Modele genetyczne badeñskich anhydrytów w zapadlisku przedkarpackim
na obszarze Polski
Alicja Kasprzyk*
Genetic patterns of Badenian anhydrite deposits in the Carpathian Foredeep, southern Poland. Prz. Geol., 53: 47–54.
S u m m a r y. The Badenian (Middle Miocene) sulphate deposits in the Polish Carpathian Foredeep basin have undergone varying degrees of diagenetic changes. They are preserved mainly as primary gypsum in the peripheral part of the basin, whereas toward the basin centre gypsum has been partly or totally transformed into anhydrite. The facies variation and fabrics succession reflect different genetic patterns of anhydrite, depending on both palaeogeographic and burial controls. The sedimentary and petrographic observations indicate that anhydritization of gypsum deposits was a complex process starting under synsedimentary conditions and continued in burial (during early to late diagenesis). Different genetic patterns of anhydrite involve both synsedimentary anhydritization of gypsum at the surface and successive phases (syndepositional de novo growth, early to late diagenetic replacement of gypsum) of anhydrite formation with progressive burial.
Key words: anhydrite deposits, diagenesis, Badenian, Carpathian Foredeep
Badeñskimi ska³ami siarczanowymi w zapadlisku przedkarpackim s¹ gipsy pierwotne, anhydryty i gipsy wtórne (ryc. 1). Anhydryty wystêpuj¹ jedynie na znacznej g³êbokoœci (>250 m), natomiast gipsy pierwotne s¹ ograni-czone do peryferyjnej czêœci basenu, gdzie s¹ znane z licz-nych ods³oniêæ i p³ytkich wierceñ (Kasprzyk, 1991; Kubica, 1992). Wraz ze wzrostem g³êbokoœci wystêpowa-nia gipsy s¹ czêœciowo lub ca³kowicie zast¹pione przez anhydryty, a efekty przemian gipsów w anhydryty mo¿na obserwowaæ w rdzeniach licznych otworów wiertniczych, co pozwala odtworzyæ zmiany diagenetyczne tych ska³. Wyniki dotychczas przeprowadzonych badañ wykaza³y, ¿e badeñskie osady siarczanowe w sukcesjach basenowych i brze¿nych przesz³y odmienn¹ ewolucjê diagenetyczn¹, ale jej szczegó³owsze rozpoznanie wymaga kontynuowania badañ litofacjalnych i petrograficznych.
Przedmiotem niniejszego opracowania s¹ badeñskie osady siarczanowe rozpoznane w g³êbokich otworach
wiertniczych, zlokalizowanych w ró¿nych czêœciach
zapadliska przedkarpackiego na obszarze Polski (ryc. 1). Utwory te zosta³y poddane szczegó³owej analizie sedy-mentologicznej i petrograficznej w celu odtworzenia warunków depozycji i diagenezy badeñskich osadów siar-czanowych w zapadlisku przedkarpackim. W szerszym kontekœcie wyniki zrealizowanych badañ mog¹ byæ przy-datne do badañ ewolucji diagenetycznej osadów siarczano-wych w innych peryferycznych basenach ewaporatosiarczano-wych.
Zarys pogl¹dów na genezê anhydrytów
Na powierzchni ziemi anhydryt wystêpuje niezwykle rzadko, natomiast na du¿ej g³êbokoœci jest najbardziej pospolitym minera³em siarczanowym. Eksperymentalnie udowodniono, ¿e anhydryt mo¿e tworzyæ siê w wyniku (i) bezpoœredniej precypitacji z przesyconych roztworów lub (ii) diagenetycznych przeobra¿eñ (dehydratacji) gipsu w warunkach wysokiej temperatury, wysokiego zasolenia wód porowych i/lub znacznego pogrzebania (np. Hardie, 1967; Braitsch, 1971; Mrller, 1988; Jowett i in., 1993). Anhydryt znany jest ze wspó³czesnych œrodowisk
ewa-poracyjnych jako produkt interstycyjnego wzrostu
kryszta³ów w czasie wczesnej diagenezy w strefie
wadycz-nej równi przybrze¿nych, sebhy i playi (np. na obszarach sebhy Zatoki Perskiej i wybrze¿y Morza Œródziemnego) (np. Butler, 1969; Warren & Kendall, 1985; Kendall & Harwood, 1996) lub zastêpowania gipsu przez anhydryt (proces zwany anhydrytyzacj¹) w warunkach zarówno powierzchniowych, jak i — czêœciej — na du¿ej g³êbokoœci, wskutek oddzia³ywania solanek porowych o wysokim zasoleniu lub wysokiej temperatury i podwy¿szonego ciœ-nienia (Moiola & Glover, 1965; Shearman, 1985). Solanki naturalne rzadko osi¹gaj¹ stan przesycenia wzglêdem anhydrytu (Zen, 1965; Schreiber & Walker, 1992). G³ówn¹ barier¹ kinetyczn¹ dla tworzenia siê anhydrytu w
œro-dowiskach naturalnych jest odwodnienie jonów Ca2+
(Gunatilaka, 1990). Zdaniem Perthuisota (1977) zasadni-czym czynnikiem umo¿liwiaj¹cym powstanie anhydrytu jest œrodowisko utleniaj¹ce, aczkolwiek minera³ ten mo¿e wystêpowaæ równie¿ w warunkach beztlenowych (Gunati-laka, 1990). W wyniku wielu prac doœwiadczalnych i modelowañ termodynamicznych okreœlono g³ówne czyn-niki warunkuj¹ce anhydrytyzacjê, z których najwa¿niejsze to: temperatura, zasolenie, aktywnoœæ wody w p³ynach porowych, ciœnienie p³ynów porowych i zanieczyszczenia roztworów (MacDonald, 1953; Hardie, 1967; Sonnenfeld, 1984). We wspó³czesnych œrodowiskach ewaporacyjnych du¿e znaczenie dla procesu anhydrytyzacji maj¹ uwarun-kowania klimatyczne i biologiczne (Gunatilaka, 1990), natomiast w warunkach wg³êbnych czynniki litologiczne, hydrogeologiczne i tektoniczne (Jowett i in., 1993). Nieza-le¿nie od warunków i œrodowiska powstania anhydryty mog¹ wykazywaæ bardzo podobne cechy strukturalne i
tek-sturalne (OrtR & Rosell, 1981; Rosen & Warren, 1990;
Kendall, 1992; Rouchy i in., 1994), z czym wi¹¿e siê pro-blem interpretacji ich genezy w wielu kopalnych forma-cjach ewaporatowych.
Anhydryty badeñskie w zapadlisku przedkarpackim, by³y w starszej literaturze interpretowane jako pierwotne
ewaporaty basenowe (œrodkowa czêœæ zapadliska),
powsta³e w wyniku precypitacji z solanek o wysokim zaso-leniu (Ney i in., 1974; Garlicki, 1979; Liszkowski, 1989) lub jako facje diagenetyczne powsta³e na drodze dehydra-tacji gipsu w warunkach pogrzebania — peryferyjna czêœæ zapadliska (Kubica, 1992).
Wyniki badañ autorki sugeruj¹ du¿y udzia³ w powsta-niu anhydrytów procesów synsedymentacyjnych i
wcze-snodiagenetycznych, obejmuj¹cych zarówno wzrost
anhydrytu de novo jak i anhydrytyzacjê wczeœniej
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Œwiêtokrzyski, ul. Zgoda 21, 25-953 Kielc; alicja.kasprzyk@pgi.gov.pl A. Kasprzyk
powsta³ych osadów gipsowych (Kasprzyk, 1995, 2003; Kasprzyk & OrtR, 1998). W porównaniu z dotychczasowy-mi pogl¹dadotychczasowy-mi na temat genezy anhydrytów w œrodkowej czêœci zapadliska jest to interpretacja nowa, poparta przez wyniki ostatnio zrealizowanych badañ autorki (Kasprzyk, 2005).
Œrodowisko depozycji i diagenezy
Zró¿nicowanie litofacjalne i petrograficzne badeñskich osadów siarczanowych wskazuje na zmienne warunki sedymentacji w zbiorniku ewaporacyjnym przedpola Kar-pat. Warunki te, zrekonstruowane na podstawie analogii facjalnych do dobrze rozpoznanych wspó³czesnych i
I wapienie limestones gipsy i anhydryty gypsum, anhydrite sole salt deposits tufity tuffites miocen sfa³dowany folded Miocene deposits osady starsze od badeñskich pre-Badenian deposits zlepieñce conglomerates piaskowce sandstones mu³owce i i³owce mudstones, clays 100m flisz flysch WYSPA RZESZOWSKA RZESZÓW PALAEO-RIDGE ZAPADLISKO PRZEDKARPACKIE CARPATHIAN FOREDEEP KARPATY CARPATHIANS GRZBIET CIESZYÑSKO--S£AWKOWSKI CIESZYN - SLAVKOV RIDGE 10 9 8 7 6 5 4 3 2 Ot K LB MB NN S UB SERRA W A L BURDYGA£ EGGENBURG LANG P ARA TETYDA ŒR. CENTRAL P ARA TETHYS (Ma) Pa REGION ŒRÓDZIEMN. MADITERRANEAN REGION TOR TON 10 15 20
S
N
P£YTA PÓ£NOCNOEUROPEJSKA NORTH EUROPEAN PLATE formcja skawiñska Skawina Fm. formacja wielicka Wieliczka Fm. formacja z Trzydnika Trzydnik Fm. formacja z Piñczowa Piñczów Fm. formacja z Krzy¿anowic Krzy¿anowice Fm. formacja z Chmielnika Chmielnik Fm. zlepieñce dêbowieckie Dêbowiec conglomerates formacja grabowiecka Grabowiec Fm. formacja z Machowa Machów Fm. S an Wis³ a gipsy gypsumosady mioceñskie bez siarczanów Miocene deposits without sulphates gipsy i anhydryty
gypsum and anhydrite
osady przedpola Karpat starsze od mioceñskich pre-Miocene deposits of the Carpathian foreland anhydryty
anhydrite
obszar badañ:I– pó³nocny,II– wschodni,III– œrodkowy study area:I– northern,II– eastern,III– central wychodnia gipsów
gypsum outcrop otwór wiertniczycore
Badeñskie ska³y siarczanowe:
Badenian sulphate deposits:
II III I 0 20 40km RZESZÓW KRAKÓW BUSKO ZDRÓJ LUBACZÓW PRZEMYŒL TARNOBRZEG STASZÓW TARNÓW R-13 £-4 Sm-13 R-1 K-1 JS-10 Z-5k T-50 T-70kT-68 B-11 C-1 P-U19 S-1 ¯-1 O-31/9 P-30 K-43
K A R P A T Y
zasiêg osadów siarczanowych limit of sulphate deposits
Wis³a Warszawa
A
B
D-15 WR-10 K-20 RW-7C A R P A T H I A N S
W-62 B ods³oniêcie outcropRyc. 1. Badeñskie osady siarczanowe w zapadlisku przedkarpackim — litofacje (A) i ich pozycja stratygraficzna (B) — wg Kubicy (1992) i Oszczypki (1996 — uzupe³nione)
Fig. 1. The Badenian sulphate deposits in the Carpathian Foredeep — lithofacies (A) and their stratigraphic position (B) — after Kubica (1992) and Oszczypko (1996 — supplemented)
kopalnych œrodowisk ewaporacyjnych, reprezentuj¹ g³ówne systemy depozycyjne platformy siarczanowej i proksymal-nej czêœci basenu solnego (Kasprzyk, 1999; Peryt, 2000) (ryc. 2). Osady powsta³e w tych œrodowiskach poddane by³y ró¿nym przeobra¿eniom w czasie diagenezy i przesz³y ró¿n¹ ewolucjê diagenetyczn¹ (Kasprzyk & OrtR, 1998).
Wewnêtrzna (proksymalna) czêœæ platformy siarczanowej
Doln¹ czêœæ sukcesji osadów siarczanowych (kom-pleks dolny) peryferyjnej czêœci platformy buduj¹ g³ównie autochtoniczne gipsy selenitowe oraz anhydryty charak-teryzuj¹ce siê strukturami masywnymi, mozaikowymi, gruz³owo-mozaikowymi i gruz³owymi (ryc. 2), z których niektóre s¹ interpretowane jako pseudomorficzne po struk-turach krystalicznych gipsów selenitowych (Kasprzyk, 1995; Peryt, 1996). Anhydryty i gipsy gruz³owe w najni¿-szej czêœci sukcesji osadów siarczanowych na p³yciŸnie centralnej (otwory: ¯–1 i S–1; ryc. 2) reprezentuj¹ facjê sebhy, istniej¹c¹ w pocz¹tkowym etapie sedymentacji ewa-poratów w czasie niskiego stanu wód, równoczeœnie lub pod koniec sedymentacji gipsów szklicowych w przy-leg³ych p³ytkich (o g³êb. do kilku metrów) subbasenach i
salinach (Kasprzyk, 1999; B¹bel, 2004). Te litofacje gruz³owe mo¿na porównaæ z gruz³ami siarczanowymi powsta³ymi we wspó³czesnych playach Zachodniego Tek-sasu w wyniku wczesnodiagenetycznych przeobra¿eñ (sebhatyzacji) wczeœniejszych osadów gipsowych (Hussa-in & Warren, 1989). Pozosta³e odmiany anhydrytów gruz³owych, gruz³owo-mozaikowych i mozaikowych suk-cesji platformowych maj¹ struktury pseudomorficzne po gipsach selenitowych (ryc. 2D) i inne cechy sedymentolo-giczne i petrograficzne (Kasprzyk & OrtR, 1998), charakte-rystyczne dla anhydrytu tworz¹cego siê w warunkach
syndepozycyjnych i wczesnodiagenetycznych we
wspó³czesnych œrodowiskach ewaporacyjnych (Shearman, 1985; Rouchy i in., 1994; Kendall & Harwood, 1996). Wszystkie te obserwacje wskazuj¹ na powstanie struktur gruz³owych w anhydrytach badeñskich w œrodowisku sebhy lub w wyniku anhydrytyzacji freatycznej w warunkach syn-depozycyjnych i wczesnodiagenetycznych (ryc. 3).
Górna czêœæ sukcesji osadów siarczanowych (kom-pleks górny) proksymalnej czêœci platformy jest zbudowa-na z utworów laminowanych i brekcji (ryc. 2). Niektórzy autorzy przyjmuj¹ pogl¹d, ¿e osady dolnego kompleksu uleg³y czêœciowo wynurzeniu, erozji i redepozycji przez grawitacyjne ruchy masowe i sp³ywy turbidytowe (Peryt &
317,4 342,6 376,7 396,4 195,0 223,0 256,0 290,15 346,5 366,0 920,0 929,3 1124,0 1135,9 1148,0 1153,0 1603,7 1609,2 2138,0 2143,0 23 km NW SW R-1 K-1 JS-10 T-68Z-5k S-1 ¯-1 O-31/9 K-43 SE/NE W-62 PLATFORMA SIARCZANOWA SULPHATE PLATFORM B A S E N S O L N Y S A L T B A S I N z e w n ê t r z n a o u t e r w e w n ê t r z n a i n n e r p ³ y c i z n a s h o a l s a l i n a s a l i n a s a l i n a s a l i n a s k ³ o n s l o p e s a l i n a / s u b b a s e n s a l i n a / s u b b a s i n B ? kompleks górny upper member kompleks dolny lower member kompleks górny upper member kompleks dolny lower member sedymentacyjne sedimentar y diagenetyczne diagenetic 0 1 2 3 cm 0 1 2 3 cm 0 1 2 3 cm A B C D E F LITOFACJE: LITHOFACIES: utwory siarczanowo-chlorkowe sulphate-halite deposits brekcja breccia
anhydryt gruze³kowo laminowany micronodular anhydrite
gips / anhydryt laminowany laminated gypsum / anhydrite laminit kryptmikrobialny cryptmicrobial laminite anhydryt / gips gruz³owy nodular anhydrite / gypsum anhydryt masywny massive anhydrite gips selenitowy selenitic gypsum gips pierwotny primary gypsum DOMINUJ¥CE FACJE: DOMINANT FACIES:
gips pierwotny i anhydryt primary gypsum and anhydrite anhydryt anhydrite brak rdzenia core lacking 12 m 8 4 5 10 km R-1 JS-10 Z-5k T-68 S-1 ¯-1 K-43 W-62 B K-1 KRAKÓW BUSKO ZDRÓJ TARNOBRZEG STASZÓW
GÓRY ŒW. HOLY CROSS Mts ROZT OCZE TARNÓW Wis³a San N O-31/9 0 50km
Ryc. 2. Wybrane sukcesje osadów siarczanowych w przekroju poprzecznym przez badeñski basen ewaporatowy (wzd³u¿ linii zaznaczo-nej na szkicu lokalizacyjnym). A — wielkie zrosty krystaliczne (gipsy szklicowe) w najni¿szej czêœci sukcesji osadów gipsowych w Marzêcinie k/ Buska. O³ówek jako skala o d³ugoœci 20 cm, B — anhydryt gruz³owy o strukturze typu chicken-wire, C — gips szablasty ze skupieniami jasnoszarego anhydrytu zastêpuj¹cego gips, D — anhydryt z pseudomorfozami po szablastych kryszta³ach gipsu, E — anhydryt o laminacji zaburzonej, F — anhydryt gruze³kowo-laminowany o laminacji trzewiowcowej
Fig. 2. Selected successions of sulphate deposits through the Badenian evaporite basin (along the line shown in a location sketch map). A — giant gypsum intergrowths (szklica gypsum) in the lowermost part of the gypsum succession at Marzêcin nearby Busko. Pencil as a scale (length 20 cm), B — nodular anhydrite of a chicken-wire pattern, C — sabre-like gypsum with replacive anhydrite patches (white), D — anhydrite with pseudomorphs after sabre-like gypsum crystals, E — distorted laminated anhydrite, F — Micronodular-laminated anhydrite of an enterolithic pattern
Kasprzyk, 1992; Kasprzyk, 1993; Peryt & Jasionowski, 1994). Wystêpowanie brekcji in situ, przechodz¹cych lateralnie w osady laminowane (ryc. 2) sugeruje syndepo-zycyjne deformacje i brekcjowanie osadu (Kwiatkowski, 1972; B¹bel, 1999), byæ mo¿e zwi¹zane z okresow¹ aktyw-noœci¹ sejsmiczn¹ na przedpolu nasuwaj¹cych siê od po³udnia Karpat (Peryt & Jasionowski, 1994). Wyniki badañ facjalnych i petrograficznych przeprowadzonych przez autorkê pozwalaj¹ s¹dziæ, ¿e anhydryty laminowane i brekcje kompleksu górnego na obszarze platformy by³y pierwotnie zbudowane z gipsów klastycznych (Kasprzyk & OrtR, 1998; Kasprzyk, 2003). Wskazuje na to wystêpo-wanie mieszanych osadów gipsowo-anhydrytowych i
suk-cesji przejœciowych (od gipsów pierwotnych do
anhydrytów), obecnoœæ licznych pseudomorfoz po gipsie i intraklastów ska³ siarczanowych i wêglanowych oraz znaczny udzia³ materia³u terygenicznego w anhydrytach. Wystêpowanie lokalnie w laminowanych anhydrytach pseudomorfoz po kryszta³ach gipsu wzros³ych na dnie jest wskaŸnikiem okresowych zmian warunków sedymentacji. Anhydryty kompleksu górnego wykazuj¹ mikrostruktury pryzmatyczne, charakteryzuj¹ce siê obecnoœci¹ silnie wyd³u¿onych i chaotycznie rozmieszczonych,
listewko-wych kryszta³ów anhydrytu o cechach wzrostu zastê-puj¹cego i nieznacznej deformacji (decussate fabric, OrtR & Rosell, 1981; ryc. 3).
Zewnêtrzna (dystalna) czêœæ platformy siarczanowej W œrodkowej czêœci zapadliska przedkarpackiego osa-dy siarczanowe to (ryc. 2) anhydryty laminowane i brekcje, lokalnie z przewarstwieniami osadów silikoklastycznych i halitytu, reprezentuj¹ce kompleks górny (Po³towicz, 1993; Kasprzyk & OrtR, 1998; Peryt, 2000). Osady te, wczeœniej interpretowane jako facje g³êbokowodne (Garlicki, 1979; Kolasa & Œl¹czka, 1985; Œl¹czka, 1994), wykazuj¹ cechy osadów redeponowanych — uziarnienie frakcjonalne, war-stwowanie zaburzone, struktury osuwiskowe (ryc. 2). Mikrostruktury cechuje silna deformacja pierwotnie wyd³u¿onych kryszta³ów anhydrytu (ryc. 3). Deformacje kryszta³ów s¹ wyraŸniejsze w anhydrytach dystalnej czêœci platformy w porównaniu z platform¹ wewnêtrzn¹. Badania autorki wskazuj¹, ¿e anhydryty te to pierwotnie klastyczne osady gipsowe poddane przemianie diagenetycznej (anhy-drytyzacji) w warunkach wg³êbnych (Kasprzyk, 2003). Pomimo tych zmian i znacznego pogrzebania (>1000 m)
IA
II
IV
III
IB
S N mikrostruktury zastêpuj¹ce anhydrytu anhydrite replacement fabrics mikrostruktury wypieraj¹ce anhydrytu anhydrite displacement fabrics mikrogruz³y micronodules gruz³y nodules halityty halititesbasenowe facje bitumiczne basinal organic-rich facies
G®A
A
I-IV
pseudomorfozy po gipsie pseudomorphs after gypsum listewkowe kryszta³y anhydrytu anhydrite laths
wzrost anhydrytu de novo de novo anhydrite growth zastêpowanie gipsu przez anhydryt replacement of gypsum by anhydrite model genetyczny
genetic model Etapy tworzenia anhydrytu
Stages in anhydrite formation
syndepozycyjny (wzrost zastêpuj¹cy) syndepositional (replacive growth) A syndepozycyjny (wzrost interstycyjny) syndepositional (interstitial growth) póŸnodiagenetyczny (wzrost zastêpuj¹cy) late diagenetic (replacive growth) wczesnodiagenetyczny (wzrost wypieraj¹cy) early diagenetic (displacive growth) A syndepozycyjny (wzrost interstycyjny) syndepositional (interstitial growth) G ®A G ® A G ®A G ® A G ®A matriks matrix kryszta³y selenitowe selenite crystals laminacja lamination facje platformowe – kompleks dolny
platform facies – lower complex facje platformowe
platform facies facje basenowe
basinal facies kompleks górny upper complex
PLATFORMA SIARCZANOWA
SULPHATE PLATFORM
B A S E N S O L N Y
S A LT B A S I N
Ryc. 3. Modele genetyczne badeñskich anhydrytów w zapadlisku przedkarpackim. Rzeczywiste pole widzenia na mikrofotografiach to 4,9 mm
pierwotne struktury ska³ gipsowych lokalnie s¹ dobrze zachowane (ryc. 2E).
Basen solny
Jedn¹ z najbardziej reprezentatywnych litofacji siar-czanowych w proksymalnej czêœci basenu solnego s¹ anhydryty gruze³kowo-laminowane (ryc. 2F). Charaktery-styczne cechy tych osadów to: laminarne u³o¿enie i formy pionowo-wyd³u¿one gruze³ków siarczanowych, deforma-cje otaczaj¹cych lamin ilasto-bitumicznych, mikrostruktu-ry spilœnione (felted fabrics, OrtR & Rosell, 1981) i mikroziarniste oraz s³abo zachowane pseudomorfozy po
gipsie detrytycznym (Kasprzyk & OrtR, 1998; Kasprzyk, 2003) (ryc. 3). W obrazie mikroskopowym s¹ widoczne miejscowo zaznaczaj¹ce siê deformacje, reorientacja i rekrystalizacja anhydrytu (mikrostruktura foliacyjna).
Powy¿sze cechy petrograficzne wskazuj¹ na synsedy-mentacyjne powstanie gruze³ków anhydrytowych w wyni-ku wzrostu de novo anhydrytu i anhydrytyzacji gipsu
klastycznego w warunkach p³ytkiego pogrzebania
(Kasprzyk & OrtR, 1998). W anhydrytach basenowych nie stwierdzono cech takich, jak: równoleg³a orientacja listew-kowych kryszta³ów anhydrytu, gradacja wielkoœci krysz-ta³ów lub stopniowe zmiany mikrostruktury, które mog³yby wskazywaæ na pierwotn¹ precypitacjê anhydrytu
anhydryt pierwotny i wtórny primary and
secon-dary anhydrite wzrost wypieraj¹cy/ zastêpuj¹cy anhydrytu displacive/replacive anhydrite growth wzrost wypieraj¹cy anhydrytu displacive anhydrite growth wzrost interstycyjny inerstitial growth wzrost interstycyjny inerstitial growth wzrost na dnie i depozycja upright bottom growth
and deposition sedymentacja i redepozycja settling and redeposition wype³nienie spêkañ fracture filling anhydrytyzacja subarealna subaerial anhydritization alabastryzacja alabastrization anhydryt wtórny secondary anhydrite anhydryt wtórny secondary anhydrite anhydryt pierwotny primary anhydrite anhydryt pierwotny primary anhydrite anhydryt pierwotny primary anhydrite gips pierwotny primary gypsum gips pierwotny primary gypsum subarealna subaerial p³ytkie shallow subakwalne subaqueous g³êbokie deep gips wtórny i bassanit secondary gypsum and bassanite ¿y³y gipsu w³óknistego veins of fibrous gypsum A N H Y D RY T Y Z A C J A A N H Y D R I T I Z AT I O N solanka brine solanka brine anhydr yt anhydrite gips gypsum kompleks górny uppercomplex kompleks dolny lowercomplex
DEPOZYCJA
I
WCZESNA
DIAGENEZA
DEPOSITION
AND
EARL
Y
DIAGENESIS
POGRZEBANIE
I
DIAGENEZA
BURIAL
AND
DIAGENESIS
póŸna late wczesna earlyWYNIESIENIE
I
WYNURZENIE
UPLIFT
AND
EXHUMA
TION
ODS£ONIÊCIE
EXPOSURE
gips gypsum anhydryt anhydrite sylikoklastyki, wêglany siliciclastics, carbonates gips selenitowy selenitic gypsum gips detrytyczny detrital gypsum gruze³ nodule Laminacja: Lamination: regularna regular nieregularna irregular smugi bitumiczne bituminous seams ruch solanki brine movement dehydratacja gipsu dehydration of gypsum hydratacja/rehydratacja anhydrytu hydration/rehydration of anhydriteudzia³ struktur deformacyjnych i kompakcyjnych deformational and compactional structures
Ryc. 4. Schemat przemian diagenetycznych badeñskich osadów siarczanowych w zapadlisku przedkarpackim Fig. 4. Scheme of diagenetic transformations of Badenian sulphate deposits in the Carpathian Foredeep
w toni wodnej, czy te¿ klastyczn¹ depozycjê tego minera³u (por. Rouchy i in., 1995). Ponadto, anhydryty basenowe s¹ w porównaniu z gipsami peryferyjnej czêœci basenu wyraŸnie zubo¿one w stront (Kasprzyk, 2003), uwa¿any za wskaŸnik zasolenia wód w stadium precypitacji siarcza-nów (np. Kushnir, 1982; Rosell i in., 1998), co równie¿ sugeruje diagenetyczny charakter tych osadów.
Modele genetyczne badeñskich anhydrytów Efekty przeobra¿eñ diagenetycznych badeñskich ska³ siarczanowych s¹ zró¿nicowane i zasadniczo ró¿ne dla czêœci peryferyjnej i œrodkowej basenu, co wskazuje na wyraŸn¹ zale¿noœæ rozwoju diagenetycznego od po³o¿enia paleogeograficznego (Kasprzyk & Ortí, 1998) (ryc. 2, 3). Uwzglêdniaj¹c t¹ zale¿noœæ oraz specyfikê i sukcesjê pro-cesów depozycyjnych i diagenetycznych mo¿na wyró¿niæ cztery podstawowe modele genetyczne badeñskich anhy-drytów, tj. syndepozycyjny wzrost anhydrytu de novo, anhydrytyzacja syndepozycyjna, anhydrytyzacja wczesno-diagenetyczna i anhydrytyzacja póŸnowczesno-diagenetyczna (ryc. 3). Parametry warunkuj¹ce anhydrytyzacjê, wspólne dla ka¿dego modelu, to aktywnoœæ wody w p³ynach porowych i ciœnienie p³ynów porowych (MacDonald, 1953; Hardie, 1967). Specyfikê ka¿dego modelu okreœlaj¹: czasowe i przestrzenne relacje procesów depozycyjnych i diage-netycznych, pozycja stratygraficzna i paleogeograficzna osadów oraz ich zmiennoœæ facjalna i mineralogiczno-pe-trograficzna.
Syndepozycyjny wzrost anhydrytu de novo i anhydrytyzacja syndepozycyjna
Anhydryt utworzy³ siê w warunkach syndepozycyj-nych w strefie brzegowej i w basenie solnym (ryc. 3). Strefa brzegowa — sebha–salina przybrze¿na (kom-pleks dolny). Anhydryty buduj¹ce kom(kom-pleks dolny cha-rakteryzuj¹ siê strukturami masywnymi, mozaikowymi, gruz³owo-mozaikowymi i gruz³owymi, z których niektóre s¹ interpretowane jako pseudomorficzne po strukturach
krystalicznych gipsów selenitowych (ryc. 2) (por.
Kasprzyk, 1995; Peryt, 1996). Aczkolwiek gruz³y anhy-drytowe mog¹ tworzyæ siê w ró¿nych œrodowiskach i warunkach (np. OrtR & Rosell, 1981; Shearman, 1985; Machel & Burton, 1991), to jednak anhydryt gruz³owy o cechach wzrostu wypieraj¹cego jest charakterystyczny dla supralitoralnych œrodowisk sebhy przybrze¿nej w klimacie suchym i pó³suchym (West i in., 1979; Butler i in., 1982). G³ówne cechy tych osadów (gruz³y akrecyjne, struktury enterolityczne, laminacja kryptmikrobialna), pozwalaj¹ce na identyfikacjê kopalnych anhydrytów œrodowisk sebhy, zosta³y rozpoznane (otwory S–1 i ¯–1; ryc. 1, 2) w najni¿-szej czêœci sukcesji osadów siarczanowych na obszarze p³ycizny centralnej (Kasprzyk, 2003). Lokalny brak osa-dów siarczanowych i ich zmiennoœæ lateralna wyra¿ona przejœciem gipsów selenitowych w anhydryty gruz³owe (ryc. 2) pozwalaj¹ s¹dziæ, ¿e utwory te rozwinê³y siê na
lokalnym morfologicznym wyniesieniu pod³o¿a w
pocz¹tkowym etapie depozycji siarczanowej w czasie niskiego stanu wód, równoczeœnie lub pod koniec rozwoju gipsów selenitowych w przyleg³ych subbasenach — sali-nach (Kasprzyk, 1999). Inne litofacje gruz³owe anhydry-tów badeñskich mog³y utworzyæ siê, podobnie jak gruz³y siarczanowe, we wspó³czesnych playach Zachodniego Teksasu (Schreiber i in., 1982; Hussain & Warren, 1989), w wyniku przemiany wczesnodiagenetycznej
(„sebhatyza-cji”) wczeœniej powsta³ych osadów gipsowych (ryc. 3). Shearman (1985) oraz Rouchy i in. (1994) t³umacz¹ genezê anhydrytów gruz³owych innych formacji ewaporatowych anhydrytyzacj¹ ró¿nych odmian gipsów pierwotnych ods³oniêtych na powierzchni w klimacie suchym i gor¹cym i/lub poddanych dzia³aniu wysoko skoncentrowanych roz-tworów w warunkach synsedymentacyjnych.
W nawi¹zaniu do tych interpretacji, nieregularne roz-mieszczenie anhydrytu w sekwencji badeñskich gipsów pierwotnych (kompleks dolny) w peryferyjnej czêœci plat-formy siarczanowej (ryc. 2C) mo¿e sugerowaæ, ¿e jest on produktem wczesnego przeobra¿enia pierwotnych facji selenitowych (cf. Kasprzyk, 1995; Peryt, 1996) (ryc. 3). Dodatkowych dowodów na tak¹ interpretacjê dostarczaj¹ obserwacje petrograficzne wskazuj¹ce na: (1) ekspansyw-ny rozrost gruz³ów anhydrytowych poprzez tworzenie nowych kryszta³ów anhydrytu wewn¹trz gruz³ów; (2) dominacjê mikrostruktur pryzmatycznych anhydrytu, cha-rakteryzuj¹cych siê wi¹zkowym lub chaotycznym roz-mieszczeniem kryszta³ów (fasicular, decussate and felted fabrics, Ortí & Rosell, 1981; Shearman, 1985), (3) du¿y udzia³ kryszta³ów listewkowych silnie kompakcyjnie zdeformowanych (ryc. 3). Cechy te s¹ charakterystyczne dla anhydrytu tworz¹cego siê syndepozycyjnie i/lub wcze-snodiagenetycznie we wspó³czesnych œrodowiskach ewa-poracyjnych (Shearman, 1985; Gunatilaka, 1990; Rouchy i in., 1994). Ponadto anhydryty kompleksu dolnego w suk-cesjach platformowych peryferyjnej czêœci zapadliska nie wykazuj¹ cech charakterystycznych dla anhydrytów póŸ-nodiagenetycznych, powsta³ych w wyniku pogr¹¿enia na du¿¹ g³êbokoœæ (por. Machel & Burton, 1991). Wszystkie te obserwacje wskazuj¹ na powstanie struktur gruz³owych badeñskich anhydrytów w œrodowisku sebhy lub w wyniku freatycznej anhydrytyzacji w warunkach syndepozy-cyjnych lub podczas wczesnej diagenezy (ryc. 4). Interpre-tacja ta jest zgodna z wynikami wczeœniejszych badañ
sedymentologicznych i litofacjalnych anhydrytów
badeñskich w zapadlisku przedkarpackim na obszarze Pol-ski i Ukrainy Zachodniej (Kasprzyk, 1995, 2003; Peryt, 1996, 2000; Kasprzyk & Ortí, 1998).
Proces anhydrytyzacji kompleksu dolnego w peryfe-ryjnej czêœci zapadliska by³ prawdopodobnie zapocz¹tko-wany przez wzrost zasolenia i/lub temperatury roztworów porowych w warunkach niskiego stanu wód i czêœciowego ods³oniêcia gipsów (ryc. 4). Wynurzenie to mog³o mieæ miejsce zarówno podczas, jak i pod koniec depozycji gip-sów selenitowych, na co wskazuj¹ zmiany litofacjalne od gipsów selenitowych do utworów mikrobialnych oraz powierzchnie erozyjne i/lub rozpuszczania (Kasprzyk, 1999; B¹bel, 2004). Zatem, litofacje gruz³owe w sukcesjach badeñskich osadów siarczanowych mog¹ czêœciowo przy-pominaæ sw¹ genez¹ gruz³y anhydrytowe w mioceñskich osadach wybrze¿y Zatoki Sueskiej i Morza Czerwonego, powsta³e w gipsach subakwalnych w wyniku reakcji z solankami o wysokim zasoleniu (Shearman, 1985; Ken-dall, 1992; Rouchy i in., 1994).
Basen solny (kompleks górny). Litofacje podobne do anhydrytów gruze³kowo-laminowanych reprezentuj¹cych basenowe litofacje siarczanowe (ryc. 2) by³y w literaturze ró¿nie interpretowane i wi¹zane z procesami zarówno syn-depozycyjnymi, jak i diagenetycznymi (np. Busson, 1979; Richter-Bernburg, 1985; Rosen & Warren, 1990). Cechy petrograficzne badeñskich anhydrytów gruze³kowo-lami-nowanych wskazuj¹ na syndepozycyjn¹ genezê gruze³ków anhydrytowych, które prawdopodobnie utworzy³y siê w wyniku wzrostu wypieraj¹cego kryszta³ów anhydrytu w
obrêbie laminowanego osadu dennego i czêœciowo
klastyczne-go w obecnoœci solanek o wysokim zasoleniu (ryc. 3). Gru-ze³ki rozrasta³y siê poprzez przyrost nowych kryszta³ów anhydrytu, prawdopodobnie w efekcie dyfuzji jonów siar-czanowych solanek interstycyjnych nasyconych wzglêdem anhydrytu, podobnie jak to mia³o miejsce we wspó³cze-nych playach Bristol Dry Lake w Kaliforni (Rosen & War-ren, 1990). Formy pionowo wyd³u¿onych gruze³ków wskazuj¹ na ich wzrost w miêkkim, nieskonsolidowanym osadzie w pobli¿u powierzchni osad–woda (ryc. 4). Ponie-wa¿ rozpuszczalnoœæ gipsu w solankach o wysokiej kon-centracji chlorków jest wiêksza ni¿ anhydrytu (Schreiber & Walker, 1992), roztwory porowe o wysokim zasoleniu i sile jonowej (niska aktywnoœæ wody) sprzyja³y dehydrata-cji gipsu w osadzie dennym. S³abe zachowanie pseudo-morfoz anhydrytu po kryszta³ach gipsu w badeñskich anhydrytach gruze³kowo-laminowanych prawdopodobnie wynika z dominacji w pierwotnym osadzie gipsowym frak-cji bardzo drobnoziarnistej oraz bardzo wczesnego, towa-rzysz¹cego dehydratacji gipsu, wzrostu anhydrytu w obrêbie matriks. Reorientacja mikrostruktur anhydrytu to efekt deformacji plastycznej (przed lityfikacj¹) pod wp³ywem stresu mechanicznego zwi¹zanego z kompakcj¹ (por. OrtR & Rosell, 1981). Jest prawdopodobne, ¿e przed³u¿ony kontakt osadu gipsowego z roztworami poro-wymi, nasyconymi wzglêdem anhydrytu w zbiorniku
ewa-poracyjnym zapadliska przedkarpackiego sprzyja³
dehydratacji gipsu w warunkach syndepozycyjnych i/lub wczesnodiagenetycznych z zachowaniem pierwotnej lami-nacji osadu gipsowego, jak to by³o interpretowane dla ewa-poratów permskich w basenie Palo Duro (Hovorka, 1992) (ryc. 4). Wyniki badañ sugeruj¹, ¿e basenowe anhydryty laminowane w zapadlisku przedkarpackim to g³ównie pro-dukt synsedymentacyjnego wzrostu de novo anhydrytu w obrêbie laminowanego, bitumicznego osadu dennego oraz wczesnodiagenetycznego zastêpowania gipsu przez anhy-dryt (ryc. 3).
Anhydrytyzacja wczesnodiagenetyczna
Anhydrytyzacja ta objê³a platformê zewnêtrzn¹ (kom-pleks górny) (ryc. 3). Anhydryty laminowane i brekcje anhydrytowe w g³êbszej czêœci zapadliska w starszej litera-turze by³y interpretowane jako facje g³êbokowodne, powsta³e w wyniku precypitacji z roztworów o wysokim zasoleniu, nasyconych wzglêdem anhydrytu (Ney i in., 1974; Garlicki, 1979; Liszkowski, 1989). Badania autorki wskazuj¹, ¿e anhydryty w sukcesjach dystalnej czêœci plat-formy to produkt diagenetycznego przeobra¿enia (anhy-drytyzacji) klastycznych osadów gipsowych (ryc. 4) powsta³ych g³ównie w wyniku redepozycji wczeœniejszych osadów siarczanowych (Kasprzyk & Ortí, 1998; Kasprzyk, 2003). Mikrostruktury anhydrytu o cechach wzrostu wypieraj¹cego w miêkkim, nie w pe³ni zlityfikowanym, laminowanym osadzie sugeruj¹, ¿e anhydrytyzacja gipsów detrytycznych poprzedzi³a lityfikacjê osadu i g³êbokie pogrzebanie (ryc. 3). W konsekwencji kryszta³y anhydrytu, jako wczesnodiagenetyczne, uleg³y znacznym deformacjom wskutek kompakcji. Stopniowe zmiany intensywnoœci tych deformacji w anhydrytach ró¿nych czêœci badeñskiego basenu ewaporatowego mo¿e wskazywaæ na progresywny proces anhydrytyzacji kompleksu górnego, który — rozpo-czêty w œrodkowej czêœci basenu — postêpowa³ ku jego peryferiom wraz ze wzrastaj¹cym pogrzebaniem i kom-pakcj¹ osadów (Kasprzyk & Ortí, 1998). W dystalnej czê-œci platformy lityfikacja poprzedzi³a znaczne pogrzebanie osadów, lokalnie przekraczaj¹ce 1000 m, co nie zatar³o ca³kowicie pierwotnych struktur ska³ gipsowych (ryc. 2).
Anhydrytyzacja póŸnodiagenetyczna
Anhydrytyzacja ta objê³a platformê wewnêtrzn¹ — kompleks górny (ryc. 3). Osady proksymalnej czêœci plat-formy (anhydryty laminowane, brekcje anhydrytowe) by³y pierwotnie zbudowane z gipsów klastycznych (Kasprzyk & Ortí, 1998). Na tym obszarze anhydrytyzacja by³a nie-kompletna lub w stadium pocz¹tkowym, w rezultacie cze-go powsta³y utwory mieszane gipsowo-anhydrytowe (np. otwory ¯–1, S–1, W–62 i O–31/9, ryc. 2). W peryferyjnej czêœci basenu maksymalne pogr¹¿enie nie przekracza³o 500 m, zatem anhydrytyzacja gipsów zachodzi³a tu w warunkach wzglêdnie p³ytkiego pogrzebania. Obecnoœæ chaotycznie rozmieszczonych, listewkowych kryszta³ów anhydrytu o cechach wzrostu zastêpuj¹cego i znikomych efektach kompakcji sugeruje, ¿e proces ten przebiega³ w zaawansowanym stadium lityfikacji osadów (ryc. 3). Mo¿na wiêc s¹dziæ, ¿e anhydrytyzacja gipsów kompleksu górnego w proksymalnej czêœci platformy zachodzi³a w czasie póŸnej diagenezy (ryc. 4).
Podsumowanie
Sukcesja i zmiennoœæ litofacjalna ska³ siarczanowych wskazuj¹ na zró¿nicowane i zmienne warunki depozycji i diagenezy. Anhydryty tworzy³y siê w warunkach syndepo-zycyjnych w wyniku wzrostu anhydrytu de novo z solanek o wysokim zasoleniu, jak i w warunkach wg³êbnych na drodze anhydrytyzacji wczeœniej powsta³ych osadów gip-sowych w ró¿nych stadiach diagenezy.
Efekty przeobra¿eñ diagenetycznych ska³ siarczano-wych s¹ zasadniczo ró¿ne dla czêœci peryferyjnej i œrodko-wej basenu, co wskazuje na wyraŸn¹ zale¿noœæ rozwoju diagenetycznego od po³o¿enia paleogeograficznego w basenie ewaporatowym przedpola Karpat. Uwzglêdniaj¹c t¹ zale¿noœæ oraz specyfikê i sukcesjê procesów depozy-cyjnych i diagenetycznych, bior¹cych udzia³ w powstaniu anhydrytów, wyró¿niono cztery podstawowe modele gene-tyczne tych ska³: (I) syndepozycyjny wzrost anhydrytu de novo, (II) anhydrytyzacja syndepozycyjna, (III) anhydry-tyzacja wczesnodiagenetyczna, oraz (IV) anhydryanhydry-tyzacja póŸnodiagenetyczna. G³ówne czynniki warunkuj¹ce anhy-drytyzacjê, wspólne dla ka¿dego modelu, to aktywnoœæ wody w p³ynach porowych i re¿im ciœnienia p³ynów poro-wych. Specyfikê ka¿dego modelu okreœlaj¹ czasowe i przestrzenne relacje procesów diagenetycznych, pozycja stratygraficzna i paleogeograficzna pierwotnych osadów siarczanowych oraz ich zmiennoœæ facjalna i mineralogicz-no-petrograficzna.
Wyniki badañ, w tym g³ównie rozpoznanie warunków i sukcesji przemian gipsu w anhydryt, s¹ przydatne dla ana-lizy rozwoju mioceñskiego basenu sedymentacyjnego w zapadlisku przedkarpackim. Uzyskane wyniki mog¹ byæ wykorzystane do badañ genezy podobnych litofacji anhy-drytowych, wspó³wystêpuj¹cych z utworami solnymi w innych basenach ewaporatowych.
Autorka serdecznie dziêkuje Recenzentom, dr M. B¹blowi (Uniwersytet Warszawski, Warszawa) i doc. A. G¹siewiczowi (Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa) za wnikliw¹ ocenê pracy oraz cenne uwagi i sugestie zmian.
Literatura
B¥BEL M. 1999 — Facies and depositional environments of the Nida Gypsum deposits (Middle Miocene, Carpathian Foredeep, southern Poland). Geol. Quart., 43: 405–428.
B¥BEL M. 2004 — Models for evaporite, selenite and gypsum microbialite deposits in ancient saline basins. Acta Geol. Pol., 54: 219–249.
BRAITSCH O. 1971 — Salt Deposits, Their Origin and Composition: Minerals, Rocks and Inorganic Materials. Monograph Ser. Theor. and Exper. Stud., Springer-Verlag, Berlin–Heidelberg–New York. BUSSON G. 1979 — Successions carbonatées anhydritiques et sali-fPres dans le Dévonien moyen de forages du nord-est de l’Alberta (Canada Occidental). [In:] G. Busson (ed.), Dépôts évaporitiques. Illu-stration et interprétation de quelques séquences. Éditions Technip, Paris: 23–28.
BUTLER G.P. 1969 — Holocene gypsum and anhydrite of the Abu Dhabi sabkha, Trucial Coast: an alternative explanation of origin. [In:] J.L. Rau & L.F. Dellwig (eds.), Third Symposium on Salt. The Nor-thern Ohio Geological Society, Inc., 1: 120–152.
BUTLER G.P., HARRIS P.M. & KENDALL C.G.S.C. 1982 — Recent evaporites from the Abu Dhabi coastal flats. [In:] C.R. Handford, R.G. Loucks & G.R. Davies (eds) — Depositional and Diagenetic Spectra of Evaporites — A Core Workshop SEPM, Core Workshop No. 3: 33–64. Calgary, Canada: 33–64.
GARLICKI A. 1979 — Sedymentacja soli mioceñskich w Polsce. Pr. Geol., 119: 1–66.
GUNATILAKA A. 1990 — Anhydrite diagenesis in a vegetated sab-kha, Al–Khiran, Kuwait, Arabian Gulf. Sedim. Geol., 69: 95–116. HARDIE L.A. 1967 — The gypsum-anhydrite equilibrium at one atmosphere pressure. Am. Mineral., 52: 171–200.
HOVORKA S. 1992 — Halite pseudomorphs after gypsum in bedded anhydrite — clue to gypsum–anhydrite relationships. J. Sedim. Petrol., 62: 1098–1111.
HUSSAIN M. & WARREN J.K. 1989 — Nodular and enterolithic gyp-sum: the „sabkha–tization” of Salt Flat playa, west Texas. Sedim. Geol., 64: 13–24.
JOWETT E.C., CATHLES III L.M. & DAVIS B.W. 1993 — Predicting depths of gypsum dehydration in evaporitic sedimentary basins. Am. Ass. Petrol. Geol. Bull., 77: 402–413.
KASPRZYK A. 1991 — Analiza litofacjalna utworów siarczanowych badenu po³udniowego obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 39: 213–223.
KASPRZYK A. 1993 — Lithofacies and sedimentology of the Bade-nian (Middle Miocene) gypsum in the northern part of the Carpathian Foredeep, southern Poland. Ann. Soc. Geol. Pol., 63: 33–84.
KASPRZYK A. 1995 — Gypsum-to-anhydrite transition in the Mioce-ne of southern Poland. J. Sedim. Res., A65: 348–357.
KASPRZYK A. 1999 — Sedimentary evolution of Badenian (Middle Miocene) gypsum deposits in the northern Carpathian Foredeep. Geol. Quart., 43: 449–465.
KASPRZYK A. 2003 — Sedimentological and diagenetic patterns of anhydrite deposits in the Badenian evaporite basin of the Carpathian Foredeep, southern Poland. Sedim. Geol., 158: 167–194.
KASPRZYK A. 2005 — Model anhydrytyzacji gipsów badeñskich w zapadlisku przedkarpackim. Biul. Pañstw. Inst. Geol.
KASPRZYK A. & ORTÍ F. 1998 — Palaeogeographic and burial con-trols on anhydrite genesis: the Badenian basin in the Carpathian Fore-deep (southern Poland, western Ukraine). Sedimentology, 45: 889–907. KENDALL A.C. 1992 — Evaporites and diagenesis: Quantitative dia-genesis. [In:] Recent Developments and Applications to Reservoir Geology — Abstracts. North Atlantic Treaty Organization (NATO), Advanced Study Institute, University of Reading.
KENDALL A.C. & HARWOOD G.M. 1996 — Marine evaporites: arid shorelines and basins. [In:] H.G. Reading (ed.) — Sedimentary envi-ronments: Processes, Facies and Stratigraphy. Blackwell Science: 281–324.
KOLASA K. & ŒL¥CZKA A. 1985 — Uwagi o genezie wielickiego z³o¿a soli. Studia i Materia³y do Dziejów ¯up Solnych w Polsce, 14: 7–49.
KUBICA B. 1992 — Rozwój litofacjalny osadów chemicznych badenu w pó³nocnej czêœci zapadliska przedkarpackiego. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 133: 1–64.
KUSHNIR J. 1982 — The composition and origin of brines during the Messinian deociccation event in the Mediterranean basin as deduced from concentrations of ions copreciptitated with gypsum and anhydrite. Chem. Geol., 35: 333–350.
KWIATKOWSKI S. 1972 — Sedymentacja gipsów mioceñskich Pol-ski po³udniowej. Pr. Muz. Ziemi, 19: 3–94.
LISZKOWSKI J. 1989 — Orogeniczno-descensyjny model genetyczny mioceñskich formacji salinarnych regionu karpackiego wschodnich obszarów Centralnej Paratetydy. Pr. Nauk. Uniw. Œl¹sk., 1019: 1–102.
MACDONALD G. J.F. 1953 — Anhydrite–gypsum equilibrium rela-tions. Am. J. Sc., 251: 884–898.
MACHEL H.G. & BURTON E.A. 1991 — Burial diagenetic sabkha–li-ke gypsum and anhydrite nodules. J. Sedim. Petrol., 61: 394–405. MOIOLA R.J. & GLOVER E.D. 1965 — Recent anhydrite from Clay-ton Playa, Nevada. Am. Mineral., 50: 2063–2069.
MØLLER N. 1988 — The prediction of mineral solubilities in natural
waters: a chemical equilibrium model for the Na–Ca–Cl–SO4–H2O system, to high temperature and concentration. Geochim. Cosmochim. Acta, 52: 821–837.
NEY R., BURZEWSKI W., BACHLEDA T., GÓRECKI W., JAKÓB-CZAK K. & S£UPCZYÑSKI K. 1974 — Zarys paleogeografii i roz-woju litologiczno-facjalnego utworów miocenu zapadliska przedkarpackie-go. Pr. Geol., 82: 1–65.
ORTÍ F. & ROSELL L. 1981 — Fábricas cristalinas de la anhidrita nodular y laminada. Acta Geol. Hisp., 16: 235–255.
OSZCZYPKO N. 1996 — Mioceñska dynamika polskiej czêœci zapa-dliska przedkarpackiego. Prz. Geol., 44: 1007–1018.
PERTHUISOT J.P. 1977 — Le Sabkha de Doukhane (Qatar) et la transformation gypse® anhydrite + eau. Bull. Géol. Soc. Fr. 19: 1145–1149.
PERYT T.M. 1996 — Sedimentology of Badenian (middle Miocene) gypsum in eastern Galicia, Podolia and Bukovina (West Ukraine). Sedimentology, 43: 571–588.
PERYT T.M. 2000 — Resedimentation of basin centre sulphate depo-sits: Middle Miocene Badenian of Carpathian Foredeep, southern Poland. Sedim Geol., 134: 331–342.
PERYT T.M. & JASIONOWSKI M. 1994 — In situ formed and rede-posited gypsum breccias in the Middle Miocene Badenian of southern Poland. Sedim. Geol., 94: 153–163.
PERYT T.M. & KASPRZYK A. 1992 — Earthquake-induced resedi-mentation in the Badenian (middle Miocene) gypsum of southern Poland. Sedimentology, 39: 235–249.
PO£TOWICZ S. 1993 — Palinspastyczna rekonstrukcja paleogeografii badeñskiego salinarnego zbiornika sedymentacyjnego w Polsce. Geolo-gia, 19: 203–233.
RICHTER-BERNBURG G. 1985 — Zechstein–Anhydrite. Fazies und Genese. Geol. J., A85: 1–82.
ROSELL L., ORTÍ F., KASPRZYK A., PLAYÁ, E. & PERYT T. 1998 — Strontium geochemistry of Miocene primary gypsum: Messinian of SE Spain and Sicily and Badenian of Poland. J. Sedim. Res., 68: 63–79.
ROSEN M.R. & WARREN J.K. 1990 — The origin and significance of groundwater–seepage gypsum from Bristol Dry lake, California, USA. Sedimentology, 37: 983–996.
ROUCHY J.-M., BERNET-ROLANDE M.C. & MAURIN A.F. 1994 — Descriptive petrography of evaporites: application in the field, sub-surface and laboratory. [In:] Evaporitic Sequences in Petroleum Explo-ration, TECHNIP Édition, Paris: 70–123.
ROUCHY J.-M., PIERRE C. & SOMMER F. 1995 — Deep-water resedimentation of anhydrite deposits in the Middle Miocene (Belayim Formation) of the Red Sea, Egypt. Sedimentology, 42: 267–282. SCHREIBER B.C. & WALKER D. 1992 — Halite pseudomorphs after gypsum: a suggested mechanism. J. Sedim. Petrol., 62: 61–70. SCHREIBER B.C., ROTH M.S. & HELMAN M.L. 1982 — Recogni-tion of primary facies characteristics of evaporites and the differentia-tion of these forms from diagenetic overprints. [In:] C.R. Handford, R.G. Loucks & G.R. Davies, G.R. (eds) — Depositional and Diagene-tic Spectra of Evaporites — A Core Workshop SEPM, Core Workshop No. 3. Calgary, Canada: 1–32.
SHEARMAN D.J. 1985 — Syndepositional and late diagenetic altera-tion of primary gypsum to anhydrite. [In:] B.C. Schreiber & H. L. Har-ner (eds) — Sixth International Symposium on Salt. Salt Institute, Alexandria, Virginia, 1: 41–50.
SONNENFELD P. 1984 — Brines and Evaporites. Academic Press, Orlando.
ŒL¥CZKA A. 1994 — Redeponowane osady w basenach ewaporato-wych. Prz. Geol., 42: 51–255.
WARREN J.K. & KENDALL C.G.S.C. 1985 — Comparision of mari-ne sabkhas (subaerial) and salina (subaqueous) evaporites: modern and ancient. Am. Ass. Petrol. Geol. Bull., 69: 1013–1023.
WEST I.M., ALI Y.A. & HILMY M.E. 1979 — Primary gypsum nodu-les in a modern sabkha on the Mediterranean coast of Egypt. Geology, 7: 354–358.
ZEN E.A. 1965 — Solubility measurements in the system CaSO4–NaCl–H2O at 35
o
, 50o
, and 70o
C and one atmosphere pressure. J. Petrol., 6: 124–164.
