"Paulus und seine Lieblingsgemeinde. Drei Briefe an die Heiligen von Philippi, Paulus - neu gesehen", Rudolf Pesch, Freiburg-Basel-Wien 1985 : [recenzja]

Jan Harasim

"Paulus und seine

Lieblingsgemeinde. Drei Briefe an die

Heiligen von Philippi, Paulus - neu

gesehen", Rudolf Pesch,

Freiburg-Basel-Wien 1985 : [recenzja]

Collectanea Theologica 57/3, 187-189

R E C E N Z J E

liw ie p rz e z M ic h a lsk ie g o ja k o „ b y t p r z y to m n y ”) o ra z „ n ie - tu t a j- t e r a z b y c ie ”, c z y li u to ż s a m ia n ie się b y tu i c z ło w ie k a z te r a ź n ie js z o ś c ią ja k o w io d ą c ą ich p o s ta c ią o ra z o tw ie r a n ie się b y tu i c z ło w ie k a p o za sie b ie —■ k u p rz e s z ło śc i, k u p rz y s z ło ś c i lu b k u g łę b i b y tu czy „ in n e m u ś w ia t u ”. J e d n o c z e ś n ie m ó w i się o c z ło w ie k u „ je d n o p o ja w ie n io w y m ” (b io g ra fic z n y m , w ła s n y m d la sieb ie, z a p o d m io to w a n y m w sobie, tk w ią c y m cało ścio w o w „ tu t a j- te r a z - b y c iu ”) o ra z „ w ie lo p o ja w ie n io w y m ” (h is to ry c z n y m , r e p e to w a ln y m w w ie lo ś c i lu d z i, „ b liź ­ n im ”, sp o łe c z n y m , p o w ta r z a ją c y m p o d s ta w o w e w a rto ś c i i tr e ś c i ż y c ia lu d z ­ k ie g o w ogólności). C z a sa m i d o c h o d z i tu jesz c z e sp e c y fic z n e p o ję c ie „ p e rs o ­ n a liz m ” , k tó r e o z n a c z a r a c z e j u p e rs o n ifik o w a n ie z ja w is k , te n d e n c ji, p ro c e ­ sów , j a k n p. w ła d z y w k o n k r e tn y m k ró lu . P e rso n a w y s tę p u je tu w z n a c z e ­ n iu s t r u k tu r a li s ty c z n y m ja k o „ ro la ja k ie jś je d n o s tk i czy zesp o łu je d n o s te k ”, a n ie ja k o b y t osobow y.

N ie m n ie j w s z y s tk ie p o ję c ia i k a te g o r ie są o r y g in a ln e i tw ó rc z e . N a jb a r ­ d z ie j o ry g in a ln ie a u to r s t a r a się w ią z a ć d ia d y c z n ie „ n ie - tu t a j- t e r a z - b y c ie ” z „ tu t a j- te r a z - b y c ie m ”, a w ię c m e ta fiz y k ę z h is to rią , a p rio ry z m z a p o s te rio - r y z m e m , r a c jo n a liz m z e m p iry z m e m , im m a n e n c ję z p e w n ą tr a n s c e n d e n c ją w z g lę d n ą . P o n a d to „ tu t a j- te r a z - b y c ie ” w ią ż e się z „ j a ” (s. 81 n n.), a w ię c n a s tę p u je w re c e n ty w iz m ie p rz e jś c ie od p rz e d m io tu do p o d m io tu . I w t e ­ m a c ie ch o d zi g łó w n ie o to , że o s ta b iln o ś c i k u lt u r y i tr w a ło ś c i je j ży cia d e c y d u je z d o ln o ść te j k u lt u r y do w y z w o le n ia w c z ło w ie k u ty p u je d n o p o - ja w ie n io w e g o n ie o d p a r te j te n d e n c ji do id e n ty f ik a c ji z w a rto ś c ia m i, k tó r e są w n a jb liż s z e j k u ltu r z e w ie lo p o ja w ie n io w e j. K u ltu r a m a coś z ż y w e j o r g a ­ n ic z n o śc i, j a k u c z y ł A. J . T o y n b e e , a s p e łn ia się p o d ty m w z g lę d e m w „ ja ” lu d z k im i n a ro d o w y m . P r z y ty m je d n a k c zło w ie k je d n o p o ja w ie n io w y je s t r a c z e j k o r e la te m th y m o s , zaś w ie lo p o ja w ie n io w y je s t ra c z e j k o r e la te m p h r o -

n e sis, k u l t u r a i h is to r ia le ż ą n a p rz e c ię c iu się o b u ty c h p ła s z c z y z n . W y d a je

się, że is tn ie je „ tu t a j- te r a z - b y c ie ” je d n o s tk o w e i z a ra z e m sp o łeczn e. P r y ­ m a t d z ie rż y sp o łeczn e, c h o ć b y s ta n o w iło „ n i e - tu t a j- t e r a z - b y c ie ” d la je d n o s tk i, k tó r a się id e n ty f ik u je je d n a k ze sp o łe c z n o śc ią p rz e z „ s p ra w ie d liw o ś ć d z ie ­ jo w ą ” .

N ie k ie d y n ie p o p ie r a łb y m w p r a c y p e w n y c h e le m e n tó w s t r u k tu r a liz m u : o d rz u c a n ie p ro c e s u g e n e ty c z n e g o , p o s tę p u , o tw a r c ia n a ro z w ó j, w ie c z n ie za­ s ty g łe j to ż s a m o śc i (za K. J a s p e rs e m ), ty lk o p o z o rn ie ru c h o m e j. B y łb y to m i­ to lo g ic z n y a k tu a liz m , w sz y stk o s tre s z c z a ło b y się w „ te r a z ” i z a c h o d z iła b y „ te o d y c e a f a k tó w z a s z ły c h ” — a p o te o z a teg o , co się fa k ty c z n ie z d a rz y ło , b ez w id z e n ia in n e j m o ż liw o śc i i w y m ia r u n ie e ty c z n o śc i. „ T u ta j - te r a z - b y c ie ” s t a ­ n o w i ty lk o p u n k t o p a rc ia , a le ła tw o m oże się s ta ć p u s ty m w so b ie a b s o lu te m . P o d o b n ie , a n a liz u ją c d z is ie jsz ą c y w iliz a c ję n ie m o ż n a p rz y ją ć , ja k o b y c y w i­ liz a c ja „ s tr a c h u i łu p u ” p r z e m ija ła , c z a sa m i w y d a je się in te n s y fik o w a ć , n p . w o b lic z u k a p ita liz m u i im p e ria liz m ó w . K o n c e p c ja p ro f. J . B a ń k i p r z y p o ­ m in a tr o c h ę s c h e m a t A. C o m te ’a i n ie w y c h o d z i p o z a g łó w n y c z y n n ik p s y ­ c h ic z n y w k u ltu r z e .

A le w id z im y o lb rz y m ią e ru d y c ję , m o rz e b ib lio g r a fii, o ry g in a ln o ś ć t e r ­ m in ó w i k o n c e p c ji, ro z le g ło ść w ied zy , d o s k o n a łą z n a jo m o ść k u l t u r i w y ­ r w a n ia się ze s te re o ty p ó w . W sz y s tk o to c z y n i p r a c ę n ie z w y k łą n ie ty lk o w P o ls c e , a le i w św iecie. k s. C ze sła w S . B a r tn ik , L u b lin R u d o lf P E S C H , P a u lu s u n d se in e L ie b lin g s g e m e in d e . D re i B r ie fe a n d ie H e ilig e n v o n P h ilip p i, P a u lu s — n e u g e se h e n , F re ib u rg -B a s e l-W ie n 1985, V e r­ la g H e rd e r, s. 127 (H e r d e rb ü c h e r e i, t. 1208).

P r o b le m je d n o ś c i lite r a c k ie j lis tu do F ilip ia n n ie s ta n o w ił w tr a d y c y jn e j eg zeg ezie p rz e d m io tu sp o rn e g o . U w a ż a n o p o w sz e c h n ie , że li s t t e n w o b e c n e j s w o je j fo r m ie p o c h o d z i b e z p o śre d n io od św . P a w ła . W ą tp liw o ś c i p o c z ę ły się

R E C E N Z J E

p o ja w ia ć p o cząw szy od w ie k u X V II. Z a in i c ja to r a ty c h ż e w ą tp liw o ś c i u c h o d z i S. L e M o y n e (1685). W jeg o ś la d y p o sz li w X IX i X X w ie k u ta c y eg zeg eci j a k H . E. G. P a u lu s , P . E w a ld , A. H a u s r a th , J . W eiss, A. S c h w e itz e r i in n i. W szy scy o n i są z d a n ia , że d z is ie jsz y lis t do F ilip ia n je s t k o m p o z y c ją z a ­ w ie r a j ą c ą w so b ie d w a lu b tr z y lis ty n a p is a n e w ró ż n y m c zasie i w r ó ż ­ n y c h m ie js c a c h , a p ó ź n ie j p o łą c z o n e w je d n o p is m o p rz e z n ie z n a n e g o r e ­ d a k to r a .

Z a g a d n ie n ie je d n o ś c i li te r a c k ie j lis tu do F ilip ia n p o d e jm u je n a n o w o w s w o je j k sią ż c e n ie m ie c k i b ib lis ta R u d o lf P e sc h . Id ą c ś la d a m i w y ż e j w s p o m n ia n y c h e g z e g e tó w u s iłu je o n w y k a z a ć , że lis t do F ilip ia n w o b e c n e j s w o je j fo r m ie je s t s p o rz ą d z o n ą d o p ie ro po śm ie rc i św . P a w ła k o m p o z y c ją , zło ż o n ą z tr z e c h w c z e ś n ie j n a p is a n y c h listó w .

R o z w a ż a n ia sw o je ro z p o c z y n a a u to r od o p is u m is y jn e j d z ia ła ln o ś c i A p o s­ to ła N a ro d ó w w M a c e d o n ii i z a ło ż e n ia g m in y c h rz e ś c ija ń s k ie j w F ilip p i. D a le j u s iłu je o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , s k ą d i w ja k i c h o k o lic z n o śc ia c h n a ­ p is a ł P a w e ł p o szczeg ó ln e lis ty do F ilip ia n . N a s tę p n ie p o d e jm u je p ró b ę r e ­ k o n s t r u k c ji te k s tu p o sz c z e g ó ln y c h p ism . L is t p i e r w s z y , k r ó t k i i u b o g i w tr e ś ć te o lo g ic z n ą , m ia łb y o b e jm o w a ć ty lk o 10 w ie rs z y z c z w a rte g o r o z ­ d z ia łu o b ecn eg o , k a n o n ic z n e g o lis tu do F ilip ia n , m ia n o w ic ie w ie rs z e z a w a r te w 4, 10— 20. Św . P a w e ł w y r a ż a t u t a j w d z ię c z n o ść za d o b ro ć , ja k ą o k a z a li m u F ilip ia n ie . J e s t to k r ó t k ie p o d z ię k o w a n ie za d a r y p rz e s ła n e A p o sto ło w i o d F ilip ia n p rz e z E p a f r o d y ta . L is t te n m ia łb y z a w ie ra ć ta k ż e w s tę p i p o z d ro ­ w ie n ia k o ń c o w e , k tó r e z o s ta ły o p u szczo n e p rz e z r e d a k t o r a . L is t d r u g i , o b s z e rn ie js z y , w y s ła n y z w ię z ie n ia m ia łb y się s k ła d a ć z n a s tę p u ją c y c h części: w s tę p — 1, 1— 2; d z ię k c z y n ie n ie i m o d litw a za a d r e s a tó w — 1, 3— 11; s y ­ t u a c j a w w ię z ie n iu i w s p o m n ie n ia su k c e s ó w a p o s to ls k ic h — 1, 12—26; w s k a ­ z ó w k i i z a c h ę ty do ż y c ia g o d n eg o E w a n g e lii ■— 1, 27-—2, 18; o p o s ła n n ic tw ie T y m o te u s z a i E p a f r o d y ta — 2, 19— 30; n a p o m n ie n ia szczeg ó ło w e — 3, 1; 4, 4— 7; z a k o ń c z e n ie i p o z d ro w ie n ia — 4, 21— 23. L is t t r z e c i , p is a n y ju ż n a w o ln o śc i, m ia łb y z a w ie r a ć n a s tę p u ją c e f r a g m e n ty : r o z p r a w a z b łę d n o w ie r - c a m i ·— 3, 2— 21; n a p o m n ie n ia ■— 4, 1— 3; z a k o ń c z e n ie ■— 4, 8— 9. D o k o n a w sz y r e k o n s tr u k c j i tr z e c h d o m n ie m a n y c h lis tó w a u to r u s iłu je o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , d la c z e g o w y d a w c a k o re s p o n d e n c ji P a w ła p o łą c z y ł te tr z y p is m a w je d n o ? O d p o w ie d ź : „ p o n ie w a ż t a k się w y d a w c y p o d o b a ło ” s a m a u to r u w a ż a za n ie w y s ta r c z a ją c ą . N a p y ta n ie to tr u d n o je s t u d z ie lić je d n o z n a c z n e j o d p o w ied zi. O s ta te c z n y r e d a k t o r tr z e c h p ie r w s z y c h lis tó w św . P a w ła do F ilip ia n d o s trz e g a ł z a p e w n e ic h p a r a l e ln ą b u d o w ę . L is t p ie rw s z y , choć p ię k n y i z a w ie r a ją c y c e n n e w y n u r z e n ia A p o sto ła , w y d a w a ł się je d n a k z b y t k r ó tk i, a b y go p o w ie la ć i p u b lik o w a ć ja k o o so b n e p ism o . P ró c z teg o n ie z a w ie r a ł p r a w ie ż a d n e j tr e ś c i te o lo g ic z n e j. D a w a ł się ła tw o w k o m p o ­ n o w a ć w lis t d ru g i, p is a n y k r ó tk o p o te m . Z p o łą c z e n ia ty c h p is m p o w s ta w a ł o b s z e r n ie js z y d o k u m e n t o w a ż k ie j tr e ś c i te o lo g ic z n e j, k tó r y m o ż n a by ło z e s ta w ić z in n y m i lis ta m i A p o s to ła N a ro d ó w . N a p y ta n ie , ja k ie w z g lę d y m o ­ g ły sk ło n ić r e d a k to r a do p o łą c z e n ia p o w s ta łe g o z ty c h d w ó c h p is m d o k u ­ m e n tu z lis te m trz e c im , a u to r n ie z n a jd u je z a d o w a la ją c e j o d p o w ied zi. B yć m o że w s z y s tk ie tr z y lis ty z o s ta ły p o łą c z o n e w je d n ą cało ść w te d y , k ie d y F ilip ia n ie p r z e s y ła li je do p rz e c z y ta n ia ja k ie m u ś in n e m u K o ścio ło w i.

W y w o d y n a sz e g o a u to r a m o ż n a u z n a ć z a w y so c e p ra w d o p o d o b n e . W y ­ j a ś n ia j ą o n e z n a jd u ją c e się w k a n o n ic z n y m liśc ie do F ilip ia n p o w tó rz e n ia i z m ia n y n a s t r o ju , a ta k ż e b r a k c iąg ło ści m y śli. N p. f r a g m e n t F lp 3, 2— 4, 3 s ta n o w i i te m a ty c z n ie , i sty lis ty c z n ie z u p e łn ie o bce c ia ło w k o n te k ś c ie c a ­ łeg o lis tu . T e k s t 4, 10— 20 z a w ie r a ją c y w y r a z y w d z ię c z n o śc i P a w ła za d o b ro ć , ja k ą m u o k a z a li F ilip ia n ie , z p e w n o ś c ią n ie z n a jd o w a ł się p ie r w o tn ie n a ty m m ie js c u . T a k ż e z w ro t, k tó r y s p o ty k a m y ju ż w 3, 1 je s t ty p o w y d la z a k o ń ­ c z e n ia lis tu . W sz y s tk o to p rz e m a w ia n a k o rz y ś ć te o r ii k o m p o z y c ji. P u n k te m w y jś c ia d la te j te o r ii b y ła z a p e w n e n o ta tk a św . P o li k a r p a o rz e k o m y m i s t ­ n ie n iu w ie lu lis tó w P a w ła do F ilip ia n . Z n o ta t k i te j w c a le je d n a k n ie w y ­

R E C E N Z JE

n ik a , że w s z y s tk ie te lis ty z n a jd u j ą się w d z is ie jsz y m k a n o n ic z n y m liście do F ilip ia n . O p ró cz te g o w ia d o m o p rz e c ie ż , że u ż y ty p rz e z św . P o lik a r p a te r m in e p is to la i m o że o zn a c z a ć je d e n d o k u m e n t.

N ie m o ż n a w ię c w y w o d ó w R. P e s c h a u w a ż a ć z a p e w n ik . T y m b a r d z ie j że is tn ie je w ie le p o w a ż n y c h r a c j i p r z e m a w ia ją c y c h za je d n o ś c ią li te r a c k ą lis tu do F ilip ia n . C h o c ia ż b y c iąg ło ść k ilk u te m a tó w p r z e w ija ją c y c h się p rz e z w s z y s tk ie ro z d z ia ły lis tu , ta k i c h j a k ra d o ś ć lu b te ż z a tr o s k a n ie g m in y o lo sy A p o sto ła . Z a ła m a n ia w s ty lu i tr e ś c i li s t u z n a jd u j ą się n ie ty lk o w liście do F ilip ia n . S ą on e d o s trz e g a ln e ta k ż e w in n y c h lis ta c h św . P a w ła , np. R z 16, 17; 1 T e s 2, 15; 1 K o r 15, 58. M ogły b y ć o n e sp o w o d o w a n e p r z e r w ą w d y k to w a n iu lis tu . O p ró c z teg o , g d y b y l i s t n a sz s ta n o w ił p ó ź n ie js z ą k o m ­ p ila c ję , to a n o n im o w y r e d a k t o r p o s ta r a łb y się z a p e w n e o s ta r a n n ie js z e z a ­ ta r c ie ta k w id o c z n y c h , n a r z u c a ją c y c h się ró żn ic.

W y d a je się w ię c , że s p r a w y je d n o ś c i li te r a c k ie j lis tu do F il ip i a n n ie m o ż n a jesz c z e u w a ż a ć z a d e fin ity w n ie ro z s trz y g n ię tą . N ie m n ie j r e c e n z o w a n a p r a c a p o s ia d a w ie le n ie w ą tp liw y c h w a rto ś c i. J e s t p rz y c z y n k ie m do b a d a ń n a d s t r u k t u r ą lis tó w św . P a w ła . P rz y b liż a c z y te ln ik o w i p o s ta ć A p o sto ła , p o z w a la g łę b ie j w n ik n ą ć w tr e ś ć jeg o lis tó w o ra z le p ie j z ro z u m ie ć w ie le p ro b le m ó w w n ic h z a w a rty c h .

ks. J a n H a ra sim , W a r s z a w a V e it S to ss. D er K r a k a u e r M a r ie n a lta r, o p is a ł i w y ja ś n ił V e it F u n k , F r e i ­

b u rg - B a s e l-W ie n 1985, V e rla g H e r d e r , s. 132, 48 c a ło s tro n ic o w y c h f o to g ra fii b a r w n y c h o ra z 17 fo to g r a f ii c z a rn o b ia ły c h .

J a k ż e n ie w ie le je s t w P o ls c e d z ie ł s z tu k i, k tó r e b y ły b y u w z g lę d n ia n e w n a u k o w y c h b ą d ź p o p u la r n y c h s y n te z a c h d z ie jó w s z tu k i e u r o p e js k ie j. Do ta k ic h n a le ż y o łta rz g łó w n y k r a k o w s k ie g o k o śc io ła f a r n e g o p o d w e z w a n ie m W n ie b o w z ię c ia N a jś w ię ts z e j P a n n y M a r y i (M a ria c k i). O łta rz te n je s t d z ie łe m n ie m ie c k ie g o a r t y s ty , k tó r e g o im ię b rz m ia ło W it, z aś n a z w is k o o k re ś la n e b y ło n a jc z ę ś c ie j w d w u w e r s ja c h : S to sz lu b S tw o sz. P r z y b y ł on do K ra k o w a z N o ry m b e r g i o k o ło 1477 r . N a d s w y m d z ie łe m p r a c o w a ł 12 la t, a K ra k ó w o p u ś c ił w 1496 r. O p ró cz o łta rz a s tw o r z y ł w P o ls c e in n e w s p a n ia łe rz e ź b y , m .in. n a g r o b k i k r ó la K a z im ie rz a J a g ie llo ń c z y k a , b is k u p a P io t r a z B n in a , a r c y b is k u p a Z b ig n ie w a O le śn ic k ie g o , k r u c y f ik s d la k o śc io ła M a ria c k ie g o f u n ­ d a c ji H e n r y k a S la c k e r a . P o p o w ro c ie do N o ry m b e r g i ju ż n ie w y k o n a ł ty lu w s p a n ia ły c h dzieł, a o s z u k a n y i n a p ię tn o w a n y z m a r ł z g o rz k n ia ły w s ę d z i­ w y m w ie k u w p o ło w ie w rz e ś n ia 1533 ro k u .

R a n g a a r ty s ty c z n a tw ó rc z o ś c i S tw o sz a , je j p o z y c ja w sz tu c e e u r o p e js k ie j tłu m a c z y s ta łe z a in te re s o w a n ie n ią h is to r y k ó w sz tu k i. N a u k o w e o p ra c o w a ­ n ia , p rz y c z y n k i u ś c iś la ją c e w ie d z ę o ż y c iu i tw ó rc z o ś c i m is tr z a W ita u k a z u ­ ją się od p o n a d s tu la t. P o d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j je d n a k p r a c e p o ls k ic h h is to r y k ó w s z tu k i w y d a ją się n a jw a rto ś c io w s z e . S tu d ia i o b s z e rn e m o n o g r a ­ fie S zczęsn eg o D e tlo f fa ,1 Z d z is ła w a K ę p iń s k ie g o 2, P io t r a S k u b is z e w s k ie g o 3, M a r ii Ł o d y ń s k ie j-K o s iń s k ie j 4 s ta n o w ią n a jp o w a ż n ie js z y w k ła d w p ro c e s p o ­ z n a w a n ia i w y ja ś n i a n ia s z tu k i S tw o sza.

W 1983 r o k u m i ja ł a 450 ro c z n ic a ś m ie rc i te g o a r t y s ty . W ty m te ż r o k u u k o ń c z o n o r e s ta u r a c j ę o łta rz a , z aś w d w a l a t a p ó ź n ie j u k a z a ła się w R F N p ię k n ie w y d a n a k s ią ż k a o c h a r a k te r z e a lb u m o w y m p o św ię c o n a o łta rz o w i M a r ia c k ie m u . A u to r e m te k s t u o ra z o b s z e rn e g o k o m e n ta r z a do z d ję ć je s t V e it F u n k .

N a p o ls k im c z y te ln ik u n ie z w y k łe w ra ż e n ie w y w ie ra w s p a n ia ła sz a ta g ra f ic z n a , zw ła sz c z a 48 c a ło s tro n ic o w y c h f o to g ra fii b ra w n y c h , z n a k o m ic ie u k a z u ją c y c h b o g a c tw o k o lo ry s ty c z n e o d r e s ta u ro w a n e g o o łta r z a , b ę d ą c e g o je d n o c z e ś n ie a r c y d z ie łe m m a l a r s tw a i rz e ź b y . Z in f o r m a c ji n a s k r z y d e łk a c h o b w o lu ty d o w ia d u je m y się, że a u to r a m i z d ję ć b y li p o ls c y fo to g ra fic y — n ie ­ s t e ty n ie p o d a n o ic h n a z w is k . S zk o d a, że o s ta tn ie o b sz e rn e a lb u m o w e o p r a ­