Wpływ eksploatacji węgla i likwidacji kopalń wałbrzyskich na wody lecznicze w Szczawnie Zdroju

Przegląd Geologiczny, vol. 45, nr 5, 1997

Wpływ

eksp

l

oatacji

węgla

i likwidacji

kopalń wałbrzyskich

na wody

l

ecznicze w Szczawnie Zdroju

Władysław

Czabaj*, Lech Jarodzki*

W pierwszym artykule (Czabaj & Jarodzki, 1995) przedstawiono syntetyczny opis sytuacji hydrodynamicznej i hydrochemicznej niecki wałbrzyskiej na początku 1995 r. Opis uzupełniono wynikami badań chemicznych zbior-czych wód kopalnianych w pompowniach podziemnych i wód powierzchniowych w ciekach na obszarze Wałbrzycha.

Wyniki te przyjęto za tło hydrochemiczne początkowego

okresu zatapiania wyrobisk górniczych w wieloletnim pro-cesie likwidacji kopalń wałbrzyskich. Szczegółowe analizy chemiczne wód dostarczyły informacji o nieoznaczonej do-tychczas zawartości metali ciężkich i śladowych. Porówna-nie zawartości tych metali w wodach leczniczych Szczawna Zdroju i w wodach kopalnianych dało podstawę do stwier-dzenia braku jakichkolwiek zależności między nimi.

Pozwo-liło to na uściślenie kierunku badań i zawężenie liczby oznaczonych wskaźników w następnym etapie. Wszystkie

dostępne wyniki analiz chemicznych wód kopalnianych i wód leczniczych Szczawna Zdroju wprowadzono do bazy danych Hydro-Chem Wałbrzych. Analiza statystyczna zbio-rów bazy danych pozwoliła uchwycić tendencję zmian wy-branych wskaźników chemicznych obu rodzajów wód. Na jej podstawie stwierdzono stopniową demineralizację wód leczniczych Szczawna Zdroju w ciągu ostatnich 30 lat.

Rozkład C02 w wodach kopalnianych W niecce wałbrzyskiej można wydzielić trzy podstawo-we typy genetyczne gazów, w tym w szczególności dwut-lenku węgla: termogeniczne - wytworzone w procesie

uwęglania, endogeniczne oraz bakteriogeniczne (Kotarba, 1988). Stwierdzana współcześnie obecność CO2 w wałbrzy­

skich złożach węgla, w wodach kopalnianych i leczniczych jest wynikiem migracji oraz mieszania się w różnych pro-porcjach wspomnianych typów genetycznych. Z przepro-wadzonych badań izotopowych węgla wynika, że w przypadku dużej koncentracji CO2 dominuje endogeniczny dwutlenek węgla, a tam gdzie jego stężenie jest niewielkie,

przeważa termogeniczny dwutlenek węgla. Zdecydowana

większość CO₂ powstałego w procesie uwęglania, musiała opuścić macierzyste złoże w trakcie tego procesu lub tuż po nim (Kotarba, 1988). ilości wolnego CO2 w wodach ZG Vic

-toria i ZG Chrobry są niewielkie (20-40 mg/dm3

) i tylko

sporadycznie przekraczją 100 mg/dm3

. ZG Chrobry i ZG

Victoria prowadziły eksploatację węgla w warstwach żac­

lerskich, w których, jak należy przypuszczać, dominuje termogeniczny CO2• Występujące zagrożenie wyrzutami gazów w ZG Victoria nie jest spowodowane dwutlenkiem

węgla, lecz metanem. ZG Julia prowadzi do chwili obecnej

eksploatację węgla w warstwach wałbrzyskich. Ilość CO2 w

wodach kopalnianych ZG Julia była zdecydowanie wyższa

(ryc. 1) niż w wodach ZG Chrobry i ZG Victoria. Wszystkie oznaczenia CO2 powyżej 1000 mg/dm

3 _{dotyczą wód}

napły-*Instytut Górnictwa Odkrywkowego, Poltegor-Instytut, ul. Parkowa 25,51-616 Wrocław

wających na naj niższy eksploatowany w analizowanym okresie poziom górniczy -350 m w ZG Julia. Wody kopal-niane ZG Julia z rejonu szybów Pokój i Teresa na polu wschodnim (Czabaj & Jarodzki, 1995) wykazują bardzo

zróżnicowaną zawartość CO₂ w zależności od miejsca

wy-pływu. Wyraźnie zaznaczają się dwie grupy wyników: jedna od O do 100 mg/dm3 _{i druga od 1600 do 2500 mg/dm}3 _(ryc.

1). Wszystkie wyniki drugiej grupy dotycząjednego wypły­

wu wód mineralnych typu szczaw, przekop 11 W na pozio-mie +70 przy szybie Pokój. Prosta regresji przedstawiająca

zmiany w czasie CO₂ w wodach rejonu szybu Julia (ryc. 1) szybko maleje od 1000 mg/dm3 _{w 1971 r. do O mg/dm}3 _{w 1990 r.}

Oznaczenia zawartości CO₂ w wodach podziemnych wał­

brzyskich kopalń węgla wykonywano w okresie od 1961 r. do 1993 r, różnie w poszczególnych kopalniach, z dużym

rozrzutem punktów pomiarowych w pionie i w planie. Czę­

sto były to wody zbiorcze w pompowniach lub w chodni-kach wodnych. W październiku 1994 r. wykonano w IGO Poltegor-Instytut serię analiz chemicznych wód podzie-mnych w ZG Chrobry i ZG Julia. Badania miały na celu stwierdzenie charakteru zmian mineralizacji i zawartości

CO2 z głębokością w wodach warstw żac1erskich i wałbrzy

-skich. Badania wód pobranych z punktowych wypływów na

różnych głębokościach ZG Chrobry potwierdzają niską

za-wartość CO2 , która nie rośnie z głębokością. Próbki

pobie-rano wzdłuż przekopu biegnącego od szybów Chrobry w

5500 5000 4500 _4000

E

3500

"

0,3000 Ś2500 02000 U 1500 1000 500 ON f'-Ol 2600 2500 2400 M" 2300

.§

2200 :[2100 0 2000 U 1900 1800 1700 1600 «) f'-~ ,~ (') "<t ID «) f'- f'- f'- f'-~ f'-~ f'-~ f'-~ f'- co Ol f'- f'- f'-~ f'-~ f'-~ SZYB JULIA o n 9 O O O O O O _P O 00 O O ill, f'- CO Ol O ₀₀ N (') "<t ID «) I'- CO Ol f'- f'- f'- CO CO CO CO CO CO CO CO CO ~ ~ ~ ~ ~ Ol _{~ ~ ~ ~ ~ ~ ~} rok POKÓJ-PRZEKOP11W o ₀₀ co ~ ~ rok

Ryc. 1. Zawartość CO2 w wodach kopalnianych ZG Julia

-;-q

O _O; Ol

Przegląd Geologiczny, vol. 45, nr 5, 1997

Tab.l. Porównanie składu chemicznego wód zwykłych i leczniczych z dolnego karbonu w chemizmu wód kopalnianych

Szczawnie Zdroju z wodami kopalnianymi 10-11.1994 r. oraz zawartości CO₂ w jednej

Wody zwykłe Wody zwykłe Wody lecznicze Wody kopalniane Wody kopalniane

tonie czystej substancji węglo­

wej (Kominowski, 1994)

po-zwalają wykluczyć wulkanizm

waryscyj ski ze źródeł emisji

dwutlenku węgla. Nie

stwier-dzono go bowiem w dużych

ilo-ściach w rejonie wystąpień

intruzji młodopaleozoicznych,

obecnych w niecce wałbrzyskiej

(Czabaj & Jarodzki, 1995).

Trze-ciorzędowa magma bazaltowa nie datarła w niecce wałbrzyskiej

na powierzchnię terenu. Nie

stwierdzono jej również w

wy-robiskach górniczych do rzęd­

nej -400 m. Faktemjestjednak,

że występuje ona powszechnie w całych Sudetach od Łużyc na

zachodzie po Górę Św. Anny na

Śląsku Opolskim na wschodzie

oraz na terenie Czech. Pierwszą

próbę udokumentowania

wulka-nizmu trzeciorzędowego w niecce

śródsudeckiej przedstawiono w

mg/dm3 SZCzaWllO l Szczawno 2 "Mieszko" "Julia" -290 "Chrobry" -392

Przew. właściwa * 790.00 79700 -CO2 1900 2700 199000 Na+ 1560 3620 56000 K+ 3,38 970 1850 Ca2₊ 12210 9388 10840 Mg2₊ 2526 3336 66,90 SO~- _{11980 13360 234,50} RCO; 28680 311,20 177500 Cl- 7092 4823 7370 Cr ogólny 00024 0,0026 0.0028 Cd 00036 0,0028 0,0028 Ni 0.0114 00128 0.0182 Rg < 00005 <0,0005 <O 0005

*

w ~ S/cm

kierunku SW (Czabaj & Jarodzki, 1995). Ilość wolnego CO2

w wodach na naj głębszym poziomie eksploatacji -392 m

wynosi 25 mg/dm3 _{i jest podobna do tła z trzech oznaczeń}

zwykłych, płytkich wód dolnokarbońskich 24 mg/dm3 _(tab.

1). Największą zawartość CO₂ stwierdzono w wodach na

poziomie -200 (307 mg/dm3

). Należy to wiązać z migracją

z warstw wałbrzyskich, a nie z obecnością in situ w

war-stwach żac1erskich. Badania wypływów z warstw wałbrzy­

skich w ZG Julia (ryc. 2) stwierdzają wzrost ilości wolnego

CO2 z głębokością. Wody płytsze z poziomu +50 zawierają

19m9/dm3

, wody zpoziomu-150(38 mg/dm3), a naj głębsze

z poziomu -290 (157 mg/dm3

).

Można stąd wyciągnąć wniosek, że pokłady węgla w

niecce wałbrzyskiej, w tym z warstw żac1erskich w

szcze-gólności, nie są źródłem emisji CO2 dla wód leczniczych

Szczawna Zdroju. Wody lecznicze zawierają go 1500-2500

mg/dm3_• Świadczy _to pośrednio _{o endogenicznym}

charakte-rze dwutlenku węgla we wspomnianych wodach

leczni-czych, a termogenicznym w wodach kopalnianych ZG

Chrobry i płytszych poziomów ZG Julia. Wszystkie, poza

wspomnianym przekopem 11 W poziom +70, oznaczenia

ilości CO₂ powyżej 1000 mg/dm3 _{stwierdzono na naj głęb­}

szym poziomie -350 ZG Julia. Poziom ten jest w tej chwili

zatopiony.

Przypuszczalne drogi migracji C02

Niewielka zawartość CO2 w wodach kopalnianych

pozwa-la przypuszczać, że dwutlenek węgla w wodach leczniczych Szczawna Zdrój ma charakter endogeniczny. Badania

izoto-powe węgla (Kotarba, 1988) stwierdzają również obecność

endogenicznego CO2 w złożu wałbrzyskim. Oznacza to, że

migruje on od źródeł ekshalacji w głębi ziemi ku

powierz-chni terenu mając na swej drodze: złoże węgla kamiennego

w niecce wałbrzyskiej, wody podziemne głębokiego krąże­

nia, płytkie wody infiltracyjne i wyrobiska górnicze z

syste-mem wentylacji. Endogeniczny dwutlenek węgla w niecce

wałbrzyskiej jest wiązany obecnie z wulkanizmem

trzecio-rzędowym lub bezpośrednio z górnym płaszczem Ziemi

(Kotarba, 1990; Nowakowski & Teisseyre, 1971). Badania

7140,00 6680,00 157,00 2500 150000 152500 41 00 4300 36120 12600 11710 6402 3062,00 243280 1745,10 1263 10 58' 15 183,00 00102 00070 00084 0,0076 00424 00318 <O 0005 <O 0005

pracy Nowakowskiego & Teisseyre'a (1971). Opisano tam

dajkę gauteitu ana1cymowego tkwiącą w zlepieńcach dolne-go karbonu. Obecność takich wulkanitów wśród skał

osado-wych kulmu może być łączona z ekshalacjami CO₂ i

licznymi żródłami wód mineralnych typu szczaw (Czabaj & Jarodzki, 1995). Naturalnymi drogami migracji

endogenicz-nego CO2 są: głębokie rozłamy w podłożu niecki wałbrzy­ skiej, system dyslokacji tektonicznych z towarzyszącymi

mu szczelinami oraz zakorzenienia młodopaleozoicznych

intruzji wulkanicznych. Duże ilości CO₂ w wodach

kopal-nianych z warstw wałbrzyskich stwierdzone naszymi

bada-niami na zatapianym polu wschodnim ZG Julia świadczą,

że warstwy wałbrzyskie biorą udział w migracji

endogeni-cznego CO2• Drogi migracji endogenicznego dwutlenku

węgla w rejon ujęć wód leczniczych Szczawna Zdroju i w

warstwy wałbrzyskie eksploatowane przez ZG Julia mogą

łączyć wspólne elementy. Należą do nich większe dyslokacje

tektoniczne wykraczające poza węglonośną nieckę sobięciń­

ską lub przebiegające w jej sąsiedztwie np. nasunięcie Strugi i

uskok Szczawnika (Czabaj & Jarodzki, 1995).

Począwszy od orogenezy waryscyjskiej, 290 mln lat

temu, kiedy zakończył się proces uwęglania, zaczęło się

naturalne odgazowywanie złóż węgla. Sprzyjały temu:

wy-chodnie pokładów węgla na powierzchni terenu, odnowiona

tektonika waryscyjska i intruzje skał wulkanicznych. W

czasach nam współczesnych doszedł nowy czynnik, a

mia-nowicie rozlagła eksploatacja górnicza węgla i związane z

nią odkształcenia górotworu. Zasięg głębokościowy strefy

naturalnego odgazowania w niecce wałbrzyskiej wynosi

800-1000 m p.p.t. (Kotarba, 1990). Pokrywa się to z głębo­

kością prowadzonej eksploatacji węgla. Eksploatacja

górni-cza prowadzona szczególnie intensywnie od początku XX w.

spowodowała rozliczne deformacje górotworu nadległego

nad wybieranymi pokładami węgla i podległego pod

wybie-ranymi pokładami. Przecięcie w ostatnich 25 latach granicy

karbonu dolnego wyrobiskami górniczymi ZG Julia

naru-szyło drogi migracji CO2 • Razem z wentylacją wyrobisk

prowadzi to do intensywnego odgazowywania przestrzeni w zasięgu eksploatacji i ogranicza dopływ CO2 w rejon ujęć

Przegląd Geologiczny, vol. 45, nr 5, 1997

0,5 1,Okm

Ryc. 2. Wyrobiska ZG Julia z lokalizacją punktów

I

badawczych

wód leczniczych Szczawna Zdroju. Spadła też

gwałtownie w tym okresie zawartość dwutlenku

węgla w wodach podziemnych ZG Julia (ryc. 1).

Zmiany mineralizacji wód Szczawna

~ wyrobiska czynne

*

pompownia - 290 m p.p.m.

Wody lecznicze Szczawna Zdroju są młodymi

wDdami szczelinowymi. Mineralizację uzyskują

dzięki dwutlenkowi węgla, który migruje z wię­

kszych głębokości. Jego pochodzenie jest bliżej

nieznane. Skład chemiczny wód Szczawna Zdroju

HC03-Na-Ca-Mg oraz zawartość wolnego CO2

(1800 mg/dm3

) pozwalają zaliczyć je do typu

szczaw. Badania statystyczne wskaźników: Na,

K, Ca, Mg, Mn, NH₄ SO/-, CI-, HC0₃-, N0₂,

N03 -i wolnego CO2 wskazują na stopniową

demi-neralizację wód Szczawna Zdroju. Wszystkie

roz-patrywane wskaźniki chemiczne wykazują

~ wyrobiska zlikwidowane ~ do końca 1993r. SZCZAWNO 100 o 90 ( 80

E

70 "C 60 C, .§. 50 + 40 "'1:1) ~ 30 c ( c o o tj o o lr c f 3 o o t-t-t-~ [Q rs c c (c o o o _{K: c} :C~ ... c ~l..C 4'-( ,.t. ( c c o _{.2. c} c :~ c J ₍ 20 10 C ( 'Ió ( °O~N~~~m~romo~N~~~m~romo~N~~~m~romo~N~~~m _{mmmmmmmmmm~~~~~~~~~~rorororororororororommmmmmm} mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 180 170 160 150 140

E

130

:a,

120 E 110 ; - 100 "'ta 90 (.) 80 70 60 50 o p rok SZCZAW N O c o S eco o c c ( ~ -.., c c o 40o~N~~~m~romo~N~~~m~romo~N~~~m~romo~N~~~m mmmmmmmmmm~~~~~~~~~~rorororororororororommmmmmm mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 1000 900 800 - 700

~

600 C, 500 E ; - 400 lU Z 300 200 100 o rok SZCZAWNO o o c c _P c r- lU e _c c c c r-~ o o t-t-_{~~ I-f~ ~ c} o 10 o _{pc c ( t} 1 - ( rcr:

r-tHW

cl~ c ( eJ c ( o O~N~~~m~romo~N~~~m~romo~N~~~m~romo~N~~~m mmmmmmmmmm~~~~~~~~~~rorororororororororommmmmmm mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~k~~~~~~~~~~~~~~~~~

tendencję spadkową (tylko N03 wykazuje stały,

bardzo niski poziom). Przyczyną spadku

minera-lizacji wód leczniczych w ostatnich 30 latach jest

zmniejszanie się dopływu endogenicznego dwutlenku wę­

gla do płytkich wód infiltracyjnych rejonu ujęć Szczawna

Zdroju.

Proste regresji dla zbioru danych z analiz kontrolnych z

okresu 1963-1992 r. wykazują spadek zawartości: CO2 od

1800 mg/dm3 _{w 1963 r. do 1500 mg/dm}3 _{w 1992 r. i HC0}

3-od

1800 mg/dm3 _{w 1963 r. do 1250 mg/dm}3 _{w 1992 r. (ryc. 4).}

Spadek zawartości CO2 w wodach leczniczych Szczawna

Zdroju zbiega się w czasie ze spadkiem jego zawartości w

wodach kopalnianych ZG Julia (ryc. 1). Zmiany ilości

wol-nego CO2 i anionu HC03 w wodach poszczególnych ujęć

Szczawna Zdroju przedstawiono za pomocą regresji

krzy-woliniowej (ryc. 5-8). Wszystkie krzywe wykazują lekką

tendencję malejącą. Najbardziej widoczny spadek

zawarto-ści CO₂ wykazuje krzywa dla wód ujęcia Marta (z 2450

mg/dm3 _{w 1980 r. do 1500 mg/dm}3 _{w 1992 r.). Podobnie}

zachowuje się krzywa zawartości anionu HC03 dla wód tego

ujęcia (ryc. 5). Krzywe regresji dla wód z ujęć Młynarz (ryc.

8) i Mieszko (ryc. 7) przy lekkiej tendencji malejącej obu

wskaźników są względem siebie asymetryczne. Ekstrema

mi-nimalne dla CO2 i HC03- ujęcia Młynarz w 1983 r. są

ekstremami maxymalnymi w ujęciu Mieszko. W innych

stanach czasowych jest podobnie. Oba ujęcia wyraźnie ze

sobą współdziałają i nic nie wskazuje, aby był to wpływ kopalń węgla kamiennego. Stosunkowo najmniejszy spadek CO2 iHC03-wykazująkrzywe dla wód ujęcia Dąbrówka (z 2100

mgldm3 _CO

2 w 1980 r. do 1800 mgldm

3 _CO

2 w 1991 r.) (ryc. 6).

Podsumowanie

Zatapianie wyrobisk górniczych wałbrzyskich kopalń

węgla kamiennego będzie w praktyce procesem długotrwa­

łym (Fiszer, 1994). Wszechstronne badania chemizmu wód

3400 3200 3000 2800 ~ 2600

E

2400 "C 2200 C, 2000 E. ~~gg

ci'

1400 U 1200 J: 1~gg 600 400 200 SZCZAWNO mmmmmmmmmm~~~~~~~~~~rorororororororororommmmmmm ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ 2600 2400 2200 2000 1800

'f

1600 "C 1400 C, 1200 E 1000 ~ 800 O U 600 400 200 o IR o o o o rok SZCZAWNO P 8 P o II! ( o

Ryc. 4. Regresja mineralizacji wód Szczawna Zdroju - aniony

1200 1000 800~ ~ 2400 2200 2000 ~ 1800

E

1600 ::a, 1400 E. 1200

ci'

1000 U 800 J: 600 400 200 O ~ ro m ~ ~ ~ ~ o ₀₀ N C') ro ro ro ~ ~ ~ ~ \o,., ~ L~ 110 D ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ MARTA '<t l{) m ~ ro ro ro ro ~ m m _~ rok MARTA 8

~

~~ D 'I rok ro m ro ro ~ ~ ~ 1~1"". o ~ "1'18!f!.:!

m

~ Al ~ Q N C') m m m m

Ryc. 5. Regresja krzywoliniowa CO2 i HC03-wód ujęcia Marta

w Szczawnie Zdroju

kopalnianych wykonane przez IGO Poltegor-Instytut

wyka-zały związek eksploatacji górniczej warstw wałbrzyskich

górnego karbonu z migracją endogenicznego dwutlenku

węgla w rejon ujęć wód leczniczych Szczawna Zdroju.

Eksploatacja górnicza poprzez: odwodnienie, wentylację i

3000 2800 2600 M' 2400

.§

2200 ~ 2000

B

1800 U 1600 1400 1200 1000 2400 2200 2000 M' 1800 E 1600 "C C, 1400 E. 1200 • M 1000

8

800 J: 600 400 200 Przegląd Geologiczny, vol. 45, nr 5, 1997 DĄBRÓWKA lo g ,J:)

r.

In ~ ~~ ,E)~

~.

~"+

r -~bć _W! 101<>' _~~ l;:' r -r- p jttJru _{~'E~ "\~} fU >-f-lr. lU ,~ b '-C! _lo n ~~ID~OOmO~N~v~ID~oomO~NM~~ID~oomO~NMv IDIDIDIDIDID~~~~~~~~~~oorooooooooooooooooommmmm ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ rok DĄBRÓWKA p ".

~~

r~

-

10m ~~ ś~ _.c . c JJ, .~~ s:: $I b 1'0 ( _bfb'~ n Jl;1JII,~ ~ \~~P- I'r IY

m

~~ I-~ p c

Ryc. 6. Regresja krzywoliniowa CO2 i HCO-3 wód ujęcia Dą­

brówka w Szczawnie Zdroju 1800 Hf----t--+-+-+--+--f--+--ł-+--+--f---"I---1-+-+-+-+-+--ł 1700 H,---+-+----4--+---+----+---+-+-+--+--ł--H-+-+-+--+---+---I 1600 '<t ~ ~ 2400 2300 2200 2100 l{) m ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ro m o N 00 ~ ~ ro ro ~ ~ ~ ~ ~ C') '<t l{) m ~ ro m o

_{m ~}

ro ro ro ro ro ro ro m ~ m _{~ ~ ~ ~ ~ ~ ~} m rok MIESZKO Ew .,lIR 1'.8 ['I M' 2000 E 1900 ::a, 1800 E 1700 :- 1600 eS 1500 J: 1400 ~"" ~ 4

U

-;]

lIS'-~U~

~ ImI D m ~ JL'R!l 1300 1200 1100 1000 I~ '<t l{) m ~ ~ ~ ~ ~ m m m m 8l! ~ .~ "" I'tia I~~ 1'1!)Il C') '<t m m ~ ~

Ryc. 7. Regresja krzywoliniowa CO₂ i HC0₃ -wód ujęcia Miesz

-ko w Szczawnie Zdroju

odkształcenia górotworu spotęgowała naturalne

odgazowy-wanie i ułatwiła migrację CO2 do atmosfery. Zmniejszył się

w ten sposób dopływ dwutlenku węgla do płytkich wód

infiltracyjnych w rejonie ujęć Szczawna Zdroju. Zatopienie

ograni-Przegląd Geologiczny, vol. 45, nr 5, 1997 2400 2300 2200 2100

'f

2000 ::!2 1900 ~ 1800 ~1700

8

1600 1500 1400 1300 1200'<1" l{) <D t--t-- t-- t--~ (J) _~ [;; 1800 , 1700 1600

E

1500 "t:I ::[1400 ~ 1300 ::I: 1200 1100 1000 '<I" l{) <D t--t-- _[;; t-- t--~ ~ ~ MŁYNARZ C D [JOO Be 0 0 o o o o., o '/, 00 o • 0" 1 - " ' " o 00 ~ g _ro ~ C") '<I" _{~ ~} t--t-- 00 00 00 ~ (J) _~ (J) _~ (J) (J) (J) _~ rok MŁYNARZ 00 (J) o _ro N C") '<I" l{) <D t--t-- t-- 00 _{~ ~} 00 00 00 00 ~ ~ ~ ~ (J) ~ ~ ~ r~k ~ O ' " 00 (J) o (J) ~ C") -g, 00 00 (J) (J) ~ ~ ~ (J) (J) _~ (J) 00 (J) o _{O; ~} C") -g, 00 00 (J) (J) (J) _{~ ~ ~} (J) (J) (J)

Ryc. 8. Regresja krzywoliniowa CO₂ i HC0₃ - wód ujęcia Mły­

narz w Szczawnie Zdroju

cza odgazowywanie niżej ległych warstw karbonu.

Endoge-niczny CO2 będzie nasycał wody podziemne w zatopionych

H. CLARK - Giant Ore Deposits. II. Controls on the

Scale of Orogenie-Magmatie-Hydrothermal Minera

-lization. II. Giant Ore Deposits W orkshop. Kingston

Ontario (Canada) 1996, Univ. Kingston Dep. Geol. Sc.,

753 s., ryc., tab.

Publikacja zawiera materiały drugiej roboczej sesji na

temat olbrzymich złóż rud metali (pierwsza monografia była

sygnalizowana w Prz. Geol., nr 12/1995). Znaczenie tego

rodzaju złóż w zaspokajaniu zapotrzebowania na surowce

mineralne jest dominujące, stąd zrozumiałe zainteresowanie

tego rodzaju złożami. Uniwersytet w Kingston (Ontario,

Kanada) zainicjował zajęcie się tą tematyką i kontynuuje ją.

Rozwiązania wymagają takie zagadnienia jak, np. pra

-widłowości rządzące występowaniami oraz powstawaniem

omawianych złóż. Z uwagi jednak na wyjątkowość takich

wystąpień nie jest to ani proste ani łatwe. Trudno też ustalić

fizyczno-chemiczne, czy inne warunki takich koncentracji.

Obecne badania można określić na poziomie stawiania

hi-potez' rzadko terorii, a najmniej ustalono już ogólnych

pra-widłowości.

Monografia zawiera 29 referatów. Większość z nich

poru-szało problemy formacji "porfirowych" złóż miedzi,

molibde-nu, a ostatnio również stwierdzonych złóż złota. Rozważania

wyrobiskach. Równolegle gaz migrujący przez utwory

kul-mu w rejon ujęć wód leczniczych Szczawna Zdroju nie

będzie tak intensywnie wentylowany przez wyrobiska i

szczeliny górnicze. Wzrost zawartości CO2 w wodach

zato-pionej części wschodniej ZG Julia, stwierdzony badaniami

w marcu 1995 r. w upadowej centralnej -290 (ryc. 2),

potwierdza ten pogląd. Zatapianie wyrobisk zachodnich pól

ZG Victoria, realizowane w rzeczywistości od 1994 r., nie

będzie miało wpływu na migrację CO2 do wód leczniczych

Szczawna Zdroju. Obejmie ono bowiem płytkie serie

warstw żac1erskich, które nie biorą udziału w migracji

endo-genicznego dwutlenku węgla.

Literatu ra

CZABAJ W. & JARODZKI L. 1996 - Prz. Geol., 44: 185-190. FISZER J. 1994 - Prognoza rekonstrukcji zwierciadła wód pod-ziemnych i jej wpływ na powierzchnię terenu w obszarach górni-czych kopalń wałbrzyskich w następstwie ich likwidacji. Arch.

Po lit. Wroc. Filia Wałbrzych, nr F3/F/l/94.

KOMINOWSKI K., KŁ YŻ J., NOWAK M. & TRENTOWSKI 1. 1994 - Przedstawienie analizy hipotetycznej rekonstrukcji

kar-bońskiego piętra wodonośnego i jego źródeł na podstawie mode-lowania matematycznego. Geometr, Arch. IGO Poltegor-Instytut, nr 3365/IGO/I.

KOTARBA M. 1988 - Z. nauk. AGH, Geologia, 42: 1-119.

KOTARBA M. 1990 - [W:] Litwiniszyn 1. (red.) - Górotwór jako ośrodek wielofazowy, t. 1, - Wyd. Geol.: 37-49.

NOWAKOWSKI A. & TEISSEYRE A. K. 1971 - Geol. Sudet. 5: 211-232

dotyczą szczególnie gigantycznych koncentracji metali

(zwłaszcza miedzi), np. w złożach chilijskich (np. najwię­

ksze złoże miedzi na świecie Chuguicamata). Referaty na

ten temat obejmowały nie tylko złoża Chile, ale również

USA, Kanady, Argentyny, Indonezji, Papua Nowej Gwinei.

Również bardzo szeroko zajmowano się złożami rud złota

(np. typu Carlin czy typu epitermalnych koncentracji), a

także innych metali. Przedstawiono systematyczne

poszuki-wania olbrzymich złóż rud metali w Chinach za pomocą

zdjęć geochemicznych. Można stwierdzić, iż prezentowano

bardzo interesujące hipotezy i teorie w zakresie olbrzymich

złóż rud metali, a zwłaszcza odnośnie zagadnień

dyskusyj-nych (jak np. złóż rud złota typu Carlin), czy koncepcji

powstawania takich złóż. Przykładowo podano bardzo inte

-resującą hipotezę o wzajemnych powiązaniach złóż różnych

formacji (nie jest to coś nowego o wzajemnych pokrewień­

stwach, ale istotne przy rozważaniach odnośnie olbrzymich

złóż rud metali). Reasumując, zainteresowani wskazaną

te-matyką powinni zaznajomić się z omawianą monografią.

Uwaga! przy ewentualnym zakupie tej publikacji

-należy kupować tylko drugie, skorygowane wydanie.