R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H T o m V I I I - 1 9 9 8 G R Z E G O R Z G Ó R S K I L u b l i n D W I E K O N S T Y T U C J E K W I E T N I O W E D n i a 17 p a ź d z i e r n i k a 1997 r. w e s z ł a w ż y c i e u c h w a l o n a p r z e z Z g r o m a d z e nie N a r o d o w e 2 k w i e t n i a t e g o ż r o k u K o n s t y t u c j a R z e c z y p o s p o l i t e j Pol ski e j . Jej p o w s t a w a n i u , p r o ce so wi u c h w a l a n i a i z a t w i e r d z a n i a w r e f e r e n d u m p o w s z e c h n y m t o w a r z y s z y ł y n a m i ę t n e spory. N i e s p o s ó b j e d n a k nie z a u w a ż y ć , że nie r o z s tr zy g n i ę t y zost ał p r o b l e m wi el ki e j wagi , a m i a n o w i c i e k w e s t i a o b o w i ą z y w a n i a Kons t yt uc j i k w i e t n i o w e j z 1935 r. I ni e j e s t to t y l k o p yt a n i e o w a ż n e s k ą d i n ą d k we s t i e c i ą gł ości p a ń s t w o w o ś c i p o l s k i e j c z y o s t o s u n e k do tzw. P R L - u . Jest to k w e s t i a f u n d a m e n t a l n a , t r z e b a b o w i e m o d p o w i e d z i e ć na pyt ani e: co z p u nkt u w i d z e n i a o g ó l n i e p r z y j ę t y c h n o r m i z a s a d p r a w n y c h stało się z K o n s t y t u c j ą k w i e t n i o w ą ? J e d n ą z n a j w a ż n i e j s z y c h z a s a d o d n o s z ą c y c h się d o t z w. t e m p o r a l n e g o zakr esu o b o w i ą z y w a n i a p r a w a j e s t u z n a n i e , iż akt p r a w n y o b o w i ą z u j e d op ó t y , d o pó k i nie z os t a n i e u c h y l o n y m o c ą póź ni e j w y d a n e g o a k t u p r a w n e g o 1. M o ż na p o w i e d zi e ć , iż o c z y w i s t o ś ć tej z a s a d y nie j e s t k w e s t i o n o w a n a w ż a d n y m c y w i l i z o w a n y m s ys te mi e p r a w n y m . P o p r a w n e s t o s o w a n i e k l a u z u l d e r o g a c y j nyc h j e s t j e d n y m z n a j w a ż n i e j s z y c h w e r y f i k a t o r ó w p o z i o m u l egi sl acj i w d a n y m p or z ą d k u p r a w n y m . T r z e b a j e d n a k p a m i ę t a ć , że nie z a w s z e k l a u z ul e d e r o g a c y j n e są z a p i s y w a n e w w y d a w a n y c h a k t a c h p r a w n y c h . K o n s e k w e n c j ą taki ch sytuacji są kol i z j e n o r m p r a w n y c h , do k t ó r y c h r o z w i ą z y w a n i a stosuj e się s p e c j al n e z a s a dy - w t ym w y p a d k u z a s a d ę le x p o s te r io r d e r o g a t le g i p rio ri. N a d t ym, czy w p r z y p a d k u K o ns t y t uc ji z 1935 r. m o ż e m y m ó w i ć o s t o s owa n i u tej zasady, z a s t a n o w i m y się w d al sze j c z ę ś c i t yc h r o z w a ż a ń .
1 J. B o g u c k a, S. B o g u c k i. O d e r o g a c ji i p o ję c ia c h p o k r e w n y c h , „ P a ń s tw o i P r a w o ” , 1992, z. 6, s. 80 n.; A. R e d e I b a c h. W stęp do p r a w o z n a w s tw a , P o z n a ń 1993, s. 98; J. K o w a 1 s k i. W stęp do tu n iki o p a ń s tw ie i p ra w ie . W a r s z a w a 1976, s. 21 8-219.
Z a n i m do t e g o p r z e j d z i e m y , u st a l i ć j e d n a k n a le ż y , czy i j a k r o zw i ą z a n a z o s t a ł a k w e s t i a d e r o g a c j i K o n s t y t u c j i k wi e t n i o w e j . K o n t r o w e r s j e z w i ą z a n e z u c h w a l e n i e m kons t y t u c j i w latach 1934— 19352 s p o w o d o w a ł y , że k i e d y j e s i e n i ą 1939 r. o d b u d o w y w a n o j u ż we Francj i p o l ski e i n s t y t u c je p a ń s t w o w e , p o w a ż n i e r o z w a ż a n o m o ż l i w o ś ć o de j ś c i a od s t o s o w a n i a p r z e p i s ó w o b o w i ą z u j ą c e j K o n s ty t u c ji . W k o ń c u j e d n a k , t akż e pod w p ł y w e m a r g u m e n t ó w z d e k l a r o w a n y c h d o t ą d p r z e c i w n i k ó w Kon s t y t u c j i , obóz gen. W . S i k o r s k i e g o z a a k c e p t o w a ł jej r e g u l a c j e 3. W z g o d z i e ż p r ze p i s a mi tej K o n s t y t u c j i u s t a n o w i o n e zos t a ł y n a j w y ż s z e w ł a d z e p a ń s t w o w e R z e c z y p o s p o l i tej: P r e z y d e n t R P , P r e z e s R a d y M i n i s t r ó w i R a d a M i n i s t r ó w o r az Na c ze ln y W ó d z . Z a p e w n i ł o to R z e c z y p o s p o l i t e j p r a w n o - p a ń s t w o w ą c i ą gł o ś ć i m i ę d z y n a r o d o w e u z n a n i e 4. St an t aki p r z e t r w a ł do p o ł o w y 1945 r., k i e d y to m i ę d z y n a r o d o w e uznani e u z y s k a ł p o w o ł a n y n a p o d s t a w i e z a w a r t y c h w Ja ł c i e i M o s k w i e p o r o z u m i e ń t r z e c h m o c a r s t w - U S A , Z S R R i Wi el k i e j Br yt a ni i - T y m c z a s o w y Rząd J e d n o ś c i N a r o d o w e j .
W t y m c za si e , od k o ń c a l i pca 1944 r., dzi a ł a ł y j u ż na części u w o l n i o n y c h s p o d o k u p a c j i n ie mi e c k i ej t e r e n ó w Pol ski ce n t r a l n e j s t r ukt ur y c/uasi- rz ą d o w e - tzw. Po l s k i K o m i t e t W y z w o l e n i a N a r o d o w e g o ( P K W N ) i j e g o e k s p o z yt u r y , k t ó r e od p o c z ą t k u 1945 r. p r z y b r a ł y n a z w ę tzw. R z ą d u T y m c z a s o w e g o . Ob o k t ych s t r u kt u r o c h a r a k t e r z e a d m i n i s t r a c y j n y m od 31 XI I 1943 r. działała t a k ż e , a s p i r u j ą c a do roli n a j w y ż s z e j r e p r ez en t ac j i N a r o d u - t y m c z a s o w e g o p a r l a m e n t u , t zw. K r a j o w a R a d a N a r o d o w a ( K R N ) , P o m i ę d z y l i p c e m 1944 r. a l i p c e m 1945 r. m i e l i ś m y z a t e m d o c z y n i en i a z s y t u a c j ą f u n k c j o n o w a n i a d w ó c h , n i e z a l e ż n y c h od siebi e a p a r a t ó w p a ń s t w o w y c h . P i e r w s z y , w pos t a c i n a j w y ż s z y c h w ł a d z R P w Angl i i i ich k r aj o w y ch e k s p o z y t u r - D e l e g a t a R z ą d u R P n a Kraj - W i c e p r e m i e r a R z ą d u R P i K r aj o
■ P r z y g o t o w a n y w 1933 r. p ro jekt K ons ty tucji w y w o ła ł g w a łto w n y s p rz ec iw opo zycji. M im o to 26 I 1934 r. z o stało p r z e d s ta w io n e S e jm o w i s p r a w o z d a n ie z prac Komisji K o n s ty tu cyjn ej w raz z tez am i now ej Konsty tucji . K iedy p o s ło w ie op o zy cji, d e m o n s tr u ją c swój sp rz ec iw w o b e c p rojektu, opuśc ili salę ob rad, poz os tali p o sło w ie , r e p re z en tu jąc y o b ó z rządząc y, u ch w alili K o n s ty tu c ję w d r u g i m i trzecim c zytaniu. C h o ć było to w y r a ź n e na ru sze n ie p ro cedur p r z e w i d z ia n y c h w K o n s ty tu cji z 1921 r., to ni em al po roku, 16 I 1935 r., Sena t także p rz eg ło so w ał p ro jek t z p o p r a w k a m i, k tó re S e jm p o n o w n ie pr zyją ł 23 III 1935 r. Po m ie si ącu , 23 IV K o n s ty tu c ję p o d p is a ł P r e z y d e n t R P i w e s z ła o n a w życi e n a s tę p n e g o dnia.
3 S zerzej p isze o tym W. R o stocki (S to so w a n ie K o n sty tu c ji K w ie tn io w e j ir o k re sie II w o jn r ś w ia to w e j. L u b li n 1988, s. 8-9).
4 T a m ż e ; zob. ta kże m o je uw agi w pracy: G. G ó r s k i. U stró j P o ls kie g o P aństw a P o d ziem n eg o u la ta c h 1 9 3 9 - 1 9 4 4 , L u b li n 1945.
wej R a d y Mi n i s t r ów , dzi ał a ł n a p o d s t a w i e p r z e p i s ó w K o n s t y t u c j i z 1935 r. i mi a ł u z na ni e s po ł ec z n o ś c i m i ę d z y n a r o d o w e j , w y ł ą c z y w s z y Z S R R i p a ń s t w a z w i ą za n e z III Rze sz ą. Drugi o ś r o d e k , a w i ę c w y m i e n i o n e wy że j t z w. R z ą d T y m c z a s o w y i tzw. K r a j o w a R a d a N a r o d o w a , nie s z uk a ł „ u z a s a d n i e n i a swej l egal ności w p r z e d w o j e n n y m p o r z ą d k u p r a w n y m , l ecz b e z p o ś r e d n i o w woli narodu**5. O d r z u c aj ą c „ k o n s t y t u c j ę z 1935 r. j a k o f a s z y s t o w s k ą i n a r z u c o n ą n a r o d o w i siłą” , o ś r od e k ten „j ako j e d y n i e l e g a l n ą u z n a w a ł [...] k o n s t y t u c j ę z 1921 r., której p o d s t w o w e i d e m o k r a t y c z n e z a ł o ż e n i a o b o w i ą z y w a ć mi a ł y [...] do c z a s u z w o ł a n i a [...] S e j m u U s t a w o d a w c z e g o , k t ó r y m i a ł u c h w a l i ć n o w ą k o n s t y t u c j ę ”6.
Było to j e d n a k b a r d z o „ s w o i s t e ” o d w o ł a n i e się do K o n s t y t u c j i m a r c o w e j , i to nie tyl ko dl at e go, że ta nie p r z y w i d y w a ł a o c z y w i ś c i e t a ki c h i nst yt ucj i j a k P K W N czy KR N . W i a d o m o t eż p r z e c i e ż, że r e a l i a lat 1 9 4 4 - 1 9 4 7 był y j a s k r a w y m z a p r z e c z e n i e m „ d e m o k r a t y c z n y c h z a s a d K o n s t y t u c j i m a r c o w e j ” 7. Nie s p o s ób op r z e ć się w r aż e n i u, że K R N i P K W N , a p ó ź ni e j t a kż e R z ą d T y m c z a s o w y i T y m c z a s o w y R z ą d J e d n o ś c i N a r o d o w e j ( T R N J ) z a s a d y te t r a k t o w a ły w swej dzi ał a l no ś c i p r a w o d a w c z e j z u p e ł n i e s w o b o d n i e , by ni e p o w i e d z i e ć i ns t r ume n t al n i e .
I nt e r e s uj ą c y m j es t na t ym tle fakt, iż o ś r o d e k k o m u n i s t y c z n y p o z a sf er ą regulacji k o n s t y t u c yj ne j, gdzi e o b o w i ą z y w a ł y c a ł k o w i c i e „ r e w o l u c y j n e z a s a d y ” , w p r ak ty c e r e c y p o w a ł ni e ma l cały p oz o s t a ł y p o r z ą d e k p r a w n y II R z e c z y pospol i t ej . T y l k o tam, gd z i e p o j a w i a ł y się pi l ne k o n i e c z n o ś c i , c h o ć b y z u wa g i na p ot rz e b ę b u d o w y n o w e g o ł adu s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e g o , n a s t ę p o w a ł y o cz yw i ś c i e b a r d z o s z ybki e z m i a n y . J u ż p i e r w s z y d e k r e t P K W N , w y d a n y 31 VI I I 1944 r . \ c h o ć z a wi er ał r e g u l a c j e o d n o s z ą c e się d o z u p e ł n i e n o w y c h
5 F. S i c m i c ń s k i, P raw o k o n s ty tu c y jn e , W a r s z a w a - P o z n a ń 1980, s. 42. P o d o b n e w istocie k oncepcje repre zentow ali inni p ro m in e n tn i k o n s ty tu cjo n a liś c i P R L : A. B u r d a. P o lskie ¡traw o p a ń stw o w e . W a r s z a w a 1977, s. 110-111; Z. J a r o s z, S. Z a w a d z k i. P raw o ko n stytu cy jn e. W a r s z a w a 1980.
S i e m i ę ń s k i, dz. cyt., s 42.
7 C o k o lw iek by nie m ó w ić o n e g a ty w n y c h a s p e k ta ch f u n k c jo n o w a n i a u stro ju p a ń s t w o w e g o pod rządami K ons tytucji m arc o w e j, nic da się tego w ż ad e n sp o s ó b p o r ó w n a ć z realia m i lat 1 9 4 4 - 1 9 4 7 . F a łszers tw a re fe re n d u m z 1946 r. i w y b o r ó w w 1947 r., w s z e c h o b e c n e tajne służby, terror w ojska, u p o lit y czn ien ie i p o d p r z ą d k o w a n i e j e d n e m u o ś r o d k o w i d y s p o z y c y jn e m u niemal w s zy s tk ich d zie d zin życia p a ń s tw o w e g o , w re s z cie zanik s u w e r e n n o ś c i z ew n ę trzn e j i oparci e całeg o sy s te m u na o b e cn o ś ci o b c y ch w o jsk - to w s z y s tk o b y ły e le m e n t y , k tó ry ch w y s tę p o w a n ie c zyniło d e k la rację o r e s p e k to w a n iu d e m o k r a ty c z n y c h zas ad K o n s ty tu cji m arcow ej zupełnie pustą.
8 D ekret z 31 VIII 1944 r. o w y m ia r z e kary dla f a s z y s t o w s k o - h i t le r o w s k i c h z b ro d n ia rzy w in n y c h zab ójst w i z n ęc an ia się nad l u d n o ś c ią c y w iln ą i j e ń c a m i o raz dla z d r a j c ó w N a ro d u Polsk iego, Dz .U . R P nr 4, poz. 16.
mat er i i p r a w n y c h , o d w o ł y w a ł się w p r o s t do regul acj i p r z e d w o j e n n e g o k o d e k su p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o ' . K o l e j n y akt p r a w n y , „ s z t a n d a r o w a ” regul ac j a P K W N , czyli d e k r e t z 6 IX 1944 r. o r ef or mi e r o l n e j 10, z a w i e r a ł w y r a ź n ą k l a u z u l ę d e r o g u j ą c ą p r z e d w o j e n n ą u s t a w ę o r e f o r m i e rolnej z 1925 r 1 . W i n n y m d e kr e c i e P K W N , z 7 IX 1944 r . 12, u c h y l o n o pr z e p i s z p r z e d w o j e n n e j u s t a w y o u b e z p i e c z e n i u s p o ł e c z n y m o r az z r o z p o r z ą d z e n i a Mi ni st r a O p i e k i S p o ł e c z n e j o d o p ł a t a c h za p o r a d y l e k a r s k i e 12. De k r e t P K W N z 23 w r z e ś n i a 1944 r. z p r z e p i s a m i w p r o w a d z a j ą c y m i K o d e k s K a r ny W o j s k a P o l s k i e g o 14 z a w i e r a ł p r z e pi s d e r o g u j ą c y K o d e k s Ka r n y W o j s k o w y z 1932 r. o r az w s z e l k i e w y d a n e na j e g o p o d s t a w i e p r z e p i s y 15. W r e s z c i e w latach 1 9 4 5 - 1 9 4 6 w y d a n y c h zost a ł o d z i e w i ę ć d e k r e t ó w z a w i e r a j ą c y c h n o w e r egul acj e w z a kr e s i e p r a w a c y w i l n e g o 16. R ó w n o c z e ś n i e w y d a n o p r z e pi s y w p r o w a d z a jące, kt ó r e z a w i e r a ł y w y r a ź n e k l a u z u l e d e r o g u j ą c e p r z e pi s y o b o w i ą z u j ą ce p r z e d 1 I X 1939 r . 17 W w y m i e n i o n y c h p r z y k ł a d o w o r óż n y c h ob s z a r ac h r e g u l o w a n y c h d e c y z j a m i no we j w ł a d z y k i e r o w a n o się c ał y czas d w o m a p r z e s ł a n k a m i : b ą d ź w y r a ź n ą r e c e p c j ą p r z e p i s ó w p r z e d w o j e n n y c h ( ws z ę d z ie tam, g d z i e nie w k r a c z a ł y n o w e r e g u l a c j e) , b ą d ź w y r a ź n ą d e r o g a c j ą p r z e p i s ó w p r z e d w o j e n n y c h ( w s z ę d z i e tam, gd z i e u z n a w a n o , że są o n e s p r z e cz n e z ki e r u n k a m i p r z e b u d o w y u s t ro j u p o li t y c z n e g o , s p o ł e c z n e g o i g o s p o da r c z e g o ) .
M o ż n a z a t e m p rz y j ąć , iż sf er a r e gul ac j i k o n s t y t u c y j n y c h b y ł a z t ego p u n ktu w i d z e n i a t r a k t o w a n a p rz e z ten o b ó z w y j ą t k o w o . T a k da l e c e , że poza
u P rzep is y d o t y c z ą c e k o n fisk a ty m ie n ia (art. 5 § 2).
111 D e k ret z 6 IX 1944 r. o p r z e p r o w a d z e n iu r e fo rm y rolnej, Dz .U. R P nr 4, poz. 17. 11 D e r o g a c ję z aw ie rał art. 21 de kretu.
12 D e k ret z 7 IX 1944 r. o z n ie sien iu do p łat p o b iera n y ch przez Ubcz.pieczalnie sp ołeczne od u b e z p i e c z o n y c h , Dz.U . R P nr 4, poz. 19.
Art. 2 p r z y w o ł a n e g o de kretu.
14 D e k ret z 23 IX 1944 r. p rzep isy w p r o w a d z a j ą c e K o d e k s K arny W o js k a Polsk iego. Dz.U . R P nr 6, poz. 28.
1? Art. 1 p r z y w o ł a n e g o dekretu.
D e k ret z 29 VIII 1945 r. p ra w o o s o b o w e (D z.U . R P nr 40, poz. 223); dekret z 25 IX 1945 p r a w o m ałż e ń s k ie (D z.U . R P nr 48, poz. 280); de k ret z 22 I 1946 r. prawo ro d z in n e (D z.U . R P nr 6, poz. 52); dekret z 14 V 1946 r. p ra w o o p ie k u ń c z e (D z.U . R P nr 20, poz. 135); dekret z 29 V 1946 r. p ra w o m a łż e ń s k ie m a ją tk o w e (D z.U . R P nr 31, poz. 196); dekret z 8 X 1946 r. p ra w o s p a d k o w e (D z.U . R P nr 60, poz. 328); d ekret z 11 X 1946 r. p ra w o rz e c z o w e (D z.U . R P nr 57, poz. 319); de k ret z 1 1 X 1946 r. p ra w o o księgach w ie c z y s ty c h (D z.U . R P nr 57, poz. 320); de k ret z 12 XI 1946 r. przepisy o g ó ln e prawa c y w i ln e g o (D z.U , R P nr 67, poz. 369).
17 S zerze j na ten tem at zób. A. W o 1 t e r, P ra w o cyw iln e. Z a r y s c zy śc i ogóln ej. W a r s z a w a 1986, s. 50-51.
o g ól ny d e kl a r a c j ą pol i ty c z n ą , z a w a r t ą w tzw. M a n i f e ś c i e P K W N z l ipca 1944 r . lx, o d r z u c a j ą c ą K o n s t y t u c j ę k w i e t n i o w ą j a k o „ b e z p r a w n ą ” i „ f as zy s - t o w s k ę ” , r e w o l u cy j n i e u s p o s o b i o n y o ś r o d e k w ł a d z y w p r a k t y c e wi ę c e j t y m a k t e m p r a w n y m się nie z a j m o wa ł . T r u d n o j e d n a k u z n a ć tę d e k l a r a c j ę za p r a w ni e s k u t e c z n ą de r og a c j ę . Dl a w y k o n y w a n e j f a k t y c z n i e w ł a d z y ni e m i ał o to w ó w c z a s o c z y w i ś c i e ż a d n e g o z n a c z e n i a p r a k t y c z n e g o . O d s t r on y f o r m a l n e j j e d n a k , t r zeba to pod k r eś l i ć , K o n s t y t u c j a k w i e t n i o w a ni e p r z e s t a ł a o b o
wi ą zy wa ć.
W st ycz ni u 1947 r., po k o n t r o w e r s y j n y c h w y b o r a c h 19, w y ł o n i o n y zos t ał Se j m U s t a w o d a w c z y , który mi a ł u c h w a l i ć n o w ą k o n s t y t u c j ę . D o p i e r o j e d n a k po pon a d pi ęci u latach, po p r z e d ł u ż e n i u j e g o k a de nc ji , u c h w a l o n a zos t a ł a u s t a w a z a s a d n i c z a p a ń s t w a o no we j j u ż n a z w i e - K o n s t y t u c j a P o l s k i e j R z e c z pospol i t ej L u d o w e j 20. Z p un k t u w i d z e n i a n in i e j s z y c h r o z w a ż a ń i s t ot ne j es t to, że K o n s t y t u c j a l i p c o w a t a k ż e ni e o d n o s i ł a się d o p r o b l e m u o b o w i ą z y w a n i a Kon s t yt uc j i k w i e t n i o w e j 21. M o ż n a p r zy j ą ć , iż był to f o r m a l n y w y r a z n i e c h ę ci z w y c i ę s k i e g o obo z u do „ f a s z y s t o w s k i e g o d z i e d z i c t w a ” . Z a s t a n a w i a j e d n a k , iż K o n s t y t u c j a l i p c o w a nie o d n os i ł a się t ak ż e w o g ó l e d o k we st i i o b o w i ą z y wa ni a Konst yt uc j i m a r c o w e j . A był to p r o b l e m istotny ni e t y l k o d l a t e g o, że f o r ma l n e o b o w i ą z y w a n i e jej z a s a d w y n i k a ł o z d e k l a r a c j i z a w a r t e j w tzw. M a ni f eś c i e P K W N . Dl a p r z yk ł a d u : o d w o ł a n i e się j u ż ni e t y l k o d o d e m o k r a t y c z n yc h za sa d Kon s t y t u c j i m a r c o w e j z n a l a z ł o się w ś r ó d p i e r w s z y c h regul acj i nowej wł a dz y - u s t a w a K R N z 11 w r z e ś n i a 1944 r. o o r g a n i z a c j i i z a k r e s i e d z i a ł a n i a rad n a r o d o w y c h r e c y p o w a l a w p r o s t d w a a r t y k uł y K o n s t y t u c j i m a r c o wej z 1921 r.22 S e j m U s t a w o d a w c z y na p o c z ąt k u swej k a d e n c j i u c h w a l i ł d w i e u s t a w y k o n s ty t u c y j n e , t w o r z ą ce tzw. M a ł ą K o n s t y t u c j ę 23. R e g u l a c j e te t a k ż e r e c y p o - wał y wpr ost b a r d z o wi el e p r z e p i s ó w K o n s t y t u c j i m a r c o w e j . M a ł a K o n s t y t u c j a nie o d n o s i ł a się j e d n a k r ó w n i e ż ani d o kwe s t i i o b o w i ą z y w a n i a K o n s t y t u c j i
ls T ek s t M a n ifes tu ja k o Z ałąc z n ik do Dz .U . R P nr 1.
|l; Dziś, po u jaw nie niu zaw artośc i tzw. A r c h i w u m B ieruta, nic budzi ż a d n y c h w ą tp liw o ś ci fakt, iż w y b o ry sty c zn io w e z 1947 r. zost ały pr zez o b ó z r z ąd z ąc y s f a łs z o w a n e .
20 Dz.lJ. RP nr 33, poz. 232.
21 U s ta w a k o n sty tu cy jn a z 22 VII 1952 r. p rz ep is y w p r o w a d z a j ą c e K o n s ty t u c ję PR L (Dz.U . R P nr 33, poz. 233) nie zaw ie rała ż a d n y c h klau zul d e r o g a c y n y c h .
22 U s ta w a z 11 IX 1944 r. o organiz acji i zak re sie d z ia ła n ia rad n a r o d o w y c h - art. 11 (Dz.U. R P nr 5, poz. 22).
23 U s ta w a k o n s ty tu cy jn a z 4 II 1947 r. o w y b o r z e P r e z y d e n t a R P (D z.U . R P nr 9, poz. 43) oraz u sta w a k o n s ty tu cy jn a z 20 U 1947 r. o ust roju i zak re sie d z ia łan ia n a jw y ż s z y c h o rg a n ó w RP (Dz.U. R P nr 18 poz. 71).
k wi e t n i o w e j , ani też K on s t y t u c j i m a r c o w e j j a k o cał ości . K o n s t y t u c j a m a r c o wa, d e r o g o w a n a p o s t a n o w i e n i a m i K o n s ty t u c j i k w i e t n i o w e j , p rz e z S e j m U s t a w o d a w c z y ani t y m bar dzi ej p r z e z K R N nie z os t a ł a p r z y w r ó c o n a . Al e skoro n o w a w ł a d z a , w b r e w t e o r e t y c z n y m d o g m a t o m o „ r e w o l u c y j n e j w o l i ” narodu, s z u k a ł a j a k i c h ś ź r ó d e ł swej k o n s t y t u c yj n e j l e g i t y mi z a c ji , s k o r o d ał a temu w y r a z b e z p o ś r e d n i w swej f u n d a m e n t a l n e j de k l a r a c j i i d e o w o - p o l i t y c z n e j . czyli w M a n i f e ś c i e P K W N , a p o ś r e d n i o p o p r z e z r e c e pc j ę cz ę ś c i t y c h p r z e p i s ó w do Ma ł e j K o n s t y t u c j i 24, to p r z y j m u j ą c k o n s e k w e n t n i e p o w i n n a dać t e m u wyr az w s wej aut or s ki ej j u ż K o n s t y t u c j i l i pc ow e j z 1952 r., d er o g u j ą c Kon s t y t u c j ę m a r c o w ą . T a k i akt m i a ł b y z n a c z e n i e nie t y l k o p o l i t y c z n e i s y m b ol i c z n e, m o ż n a go b y ł o b y u z n a ć w p e w n y m s ensi e t a k ż e za s w o i s t ą f or mę derogacj i K on st y t u c j i k w i e t n i o w e j . T o j e d n a k nie nas t ą pi ł o, co z r o z u m i a ł e być mo ż e j e d y n i e w k o n t e k ś c i e owe j r e w o l u cy j n e j p r o w e n i e n c j i o b o z u r z ą d z ą c e g o i c h ę ci p o d k r e ś l e n i a z e r w a n i a ze s t a r ym p o r z ą d k i e m.
F o r m a l n ą k o n s e k w e n c j ą t a k i e g o s t a n o w i s k a o bo z u r z ą d z ą c e g o stało się f a k t y c z n e u t r z y m a n i e m o c y o b o w i ą z u j ą c e j K o n s t yt u c ji k w i e t n i o w e j . C h o ć , co t r z e b a p o w t ó r z y ć , nie m i ał o to ż a d n y c h k o n s e k w e n c j i p r a k t y c z n y c h w Kraju. A b s t r a h u j e m y tu cały c za s od faktu, iż w s p o s ó b n i e p r z e r w a n y na p od s t a wi e p o s t a n o w i e ń K o n s ty t u c j i k w i e t n i o w e j f u n k c j o n o w a ł o ś r o d e k p a ń s t w o w y w L o n d y n i e , u t r z y m y w a n y pr ze z pol ski e, n i e p o d l e g ł o ś c i o w e w y c h o d ź s t w o . D zi ę k i t e m u cały c z a s K o n s t y t u c j a k w i e t n i o w a b y ł a a k t e m p r a w n y m p r a k t y c z nie o b o w i ą z u j ą c y m , c h o ć s t o s o w a n y m w w a r u n k a c h o d e r w a n i a od t er yt o r i u m Kr aj u. T a k o n s t a t a c j a m a ist ot ne z n a c z e n i e d l a n a s z y c h p r z y s z ł y c h r o z wa ż a ń .
Z w r ó c i ć na l eż y u w a g ę t a k że na fakt, iż w ł a d z e k o m u n i s t y c z n e c i ą g l e ki e r o w a ł y się s w o i s t ą „ d i a l e k t y c z n ą ” logi ką. J u ż p i e r w s z e akty p r a w n e w y d a n e p o d r z ą d a m i Ko n st y t u c j i P R L z a w i e r a ł y k l a uz u l e d e r o g a c y j n e p r z e pi s ów p r z e d w o j e n n y c h ^ . T a k a p r a k t y k a t r w a ć b ę dz ie p r a k t y c z n i e p r z e z cały okres P R L . j e s z c z e b o w i e m p r ze z dł u g i c za s w r ó ż n y c h s f e r a c h o b o wi ą z y w a ł y r e g u l a c j e p r a w n e z II R z e c z yp o s p o l i t e j . Z w r ó ć m y u w a g ę na j e s z c z e dwi e s z c z e g ó l n e re gul a c j e. W p r o w a d z o n e w 1964 r. k o d e k s c y w i l n y i k o d ek s p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o z as t ą pi ły o b o w i ą z u j ą c e j e s z c z e r e gu la cj e p r z e d w o j e n n e 24 Ł ą c z n ie d r u g a z w y m i e n i o n y c h u s ta w k o n s t y tu c y jn y c h re c y p o w a ł a 24 artykuły K o n s ty tu c ji m arc o w e j.
2:1 D e k ret z 6 V 1953 r. p ra w o g ó r n ic z e (D z.U . nr 29 poz. 113) w art. 151 d c ro g o w ał k ilk a n a ś cie regula cji do tąd o b o w ią z u ją c y c h , w tym np. a u stria ck ą u s ta w ę z 1884 r.. a r o z p o r z ą d z e n ie M in is tr a S p r a w ie d liw o ś c i z 26 VIII 1952 r. o a p lik a n ta c h i a se so rac h są d o w y c h ( D z.U . nr 38, poz. 2 6 5 ) d e r o g o w a l o a n alo g icz n y akt z 1932 r.
i w y r a ź ni e j e d e r o g o w a ł y 26. P o d o b n i e r ze c z się m i a ł a z k o d e k s e m k a r n y m i k o d e k s e m p o s t ę p o w a n i a k a r n e g o z 1969 r., kt ó r e d e r o g o w a ł y s w e o b o w i ą z u j ą c e do t ą d o d p o w i e d n i k i 27. Jest to j e s z c z e j e d e n d o w ó d n a to, j a k s wo i s t ą
logi ką p r a w n ą ki er owa ł y się ó w c z e s n e w ł a dz e i że l o g i k a ta o d n o s i ł a się p r a k t yc z n i e wy ł ą c z ni e do sfery r egul acj i k o n s t y t u cy j n e j .
M o ż n a pr zyj ęć , że u k s z t a ł t o w a n e po 1944 r. w ł a d z e , ż y w i ą c p r z e k o n a n i e , że h o r yz o n t c z a s o w y ich f u n k c j o n o w a n i a jest n i e o g r a n i c z o n y ' 8, po p r o s tu nie p os tr z e g a ł y p r o b l e m u o b o w i ą z y w a n i a K o n s t y t u c j i k w i e t n i o w e j j a k o c z e go ś wi ęcej niż e gz o t y k i z wi ą z an ej z o ś r o d k i e m l o n d y ń s k i m .
T r u d n o j e d n a k z r o z u mi e ć , d l a c z e g o po 1989 r. p r o b l e m ten nie zos t ał w s po s ób p o w a ż n y r oz s t r zy g n i ęt y . U c h w a l o n a 17 p a ź d z i e r n i k a 1992 r. u s t a w a k o n s t y t u c y j n a 29, b ę d ą c a s w o i s t y m p o d s u m o w a n i e m p i e r w s z y c h lat p r ac k o n s t yt uc yj nyc h w w a r u n k a c h o d z y s k a n e j s u w e r e n n o ś c i , d e r o g o w a ł a j e d y n i e Ko ns t y tu c ję l i p co wą P R L z 1952 r. M i m o że j u ż w t e d y n i e k t ó r e ś r o d o w i s k a p o d n o s i ł y p r o b l e m k o n i e c z n o ś c i d er og a c j i K o n s t y t u c j i k w i e t n i o w e j , to z a p e w ne z u w a g i n a r ó ż no r ak i e k o n s e k w e n c j e p o l i t y c z n e p r o b l e m ten z o s t a ł p o m i nięty. Kl a uz ul a d e r o g u j ą c a k o n st y t u c j ę k w i e t n i o w ą z n a l a z ł a się w p r o j e k c i e kons t yt uc j i o p r a c o w a n y m pr z e z S p o ł e c z n ą K o m i s j ę K o n s t y t u c y j n ą i z g ł o s z o n ą do Z g r o m a d z e n i a N a r o d o w e g o j a k o P r o j e k t O b y w a t e l s k i 30. N i e s t e t y P a r l a m e nt w u c h wa l o n e j 2 k w i e t n i a 1997 r. K o ns t y t u c j i t a k ż e z a g a d n i e n i a t e go nie rozst r zygnął .
Bi or ąc z a t e m pod u w a g ę fakt, iż po 1944 r. f u n k c j o n u j ą c e na t e r e n i e P o l ski w ł ad z e p a ń s t w o w e nie d o k o n a ł y d e r o g a c j i K o n s t y t u c j i k w i e t n i o w e j z 1935 r., nal eż y p r z y j ą ć za u z a s a d n i o n e t w i e r d z e ni e , że akt ten ni e ut r a c i ł swej mo c y o b o wi ą z u ją ce j .
:f' U sta w a z 23 IV 1964 r. p rz ep isy w p r o w a d z a j ą c e k o d e k s c y w i ln y ( D z.U . nr l ó p o z . 94) w art. III d e ro g o w ały m i n . k odeks z o b o w i ą z a ć z 1933 r. czy c z ę ś ć k o d e k s u h a n d lo w e g o z 1934 r„
7 U s ta w a z 19 IV 1969 r. przepisy w p r o w a d z a j ą c e k o d e k s k a r n y (D z.U . nr 13, poz. 96) i u sta w a z 19 IV 1969 r. przepisy w p r o w a d z a j ą c e k o d e k s p o s t ę p o w a n ia k a r n e g o (D z.U . nr 13, poz. 97).
:i< M o ż n a tu p r z y p o m n ie ć słynne p o w ie d z e n ie W. G o m u łk i z 1945 r.: ,,W ła d z y raz zdobytej nie o d d a m y !" .
U s ta w a k o n s ty tu cy jn a z 17 X 1992 r. o w z a j e m n y c h s t o s u n k a c h m ię d z y w ła d zą u s ta w o d a w cz ą i w y k o n a w c z ą R z ec zy p o s p o litej P olskiej o raz o s a m o r z ą d z i e ter y to r ialn y m (Dz.U. nr 84, poz. 426).
311 W Pr ojekci e O b y w a te ls k im Kon sty tucji w p rz ep is a ch k o ń c o w y c h w art. 170 zapisa no, iż z d n iem wejśc ia w życie „uznaje się że [....] w y g a s ły " p rz ep is y K o n s ty tu c ji / 1935 r.
O c z y w i ś c i e p r z e c i w n i c y tak s f o r m u ł o w a n e g o p o g l ą d u p o d n i o s ą a r g u me n t , iż o n i e o b o w i ą z y w a n i u tej K o n s t yt u c ji d e c y d u j e a l bo w s p o m n i a n a z a s a d a lex p o s te r io r d e r o g a t le g i p r io r i, a l bo z a s a d a d e s u e tu d o , czyli w y g a ś n i ę c i a mo c y o b o w i ą z u j ą c e j a kt u p r a w n e g o . O b i e te k w e s t i e w y m a g a j ą r o z w aż e n i a.
1. P o d e j m u j ą c a n a l i z ę p i e r w s z e g o z a r g u m e n t ó w , t rz e b a od razu st wi e rdzi ć , że d o k o n u j e się tu p o w a ż n e g o n a d u ż y c i a . P r z e d e w s z y s t k i m dl a t e go, że gdy b y tak m i a ł o być w istocie, to m o ż n a b y ł o b y p r a k t y c z n i e p o m i n ą ć k l a u z u l e d e r o g a c y j n e w ł a ś c i w i e w k a ż d y m a k c i e p r a w n y m . P o c óż u c h y l a ć stary akt p r a wny, s k o r o i tak w i a d o m o , że o b o w i ą z y w a ć b ę dz i e n o w y. W p r a w i e k o n s t y t u c y j n y m p r z y j ę c i e takiej z a sa dy p r o w a d z i ł o b y do a b s u r d u i do z u p e ł n e go n i e ł a d u p r a w n e g o . W k o n kr et n e j sytuacji z a p r z e c z e n i e m tej a r g u me nt a c j i j est j e d n a k p r z y j ę c i e kl a uz ul d e r o g a c y j n y c h tak w u s t a w i e k o n s t yt u c y j n e j z 1992 r., j a k i w K o n s t y t u c j i z 1997 r., a t a k ż e p r a k t y c z n i e w c a ł y m u s t a w o d a w s t wi e P R L i III RP.
T r z e b a j e d n a k t a k że w z i ą ć p o d u w a g ę to, iż z a s a d a le.\ p o s te r io r d e ro g a t le g i p r io r i nie j e s t s u b s t y t u t e m k l a u z u l i d e r o ga c y j n e j . P r z e c i w n i e , j e s t wł a ś ni e k o n s e k w e n c j ą br ak u z a s t o s o w a n i a kl a uz ul i d e r o g a cy j n e j , z c z e g o w y n i k a j ą r ó ż n o r a k i e kol i zj e n o r m p r a w n y c h . S k o r o z a t e m p r z y j ą ć tę a r g u m e n t a c j ę , to k o n s e k w e n t n i e w y n i k a z niej, iż c z ę ś ć p r z e p i s ó w K o n s t y t u c j i k wi et n i o we j nadal o b o w i ą z u j e . W y n i k a ł o b y z t ego, że w t yc h o b s z a r a c h , w k tó r yc h p r z e pisy K o n s t y t u c j i z 1935 r. nie m a j ą o d p o w i e d n i k ó w w r e g u l a c j a ch K o n s t y t u cji z 1997 r., m a j ą o n e m o c w i ą ż ą c ą , w my ś l z wi ą z a n e j z z a s a d ą le x p o s te r io r d e r o g a t le g i p r io r i i nn ą za s a dą , m i a n o w i c i e le x p o s te r io r g e n e r a lis non d e r o g a t le g i p r io r i s p e c ia li. P o d k r e ś l i ć j e d n a k na l e ż y raz j e s z c z e , iż pr óba z a s t o s o w a n i a w o d ni es ie ni u do o b o w i ą z y w a n i a K o ns t y t u c j i z 1935 r. w s p o m n i a n y c h wyżej z as ad p o t w i e r d z a j e d n a k tezę, że akt ten nie ut r aci ł w całości swej m o c y o b o w i ą z u j ą c e j .
2. K o n s t y t u c j a z 1935 r. b y ł a a kt e m, kt ór y s t o s o w a n y był w p r ak ty c e do k o ń c a 1990 r. N a jej p o d s t a w i e f u n k c j o n o w a ł ca ł y cz as o ś r o d e k n i e p o d l e g ł o ś c i o w y w L o n d y n i e , u z n a j ą c y c ią g ł oś ć p a ń s t w o w ą z II RP. T a k on s t a t a c j a m a i st ot ne z n a c z e n i e dl a r o z w a ż e n i a , czy w o dn i e s i e n i u d o tej kon s t yt uc j i może m i e ć z a s t o s o w a n i e z a s a d a d e s u e tu d o . In a c z e j m ó w i ą c : j e s t k w e s t i ą , j a k długi o k re s mu s i m i n ą ć , a by pr zyj ą ć, że p o j e g o u p ł y w i e p o w s t a j e p o w s z e c h n e p r z e ś w i a d c z e n i e , iż d a ny akt j u ż nie o b o wi ą z u j e . J est o c z yw i s t e , że nie d y s p o n u j e m y ż a d n y m i o b i e k t y w n y m i k r y t e r i a mi , kt ó r e p o z w o l i ł y b y st wi erdzi ć, czy w d a n y m p r z y p a d k u z a s a d a ta m o ż e mi e ć z a s t o s o w a n i e . T r z e b a był oby w k a ż d y m r az i e d o k o n a ć z n a c z n e g o wy si ł k u, aby u d o w o d n i ć , że w „ po w s z e c h n y m p r z e k o n a n i u ” ( c z yi m? ) K o n s t y t u c j a z 1935 r. p r z e s t a ł a o b o w i ą z y wa ć. O c z y w i ś c i e w y s i ł e k taki m o ż n a p o d j ą ć , ale j e s t e m p r z e k o n a n y , że nie
da się w żadnej m i e r z e u d o w o d n i ć czy w y k a z a ć i s t n i e ni a w n a j n o w s z e j historii m o m e n t u , który p o z w o l i ł b y n a m p r z y j ą ć s k u t e c z n o ś ć d e s u e tu d o w s to su n k u do p o s t a n o w i e ń K o n s t yt uc j i z 1935 r. R e as u m u j ą c : pr z yj ą ć m o ż n a za u z a s a d n i o n ą tezę, iż m a m y d o c z y n i e n i a z s yt u a c j ą kur i oz a l n ą , czyli o b o w i ą z y w a n i e m w P a ń s t w i e P o l s k i m p r z e p i s ó w d w ó c h konst yt ucj i .
