienionych dokonali jeszcze wielu dalszych, m orfokry- tycznych podziałów.

Aby z tego m ateriału mogła powstać uporządkowana, spójna całość, wym yślili końcowych redaktorów dwóch źródeł, tj. redaktora Ewangelii M arka (lub jej recenzję) i redaktora źródła Q. Dalszym założeniem hipotezy pierw szeństw a M arka jest to, że końcowy re ­ daktor Mt pracow ał niezależnie od końcowego redaktora Łk, w yko­ rzystując Mk, Q i inne jeszcze, własne źródła. Ponieważ zaś kompo­ zycja naszej greckiej Mt m iała mieć miejsce w latach 70—90, zwo­ lennicy hipotezy dwóch źródeł rozpatryw ali możliwość i (lub) powołali do istnienia jakąś judeo-chrześcijańską wspólnotę, usytuo­ w aną gdzieś między Damaszkiem i Antiochią, zachowującą jeszcze pewne zwyczaje żydowskie także po r. 70. B. O rchard stwierdza, że arbitralnie też postawiono hipotezę, że pomiędzy pięćdziesiątym i sześćdziesiątym rokiem po Zm artw ychw staniu było dosyć czasu, by te różne źródła jakiś dojrzały, zdolny redaktor (chrześcijański rabbi?) połączył komponując obecną grecką Mt i przedstaw ił ją swojemu lokalnem u Kościołowi. Ale hipoteza dwóch źródeł nie w y­

jaśniła jeszcze, dzięki czemu dzieło to ta k szybko zostało zaakcepto­ wane przez wszystkie chrześcijańskie Kościoły. Należałoby też w y ­ jaśnić, dlaczego przypisane zostało apostołowi Mateuszowi, jeśli tak mało miało z nim wspólnego. Nie ma bowiem — zdaniem B. O rchar­ da — żadnego dowodu na to, by w głównych Kościołach istniała potrzeba pseudoepigraficznego przypisyw ania autorstw a, co było częste w Kościołach heretyckich. Suponuje się, że główne Kościoły już zaakceptowały Ewangelię pochodzącą od M arka, a więc od posta­ ci drugorzędnej w porów naniu z : autorytetem P iotra czy Pawła.

ks. ROMAN BARTNICKI

26 Por. E. E a r l e E l l i s , G o sp e l C r itic is m , w : Das E v a n g e li u m u n d die E v a n g elien , dz. cyt., 27— 54.

POWSTANIE EWANGELII SYNOPTYCZNYCH ₁₅

Dlaczego więc — pyta B. O rchard — powagę dzieła zredagowanego w oparciu o Mk trzeba było wesprzeć przypisując go fałszywie apostołowi Mateuszowi? B. O rchard widzi w tym miejscu w ielką słabość hipotezy dwóch źródeł. Żąda ona od nas zbyt wiele doma­ gając się, byśmy wierzyli, że główne Kościoły (Jerozolima, Antiochia, K orynt, Rzym) mogły zostać kom pletnie oszukane albo mogły za­ akceptować takie oszustwo; zbyt wiele ludzi o tym „wiedziało”, by jakaś grupa czy jakiś Kościół był w stanie podsunąć taką apokry­ ficzną Ewangelię całemu Kościołowi bez żadnych protestów.

Zdaniem B. O rcharda te zasadnicze braki hipotezy pierwszeństwa M arka całkowicie ją dyskredytują. Ale istnieją jeszcze cztery li­ terackie fenom eny w ym agające w yjaśnienia. Są to: 1. Układ p ery ­ kop, ich „zygzakowata” kolejność („zig-zag” phenom enon); 2. „szor­ stk i” język i żywość opisów Marka; 3. Tzw. Minor Agreem ents of

M att and L u ke against Mark, czyli zgodności M ateusza i Łukasza

przeciwko Markowi w m ateriale w ystępującym także w Mk; 4. M ar­ kow e zbitki powstałe z połączenia tekstów Mt i Łk.

Ad 1. Porządek perykop dla Griesbacha był decydującym czyn­ nikiem, w skazującym na zależność Mk od Mt i Łk. Griesbach pisał: „Możesz zobaczyć w łasnym i oczami, że Marek m iał przed sobą dzie­ ła M ateusza i Łukasza i ustawicznie je konsultował, biorąc z każdego

z nich to, co uw ażał za pożyteczne dla swoich czytelników. Raz od­ kładał na bok Mt, za chwilę odkładał Łk, lecz zawsze w racał dc tego samego miejsca, w którym tekst uprzednio zostawił” 27. G rie­ sbach sporządził tabelę pokazującą, jak M arek „skakał” z jednej do drugiej Ewangelii. Porządek perykop odgrywa dużą rolę w dowo­ dzeniu H. Rileya i B. Orcharda.

Ad 2. „Szorstki język” oraz żywość opisów Mk często uważane są za argum ent przem aw iający za pierw szeństw em Mk. Zdaniem B. O rcharda mogą one jedynie być argum entem za tym, że opis M arka m a ch arakter świadectwa naocznego świadka, ale bynajm niej nie świadczą o jego pierwszeństwie.

Ad. 3. Zgodność Mt i Łk przeciwko !Mk w m ateriale w ystępu­ jącym także u M arka uważa się zazwyczaj za mocno przem aw iają­ ce za hipotezą dwóch Ewangelii. W prawdzie C. M. T u c k e tt28 uważa ostatnio inaczej, ale zlekceważył on pytanie postawione przez H. H. Stoldta: „Jak można w yjaśnić fakt, że w 180 przypadkach M ateusz i Łukasz, niezależnie od siebie, opuścili i zignorowali frazy czy zdania z Mk, jeśli była ona ich źródłem?” 29

Ad 4. Markowe zbitki powstałe z połączenia tekstów M ateusza

27 J. J. G r i e s b a c h , Synoptic, dz, cyt., 108. 28 C. M . T u c k e t t , dz. cyt., 75.

29 H. H. S t o 1 d t, History and Criticism of the Markan Hypothesis, w y d ang., E d inburgh 1980, 21.

i Łukasza. Dużo przykładów podał P. P ark er 30, ale F. Neirynck 31 zaproponował alternatyw ne w yjaśnienie twierdząc, że M arek lubi powtórzenia w yrażone w podobny sposób, co w większości p rzy ­ padków może być dobrym tłumaczeniem. Z kolei R. M. Frye 33 do­ strzega wiele faktów wskazujących na to, że M arek łączy teksty z Mt i Łk.

W konkluzji B. O rchard jeszcze raz stwierdza, że na podstawie kryteriów literackich nie można rozstrzygnąć problem u literackich zależności pomiędzy synoptykam i. Oprócz nich trzeba uwzględnić dw a pozostałe kryteria: świadectwa zewnętrzne (patrystyczne) oraz prawdopodobieństwo historyczne w ysuniętych hipotez. Przyczyny, dla których te dwa k ry teria są pomijane, są n atu ry teologicznej. U parte podtrzym ywanie hipotezy dwóch źródeł, pomimo wszystkich jej słabości, zmusza do wyprowadzenia wniosku, że nieświadomie stała się ona jakby dogmatem i bastionem „liberalizm u” w stosunku do roszczeń Kościoła, by kontrolować poprawność interpretacji Pism a Świętego. K rytykom w ydaje się, że oferuje ona alternatyw ne w yjaśnienie w stosunku do trad ycji Kościoła.

III. R ekonstrukcja historii kompozycji trzech Ewangelii Część trzecia dzieła The Order of the Synoptics. W hy Three

Synoptic Gospels? zawiera rekonstrukcję historii kompozycji Ew an­

gelii synoptycznych, sporządzoną przez B. O rcharda na podstawie syntezy świadectw patrystycznych i wyników kry tyk i literackiej. Odtw arza on tę historię także w artykule The Formation of the S y ­

noptic Gospels. 33

1. P o w s t a n i e E w a n g e l i i M a t e u s z a

W momencie, gdy zaczął istnieć Kościół, w dniu Pięćdziesiątni­ cy, pewne w ydarzenia uświadomiły apostołów, że powinni rozpocząć misję ewangelizacyjną o zasięgu światowym. Tymi w ydarzeniam i były: zstąpienie Ducha Świętego, mówienie obcymi językami, naw ró­ cenie 3000 ludzi z różnych krajów. Apostołowie byli w większości rybakam i, m ającym i zdolności praktyczne i wrodzoną inteligencję, których sam Jezus przygotowywał do późniejszych, kierowniczych zadań, Chociaż większość z nich mogła nie mieć greckiego w ykształ­ cenia (ale Mateusz, Jan i Judasz raczej je mieli), to jednak, wpływy greckie w Palestynie były bardzo silne i w lokalnej synagodze mogli

j g kS. ROMAN BARTNICKI 80 P. P a r k e r , T he P o s t e r i o r i t y of M a r k , w : N e w S y n o p t i c S tu d ie s , dz. cyt., 104. 81 P. N e i r y n c k , D u a lit y in M a r k , L e u v e n 1972, passim . 32 B. O r c h a r d — H. R i l e y , T h e O r d e r of th e S y n o p ti c s , dz. cyt., 2?7—277.

POWSTANIE EWANGELII SYNOPTYCZNYCH ₁₇ otrzymać solidne podstaw y ogólnego wykształcenia, którego bazą było studium Starego Testam entu. Okazali- się ludźmi posiadającym i ży­ ciową mądrość, energię i zdolność kierow ania innymi, jak wskazują na to Dzieje Apostolskie (zob. Dz 6, Inn.). Mamy praw o sądzić, że chociaż na początku należeli do kręgu ludzi niewykształconych, to jednak szybko uczyli się tego, czego mógł ich nauczyć podczas ew an­ gelizacji niewierzący świat.

To, że zaraz na początku byli w stanie zainteresować i pozyskać dla w iary wielu kapłanów (Dz 6, 7) i tłum z różnych krajów p rzy ­ były do Jerozolim y na święto Pięćdziesiątnicy (Dz 2, Inn.) świadczy 0 tym, że Jezus w ybrał na apostołów ludzi, którzy potrafili prze­ konać także inteligentnych i możnych tego świata. Piotr, Jakub 1 Jan. (wydaje się, że ten ostatni z łatwością poruszał się w kręgach związanych z arcykapłanam i — J 18, 16) byli także na tyle pokorni, by uznać, że potrzebują pomocy Pawła, k tó ry dzięki swemu w y­ kształceniu i talentow i mógł skutecznie oddziaływać na pogański, po grecku mówiący św iat (Ga 2, 1— 10).

Wszakże po zesłaniu Ducha Świętego ich pierwszym zadaniem było głoszenie ewangelii współrodakom w Jerozolimie. Dz 1— 12 po­ zw alają nam poznać, w jaki sposób apostołowie zorganizowali m a­ cierzysty Kościół w Jerozolimie. Nie byli niezdyscyplinowanym i fa­ natykam i, jak czasami są przedstawiani, lecz działali zgodnie z po­ wziętym planem; np. P iotr zwołuje zebranie, by uzupełnić grono Dwu­ nastu, apostołowie ustanaw iają Siedmiu (diakonów?), by troszczyli się o wdowy hellenistów, istniały zasady co do dobrowolnego ubó­ stw a (przypadek Ananiasza i Safiry), itd. Jednocześnie apostołowie sprawowali kontrolę nad doktryną, w którą należy wierzyć i nad spraw ow aną liturgią (por. Dz 2, 42— 4.4). Ponieważ nie mogli sp ra­ wować liturgii w 'św iątyni, zakładali kościoły w domach (Dz 2, 46 i 12, 12 — w domu Marka). P io tr i Ja n w izytują Kościół w Samarii, P iotr odwiedza Joppe (Dz 9, 32). Zm artw ychw stały Jezus został uzna­

ny przez- nich nie tylko za Mesjasza, lecz także za P ana — Boga Abraham a, Izaaka i Jakuba, który w ypełnił proroctw a Starego Te­ stam entu. Jest On również nowym Mojżeszem, centrum ich kultu 1 duchowego życia. Jego wspólnota, której przewodzą apostołowie, jest nowym Izraelem, k tóry ciągle się rozrasta. P an Jezus spowo­ dował nawrócenie Szawła pod Damaszkiem. P iotr ma wizję płótna zawierającego nieczyste zwierzęta i słyszy słowa, że ma je jeść. N a­ wrócenie pogańskiego setnika Korneliusza i całego domu przekonało Piotra, że Kościół Jezusa C hrystusa ma być otw arty dla pogan. P io tr chrzci K orneliusza i ten czyn zostaje zaaprobowany przez apo­ stołów i starszych w Jerozolimie, którzy decydują, by bez żadnych w arunków otworzyć Kościół dla pogan (Dz 11, 18). W ten sposób usunięte zostały przeszkody uniemożliwiające rozszerzanie się Ko­ ścioła w świecie greckim.

Ale już w Jerozolimie, jak świadczy o tym Paw eł w 1 Tes 2,14—

18 ks. ROMAN BARTNICKI

16, Kościół m usiał się bronić nie tylko przed fizyczną przemocą w ro­ gów, lecz także występować przeciwko wywodom rabbich i faryze­ uszy, którzy wcześniej na próżno usiłowali pochwycić w mowie J e ­ zusa (por. też mowy P io tra w Dz 2, 14—39; 3, 11— 26). Broniąc się opierali się na Septuagincie, zwłaszcza na tych fragm entach, które mówiły o przyszłym Mesjaszu. Ale — jak zauważył to K. Stendahl ■—■ Kościół jerozolimski potrzebował podręcznika o charakterze jedno­ cześnie apologetycznym, dydaktycznym i adm inistracyjnym , który w prostej formie przedstaw iałby syntezę ewangelii o królestwie S4. Wprawdzie orędzie ewangeliczne miało być najpierw przekazywane jedynie w nauczaniu ustnym , ale spisany dokum ent „nowej Tory”, zaw ierający naukę i opis życia Mistrza, mógł dać odpowiedź na wszystkie zarzuty krytyków i w dodatku mógł być pożytecznym podręcznikiem czy vadem ecum dla nowych, wędrownych kazno­ dziejów.

W Ewangelii M ateusza Kościół po raz pierwszy w yraził w li­ terackiej form ie jak sam siebie rozumie. Była to księga wspólnoty chrześcijańskiej w Jerozolim ie i pierwsze świadectwo tego, co J e ­ zus mówił i czynił. Uważana była od początku za „Ewangelię Koś­ cioła”, główne źródło nauki Jezusa i doktrynalna norm a dla pierw ­ szego stadium ewangelizacji. Jest to też jedyna Ewangelia, która wiąże Stare i Nowe Przym ierze, zapewnia kontynuację między cza­ sem przygotowania i czasem w ypełnienia, m iędzy Praw em Mojże­ sza i Praw em Chrystusa.

Zobaczmy, w jaki sposób została ta Ewangelia skomponowana. Wśród wielu spraw, które interesow ały D wunastu w tym n a j­ wcześniejszym okresie, kw estią najw ażniejszą był sposób ewange­ lizacji, czyli sposób, w jaki należało przekazywać nauczanie Mistrza. Form a i styl Mt wskazują, że zastosowali oni literackie zwyczaje tam tej epoki: w swoje ustne nauczanie włączyli słowa i czyny Je­ zusa, które otrzym ały kształt przyjętych ówcześnie pięciu form li­ terackich. V. Taylor wykazał, że k u ltu ra grecka i prace greckich gram atyków były dobrze znane w Palestynie w I wieku “ .· Wobec tego w ykształcony Żyd w tam tej epoce znał i stosował pięć głów­ nych form literackich: gnome (maksyma, czyli pełne treści powie­ dzenie), parabole (plastyczne przedstawienie jakiejś idei), diêgësis

(proste opowiadanie), chreia (zwięzła anegdota), apomnêmoneuma (wspomnienie; prosta, n atu raln a forma, w której wspomniane jest jakieś wydarzenie). Dla celów ewangelizacji słowa i czyny Jezusa pow inny być u jęte w tych pięciu kategoriach literackich.

Mateusz jako celnik m iał wyższe w ykształcenie niż pozostali apostołowie—rybacy i on prawdopodobnie odegrał dużą rolę

u K . S t e n d a h l , M atthew, w : P eake’s C om m en tary on the Bible, red. M . B la ck , H on g K on g 1985, 769 (§ 673 c).

35 V. T a y l o r , The G roun dwork of the Gospels, O xford 1946, cytow an e w : B . O r c h a r d , M atthew, Luke and Mark, dz. cyt., 31— 34.

POWSTANIE EWANGELII SYNOPTYCZNYCH ₁₉

w ukształtow aniu tych form, które dzisiaj rozpoznajemy w obecnych perykopach ewangelicznych. W ydaje się, że dla tych samych przy­ czyn powierzono Mateuszowi kompilację całej Ewangelii, czego do­ konał łącząc te małe form y w dużą rozprawę. Ponieważ zaś jego dzieło miało towarzyszyć D wunastu, gdy każdy z nich ostatecznie miał na własną rękę ewangelizować, w ydaje się pewnym, że zostało ono skomponowane w grece koine. Gdy Ewangelia M ateusza była już gotowa, misja do pogan mogła być skutecznie prowadzona w całym po grecku mówiącym świecie. Spraw ny przebieg organizo­ w ania Kościoła w Jerozolimie (jak ukazują to Dz) pozwala przy­ puszczać, że Mt skomponowana została zanim P io tr opuścił Judeę, tj. nie później niż w r. 43—44, kiedy to Herod A gryppa zaczął prze­ śladować Kościół (por. Dz 12, 1—25). Była ona już w użyciu w mo­ mencie sławnego spotkania trzech filarów (Ga 2, 1— 10), które sta­ nowiło preludium do pierwszej podróży m isyjnej Pawła. Wydaje się, że Mt kilka razy cytowana jest w listach Paw ła do Tesaloniczan, które napisane zostały nie później niż A. D. 51—52 (cytowana jest także w Ga).

2. P o w s t a n i e E w a n g e l i i Ł u k a s z a

Łukasz zredagował Dzieje Apostolskie w krótce po napisaniu swej Ewangelii, prawdopodobnie przed uwolnieniem Paw ła z wię­ zienia, tj. około r. 63. W Dz Łukasz przedstawia dwie fazy historii Kościoła. W pierwszej uformował się Kościół w Jerozolimie pod kierownictwem Piotra; drugą fazę stanow iły misje Paw ła do pogan i ustanowienie greckich Kościołów na wzór Kościoła jerozolimskiego. Pierw sza faza trw ała od r. 30 do r. 46; druga od r. 46 do r. 62/63. W tym okresie jedyną istniejącą i używaną Ewangelią była Mt. Tak było aż do końca trzeciej podróży m isyjnej Paw ła i wydarzeń, które doprowadziły do jego uwięzienia w Cezarei na ponad dwa la­ ta (prawdopodobnie la ta 58— 60) — na podstawie fragmentów' Dz pisanych w pierwszej osobie liczby mnogiej wiemy, że z Pawłem był wówczas Łukasz.

Możemy sobie wyobrazić, na co w ykorzystał Paw eł ten okres bezczynności. W czasie ponad dwuletniego uwięzienia snuł refle­ ksje nad dotychczasową duszpasterską działalnością podczas swych podróży i robił plany na przyszłość. Chociaż ewangelizacja pogan przy pomocy Ewangelii M ateusza przyniosła ogromne sukcesy, to jednak wiedział bardzo dobrze, że Ewangelia ta nie była idealnym narzędziem przy nauczaniu greckich konwertytów. Nie tylko dla­ tego, że czasami nieprzychylnie w yrażała się o poganach. Ponieważ została skomponowana w środowisku chrześcijan nawróconych z ju ­ daizmu, zajmowała się głównie problemami, które ich interesowały, np. stosunkiem Jezusa do św iątyni i do Praw a Mojżeszowego. Te problem y zaś m iały małe albo żadne znaczenie dla Greków, którzy 2*

gardzili Żydami i ich kulturą. Ponieważ zaś nawróceni przez Paw ła swoją liczebnością już przewyższyli judeochrześcijan, możemy w nio­ skować, że Paw eł powiązał zam iar przygotowania nowej w ersji orę­ dzia ewangelicznego, które lepiej sprostałoby potrzebom Greków. Ponieważ zaś wiemy, że tradycja pozostawała całkowicie pod kon­ trolą apostołów (Dz 2, 42n.; 1 Kor 3, In; 11, 25), możemy być pewni, że sam Paw eł poinstruow ał Łukasza, jak m a przygotować na pod­ stawie oryginalnych źródeł nową w ersję orędzia ewangelicznego (por. Łk 1, 1—4), opartą jednak o schem at Mt. Łukasz starał się usunąć m ateriał, który mało interesował Greków, a dodał m ateriał, dzięki którem u mógł przedstawić Jezusa na wzór greckich, zw y­ cięskich bohaterów, a zwłaszcza ukazać Go w roli przebaczającego Zbawcy, który może uwolnić grecki świat z niewoli w ad i zepsucia. Łukasz miał do dyspozycji przynajm niej te dwa lata i mógł prze­ prowadzić w łasne badania w Jerozolimie i na terytorium , gdzie J e ­ zus żył i nauczał. A ponieważ od śmierci i zm artw ychw stania J e ­ zusa nie upłynęło więcej niż 30 lat, żyło jeszcze wielu naocznych świadków, których Łukasz mógł konsultować. Rezultatem jego ba­ dań, którym patronow ał „dostojny Teofil”, jest dwutomowe dzieło: Łk — Dz.

3. P o w s t a n i e E w a n g e l i i M a r k a

N ajpierw należy przypomnieć, co NT mówi o stosunkach między Piotrem i Pawłem. Jako ten, kto otrzym ał pełnomocnictwa bezpo­ średnio od wywyższonego Jezusa, jako apostoł pogan, Paw eł cie­ szył się wielkim autorytetem i był niezależny, co pozwoliło mu zganić publicznie P iotra (Ga 2, 14), ale jednocześnie Paw eł uznał, że podobnie jak pozostali apostołowie musi podporządkować się tra ­ dycji Kościoła (1 Kor 11, 23) i nie ma racji, by podejrzewać, że in ­ cydent w Antiochii w jakiś sposób zepsuł ich w zajem ny szacunek i zaufanie (por. Ga 2, 7— 10). Możemy być pewni, że P io tr bardzo szybko dowiedział się o uwięzieniu Paw ła i usiłował robić wszystko co możliwe, by go uwolnić (por. nakaz Jezusa, by chorych naw ie­ dzać, Mt 25). List do Galatów, napisany krótko przed soborem je­ rozolimskim w r. 49, ukazuje jak Paweł, kierow any przez Ducha Świętego, swoje poglądy co do chrztu nieobrzezanych poddaje w J e ­ rozolimie pod osąd trzech filarów: Piotra, Jakuba i Jan a (Ga 2, 1— 10). W tedy uzgodniono też zapewne, na jakich terenach każdy z nich miał działać. Pod koniec trzeciej podróży m isyjnej Paw eł zaczął jed ­ nak otrzymywać od Ducha Świętego regularne napomnienia, by udał się do Rzymu (Dz 19, 21; 23, 11; 27, 24). Mniej więcej w tym samym czasie, około r. 56, napisał list do Kościoła w Rzymie, w któ­ rym m. in. rozpracował problem pojednania Żydów i pogan w C hry­ stusie (Rz 9— 11). Problem ten już wcześniej wywołał wstrząs, który doprowadził do zwołania soboru w Jerozolimie (r. 49), podczas któ­

2

rego doszło do konfrontacji między zwolennikami obrzezania a P a­ włem. Dz 15 inform ują, że dzięki w staw iennictw u P iotra i Jakuba zwyciężyły poglądy Paw ła, z tym że chrześcijanie nawróceni z po­ gaństw a zostali zobowiązani do zachowywania czterech nakazów, co miało chronić judeochrześcijan przed zgorszeniem. Pomimo jednak tego, że spór został rozstrzygnięty na korzyść Paw ła i Barnaby, całkowicie nie wygasł jeszcze przez wiele lat, jak świadczą o tym Pawłowe listy więzienne, np. Flp 3, 2.

Tak w yglądała sytuacja, gdy około r. 60/61 jako więzień przy­ był do Rzymu Paweł, w tow arzystw ie Łukasza, który przywiózł z sobą nową Ewangelię, gotową do rozpowszechniania. Ponieważ mogła być ona uważana za m anifest ryw alizujący z żydowską Ewan­ gelią Mateusza, trzeba było być bardzo ostrożnym z jej publikowa­ niem, gdyż nie można było ograniczyć jej zasięgu tylko do Kościo­ łów Pawiowych. Paw eł i Łukasz dobrze wiedzieli, że nie można było

jej rozpowszechniać bez uprzedniej konsultacji z przywódcami Ko­ ścioła, gdyż należało unikać ryzyka konfrontacji ze stronnictw em żydującyeh. Być może Paw eł przed opuszczeniem P alestyny miał możliwość skonsultowania w tej spraw ie Jakuba, choć nie wiemy, czy tak uczynił. Pozostali jeszcze P io tr i być może Jan. Wiemy, że 1 P był napisany z Rzymu (1 P 5, 12—13) w r. 62, a więc w czasie, gdy Paw eł przebyw ał w Rzymie jako więzień. W takim razie około r. 62 P iotr i Paw eł w tym sam ym czasie byli w Rzymie. Paw eł trzym any był w domowym areszcie, ale mógł przyjm ować gości i byłoby dziwne, gdyby nie odwiedzał go Piotr. Za tymi, że po­ zostawali w kontakcie, przem aw iają też teksty z listów więziennych, napisanych w tym sam ym czasie. Oto Marek i Łukasz w ym ienieni są dw ukrotnie razem w Pawiowych pozdrowieniach (Kol 4, 10— 14; Flm 23—24) — oczywiście w ystępują jako „nasz” M arek i „nasz” Łukasz, podczas gdy P io tr nazywa M arka „swoim synem ” (1 F 5, 12—13). Skoro zaś „asystenci” pozostawali w kontakcie, to i „zwierz­ chnicy” też m usieli się kontaktować.

Paw eł z pewnością potrzebował poparcia Piotra, by Ewangelia Łukasza mogła być zaakceptowana przez cały Kościół, z żydującym i włącznie. Mt była m anifestem Kościoła w Jerozolimie i mogła ucho­ dzić za przynależącą zwłaszcza do żydującyeh. Można sądzić, że P a­ weł pragnął akceptacji Łk jako paralelnego m anifestu Kościołów, do których należeli nawróceni z pogaństwa. P io tr był jedynym aposto­ łem, którego w tej chwili mógł konsultować Paweł. Był też jedy­ nym, który dobrze znał i rozum iał obydwie strony. Idealnym roz­ wiązaniem dla Paw ła byłoby, gdyby P io tr w swoim w łasnym Ko­ ściele, złożonym z nawróconych z judaizmu i z pogaństwa (zob. Rz,

passim), publicznie ogłosił, że w jego opinii nowa Ewangelia, zreda­

gowana przez Łukasza, całkowicie pozostaje w zgodzie z tradycją. K ilka ciekawych faktów podaje Klemens Aleksandryjski. Pisze, że Ewangelie M ateusza i Łukasza zostały skomponowane przed M ar­

2 2 ks. ROMAN BARTNICKI

kiem, że P io tr wygłosił w Rzymie serię przemówień, które zaw iera­ ły historie o Chrystusie, i że słuchaczami tych przemówień byli także członkowie pretorium , którzy pozostając pod w rażeniem ich jakości przekonali M arka, ucznia Piotra, by dostarczył im kopie tych przemówień, a ten tak uczynił, po otrzym aniu od P iotra pozwole­ nia na opublikowanie te k s tu 38. Oznacza to, że M arek, działający jako „pośrednik” (hermëneutês) wręczył im kopie obecnej Ew an­ gelii Marka, bez ostatnich dw unastu wierszy. Wręczył im tekst publi­ cznych przemówień Piotra. Mk jest bowiem dosłownym tekstem wykładów Piotra o Jezusie zapisanym przez stenografa.

Można podać kilka faktów, które przem aw iają za takim pocho­ dzeniem Ewangelii Marka:

1. Patrystyczne świadectwa mówią o Marku, jako o hermêneu-

të s — pisarzu lub pośredniku; nigdy nie nazyw ają go „autorem ”. 2. Euzebiusz w trzech m iejscach swojej Historii wspomina tr a ­ dycję, że Ewangelia M arka w rzeczywistości jest dziełem Piotra (HE 2, 15; 3, 39, 15—16; 6, 14, 5—7).

3.W HE 3, 39 Euzebiusz cytuje Prezbitera, który broni tekstu M arka, jako całkowicie poprawnego i rzeczywiście tak wypowiedzia­ nego przez P iotra — z pewnością w odpowiedzi na krytykę stylu Marka, czego Euzebiusz jednak nie zanotował.

Te głosy Ojców pozostają w doskonałej harm onii z następują­ cymi spostrzeżeniami, dokonanymi na podstawie badań współ­ czesnego tekstu Ewangelii Marka:

1. Styl Ewangelii wskazuje na to, że oryginalnie była ona mó­ wiona, a nie pisana.

2. Tekst M arka tak jest ułożony, że w „zygzakowaty” sposób naśladuje kolejność na przem ian Mt i Łk, co najpierw H. Owena, a następnie J. J. Griesbacha doprowadziło do wniosku, że autor Mk musiał mieć przed sobą jednocześnie Mt i Łk.

3. Jest pewne, że w czasach P iotra w Rzymie byli ludzie, któ­ rzy byli w stanie stenografować mowy wygłaszane zarówno po grecku, jak i po łacinie S7.

4. Fakt, że M arek cały czas podąża naprzód poprzez teksty Mt i Łk bez żadnych dubletów, przem awia za tym , że teksty mówcy, na których on się opierał, były umieszczone na pergaminowych zwo­ jach.

Dlatego możliwe jest wyciągnięcie wniosku, że Mk jest zapisem przemówień Piotra, skrupulatnie notowanych przez jego ucznia, Marka. Ale trzeba jeszcze dać odpowiedź na pytanie, dlaczego w tak zagadkowy sposób korzystał on z Mt i Łk. B. O rchard sądzi, że P iotr wygłosił serię pięciu przemówień (didaskalias) podczas litu r­ gicznych zebrań w kościele, które z entuzjazm em były słuchane

*6 E u z e b i u s z , HE 2, 15; 6, 14.

37 Por. H. J. M а г r o u, A His tory of Education in Antiqu ity, L ondon 1936, 312.

przez audytorium , wśród którego byli także urzędnicy pretorium . Piotr przygotował swoje przemówienia przy pomocy swego sekre­ tarza Marka, zaznaczając na zwojach zaw ierających Mt i Łk te fragm enty, które m iał zam iar opowiedzieć, dodając do nich niewielkie uzupełnienia na podstawie w łasnych doświadczeń. Zaznaczał także miejsca, w których m iał przejść od jednej do drugiej Ewangelii. Zachowywał taką kolejność w ydarzeń, w jakiej były one zapisane w Ewangelii Łukasza.

K orzystając ze zwoju trzeba było manipulować obydwiema rę­ kami. Dlatego podczas w ykładu za każdym razem przy zmianie Ewangelii P iotr wręczał Markowi zwój z tekstem M ateusza i otrzy­ mywał zwój z tekstem Łukasza, i odwrotnie. Jednocześnie stenogra­ fowie spisywali dosłownie słowa Piotra.

Takie postępowanie było dla P iotra najlepszym sposobem po­ świadczenia swoim autorytetem , że Ewangelia Łukasza w arta jest rozpowszechnienia i można ją postawić obok Ewangelii Mateusza jako m anifest dla Kościołów Pawła. Dzieło M arka ma szczególny charakter. Mt i Łk były zredagowane po to, by dać pełny obraz (choć z różnego pu n k tu widzenia) działalności Jezusa. Ceł M arka był zupełnie inny. Ponieważ jednak praw ie od razu, ze względu na autorytet Piotra, dzieło zaczęto nazywać Ewangelią, traktowano je jako „księgę”, staw iając obok Mt i Łk. W rzeczywistości dzieło Marka nie miało zam iaru rywalizować z Ewangeliami Mateusza i Łukasza; tylko one są kom pletnym i sprawozdaniam i z życia i dzia­ łalności Jezusa, przygotowanym i dla Kościoła w Jerozolimie i dla Kościołów Pawła. Nieporozumienie polegało na tym , że dziełu M ar­ ka przyznawano poziom literacki Mt i Łk, choć w rzeczywistości tylko te Ewangelie taki poziom osiągnęły. Oczywiście to nie pom niej­ sza wielkiego znaczenia Mk, gdyż odegrała ona olbrzymią rolę w za­ chowaniu jedności tradycji ewangelicznej.

Hipoteza dwóch Ewangelii —■ zdaniem B. O rcharda —· może wyjaśnić problem y związane z Ewangelią M arka. I tak, od po­ czątku istniały niejasności co do pochodzenia tej Ewangeli — właśnie dlatego, że nie była ona literacką kompozycją w takim sensie jak Mt i Łk. Nigdy nie wyjaśniono dostatecznie, dlałezego w wielu m a­ nuskryptach brakuje zakończenia Mk 16, 9—20 i jest ono streszcze­ niem relacji o zm artw ychw staniu z Mt i Łk. B. O rchard sądzi, że jest ono dziełem Marka, który skomponował ten fragm ent po śm ier­ ci męczeńskiej P iotra — uważał on, że należy dodać zakończenie do piątego w ykładu Piotra.

Przez długi czas Ewangelia M arka nie cieszyła się zbytnim zainteresowaniem. Przyczyna jest w tej chwili jasna. Już istniały dwie Ewangelie: dla judeochrześcijan i poganochrześcijan. Mowy Piotra, które stały się Ewangelią M arka, m iały cel pragmatyczny. P iotr nie chciał, by jego reminiscencje, skomponowane w tak nie­ zwykły sposób, były uważane za trzecią Ewangelię. Znaczenie dzie­ POWSTANIE EWANGELII SYNOPTYCZNYCH 2 3

ła M arka polega na tym, że było ono gw arancją Piotra, że Ew an­ gelia Łukasza może być czytana w Kościołach P iotra i Paw ła obok Ewangelii Mateusza. Ewangelia M arka powinna być uważana za pomost między Mt i Łk. Czasem harm onizuje ona pewne rozbież­ ności między Mt i Łk. Niekiedy osądza Łk w stosunku do Mt, np. su ­ geruje, że Łukasz dobrze by zrobił, gdyby nie opuścił fragm entu, który jest nazyw any w ielkim lukaszowym opuszczeniem (Mt 14, 22— 16, 12), i dlatego przyw raca ten m ateriał.

Hipoteza dwóch Ewangelii w yjaśnia również, dlaczego bardzo wcześnie (przed kanonem M uratoriego, około 150 r.) Kościół Za­ chodni umieścił Mk pomiędzy Mt i Łk, choć na Wschodzie tradycja długi czas utrzym yw ała, że Łk została skomponowana jako druga Ewangelia. Umieszczając Mk pomiędzy Mt i Łk Kościół sygnalizował, że Mk wprowadza Łk i potwierdza jego równość z Mt. W rzeczy­ wistości zaś, choć Łk została zredagowana przed Mk, to jednak jej rozpowszechnianie było opóźnione aż do momentu, gdy P io tr w y­ głosił swe przemówienia, które jego uczeń przekształcił w doku­ ment, znany dziś jako Mk.

W podsumowaniu B. O rchard stwierdza, że każda z Ewangelii synoptycznych napisana została w odpowiedzi na konkretne zapo­ trzebowanie historycznej sytuacji:

Mt — by zaradzić potrzebom pierwotnego Kościoła w Jerozo­ limie (założonego przez Piotra), jako m anifest broniący jego istnie­ nia i integralności w najwcześniejszych dniach;

Łk — by zaradzić potrzebom Kościołów założonych przez Pawła, by m iały własną w ersję ewangelii;

Mk — by zachować jedność Kościołów P iotra i Paw ła, by istnia­ ła autorytatyw na w ersja, która mogłaby być uważana za łączącą perspektyw y Mateusza i Łukasza.

* * *

Celem niniejszego artykułu było zapoznanie polskiego czytelni­ ka z hipotezą dwóch Ewangelii, która jest innym rozwiązaniem pro­ blemu synoptycznego niż teoria dwóch źródeł. Została ona w XVIII wieku zaproponowana przez H. Owena i J. J. Griesbacha, w 1964 r. odnowiona przez W. R. Farm era, a obecnie w najdojrzalszej for­ mie przedstawiona przez B. Orcharda. Pow strzym ując się od dokład­ niejszej oceny tej hipotezy, zakończmy tę prezentację następują­ cymi spostrzeżeniami.

Pozytywnie ocenić trzeba dowartościowanie świadectw p a try ­ stycznych. P rzy w yjaśnieniu genezy Ewangelii pow inny one zawsze być uwzględniane. Słuszna jest krytyka zwolenników teorii dwóch źródeł, którzy lekceważyli wypowiedzi Ojców Kościoła. Być może jest to dziedzictwo w ieku Oświecenia, tak niechętnego tradycji kościelnej, ale nie należy zapominać, że hipoteza Griesbacha powsta­ ła również w wieku XVIII.