Agnieszka Szczaus
Uniwersytet Szczeciński, Wydział Filologiczny Szczecin
Propozycje terminologiczne z zakresu architektury
i budownictwa w Budowie kościołów Piotra Aignera (1825)
S ł o w a k l u c z o w estyl naukowy, leksyka specjalistyczna, puryzm językowy
K e y w o r d s
academic style, specialised lexis, language purism
Chrystian Piotr Aigner1 urodził się w Puławach w 1756 roku w rodzinie o niemieckich
korzeniach, zmarł zaś we Florencji w 1841 roku2. W latach siedemdziesiątych XVIII wieku
studiował we Włoszech, a po powrocie do Polski pracował jako architekt i budowniczy, w tym także jako budowniczy wojskowy. Blisko współpracował z Tadeuszem Kościuszką, Stanisławem Kostką Potockim, pracował też na zlecenie rodzin Czartoryskich, Lubomir-skich, Zamoyskich i Potockich. Aigner był najbardziej znanym polskim architektem okre-su klasycyzmu, autorem m.in. takich projektów budowlanych, jak: rezydencja Stanisława Kostki Potockiego w Olesinie, przebudowa arsenału w Warszawie, kościół św. Aleksan-dra w Warszawie, a przede wszystkim obiektów w Puławach: Świątyni Sybilli, Domku
1 Pisownia nazwiska jest rozchwiana – w różnych dokumentach poświadczone są warianty
orto-graficzne: Aigner, Ajgner, Aygner, Eigner, Ejgner, Eygner (por. T.S. Jaroszewski, Chrystian Piotr Aigner
– architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970, s. 17).
2 Informacje na temat życia i prac Aignera za: T.S. Jaroszewski, op.cit.; S. Pomarański, Aigner Piotr,
w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1935, t. I, pod red. W. Konopczyńskiego, s. 34–35; Z. Mieszkow-ski, Podstawowe problemy architektury w polskich traktatach od połowy XVI do początku XIX wieku, Warszawa 1970, s. 20, 91–92.
Gotyckiego, Pałacu Marynki czy kościoła Najświętszej Maryi Panny. Oprócz projektów architektonicznych Aigner przygotował też kilka tekstów teoretycznych z zakresu budow-nictwa, takich jak: Nowa cegielnia wynalazku imci pana Aignera architekta warszawskie-go (wyd. 1788), Budownictwo wiejskie z cegły glino-suszonej z plantami chałup wiejskich (wyd. 1791), Projekt do urządzenia budowniczych policji z umieszczeniem sposobów zagra-dzających upadkowi miast a wzrost im nadal zapewniających (wyd. 1791), O świątyniach u starożytnych i o słowiańskich (wyd. 1808) oraz Budowy kościołów część pierwsza za-mykająca cztery projekta kościołów parafialnych rożnej wielkości w dziewięciu tablicach (wyd. 1825)3. Ponadto Aigner przygotował do druku Słownik architektury oraz Historję
budowniczej sztuki, które w 1807 roku złożył na ręce ówczesnego prezesa Towarzystwa Przyjaciół Nauk – teksty te jednak nie doczekały się publikacji.
Interesująca nas tu praca, tj. Budowa kościołów, wydana w Warszawie w drukarni Józefa Węckiego, powstała – co wynika z dedykacji dołączonej do tekstu oraz z informacji zawartych we wstępie – na polecenie księcia Józefa Zajączka, działającego w imieniu Ko-misji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W Budowie kościołów ar-chitekt przedstawił cztery proste projekty kościołów parafialnych, różniące się rozmiarem: pierwsza świątynia miała pomieścić około 600 wiernych, druga ponad 600, trzecia około 800 i czwarta około 1000 osób. Projektowane świątynie utrzymane były w porządku do-ryckim, który za Witruwiuszem oraz nowożytnymi klasykami architektury, takimi jak de Godetz, Palladio czy da Vigniola, Aigner uważał za najlepiej korespondujący z architekturą sakralną. Ponadto, jak to uzasadnia architekt, proste projekty mogły być szeroko stosowane i szybko realizowane w czasach, gdy „Rząd Najwyższy i prywatne osoby przy odzyska-nym pokoiu […] starają się wznosić obalone lub zrujnowane w czasie klęsk powszechnych Świątynie Pańskie” [1]4. Opublikowana w 1825 roku Budowa kościołów pomyślana była
jako pierwsza z części (co wyraźnie zaznaczono na stronie tytułowej tekstu) większego dzieła dotyczącego architektury sakralnej – w kolejnych tomach miały być przedstawione projekty bardziej okazałych i ozdobnych świątyń. Do wydania drugiej części pracy nigdy jednak nie doszło5.
Praktyczne oddziaływanie publikacji Aignera na ówczesnych budowniczych było stosunkowo niewielkie – badaczom nie udało się odnaleźć żadnego kościoła, który byłby dokładnym odzwierciedleniem jednego z jego czterech projektów, choć jest kilka obiek-tów, które w ogólnym zarysie czy w ukształtowaniu fasady nawiązują do tych propozycji6.
Historycy architektury wskazują jednak na inny istotny aspekt pracy Aignera – Budowa
3 Warto też wspomnieć, że w czasie insurekcji, na prośbę Tadeusza Kościuszki, Aigner opracował Krótką naukę o pikach i kosach, wyd. 1794 (por. S. Pomarański, op.cit., s. 34).
4 Cytaty i przykłady w artykule podano za egzemplarzem przechowywanym w Bibliotece Głównej
UMCS w Lublinie (nr sygnatury: 371 609); pisownia cytatów jest zgodna z oryginałem. W nawiasie kwa-dratowym za cytatem podano numer strony, z której pochodzi przytoczenie.
5 Por. T.S. Jaroszewski, op.cit., s. 302. 6 Ibidem, s. 309.
kościołów w zamierzeniu autora miała stanowić próbę uporządkowania terminologii z za-kresu architektury. Pisze Aigner we wstępie: „Chcąc oraz, aby Terminologia dziwaczna i popsuta w ustach naszych mularzy, z obcych ięzyków brana zamieniła się na prawdziwie oyczystą, użyłem wyrazów polskich technicznych obok włoskich lub francuskich. Termino-logia ta, wyięta z obszernego słownika umieścić się maiącego przy dziele o Architekturze u starożytnych, iuż iest przez Towarzystwo Królewskie Warszawskie Przyiaciół Nauk roz-ważona i przyięta” [2]. Zapowiadany tu obszerny słownik terminologiczny jednak się nie ukazał, a jak podkreśla Tadeusz S. Jaroszewski, „Pomimo otrzymania sankcji tak poważnej instytucji [tj. TPN], nic z terminologii aignerowskiej nie weszło do słownictwa architekto-nicznego. Określenia Podnóżec (piedestał), Nagłowie (belkowanie, entablement), Wieniec (gzyms), Głownik (kapitel), Nadwieńcze (attyka), brzmią dziś dziwacznie i wymuszenie”7.
Przytoczone powyżej uwagi Aignera oraz Jaroszewskiego stały się bezpośrednim przyczynkiem do poniższych rozważań, których celem jest analiza pomieszczonej w Budo-wie kościołów terminologii architektonicznej i budowlanej. Wyjaśniamy, że pod pojęciem terminologii rozumiemy taką część leksyki (wyrazów lub połączeń wyrazowych), która ma zasięg użycia ograniczony do naukowej i zawodowej (tu: budowlanej) sfery życia, pełni funkcję nominacyjną, definicyjną, sygnifikacyjną i identyfikacyjną oraz charakteryzuje się ścisłością, systemowością, precyzją i jednoznacznością8.
Lektura Budowy kościołów pokazała, że w tym stosunkowo niewielkim dziełku, liczą-cym zaledwie 14 stron tekstu oraz 9 stron zawierających ilustracje, znalazła się bogata ter-minologia z zakresu architektury i budownictwa. W sumie są to 123 nazwy zróżnicowane pod względem znaczeniowym9, tworzące 5 pól semantycznych, takich jak:
7 Ibidem, s. 302–303.
8 Zakres pojęć termin i terminologia określili np.: I. Bajerowa, Badania nad terminologią języków specjalnych (środowiskowych), w: Język i językoznawstwo polskie w sześćdziesięcioleciu niepodległości (1918–1978), pod red. J. Riegera, M. Szymczaka, Wrocław 1982, s. 37–40; J. Biniewicz, Kształtowanie się polskiego języka nauk matematyczno-przyrodniczych, Opole 2002; H. Borek, Stan badań i postulaty badawcze w zakresie rozwoju terminologii specjalistycznej, w: Problemy badawcze terminologii naukowo-technicznej, „Prace Naukowe Studium Praktycznej Nauki Języków Obcych Politechniki Wrocławskiej.
Studia i Materiały”, pod red. T. Frankiewicza, Wrocław 1976, z. IV, s. 3–13; S. Gajda, Wprowadzenie do
teorii terminu, Opole 1990; H. Jadacka, O formie, znaczeniu i desygnacie terminu, „Zagadnienia
Nau-koznawstwa” 1978, z. 4, s. 552–557; A. Starzec, Rozwój polskiej terminologii motoryzacyjnej, Opole 1984;
Teoretyczne podstawy terminologii, pod red. F. Gruczy, „Problemy Terminologii” 1, Wrocław 1991. 9 Znaczenia poszczególnych terminów zostały ustalone na podstawie zamieszczonych w Budowie kościołów definicji oraz rysunków technicznych opatrzonych opisami. Ponadto przy ustalaniu znaczeń
wykorzystano prace z zakresu historii architektury (S. Parnicki-Pudełko, Architektura starożytnej Grecji, Warszawa 1975, tu zwłaszcza rozdz. Porządek dorycki – świątynia Zeusa w Olimpii, s. 68–80; W. Szol-ginia, Architektura i budownictwo, wyd. III, Warszawa 1991) oraz słowniczki leksyki architektonicznej (tj.: E. Raczyński, Słownik łacińsko-polski do Witruwiusza, w: M. Vitruvius, O budowie ksiąg dziesięć, Wrocław 1840, s. 387–427; E. Umińska-Tytoń, Słownictwo opisów architektury i sztuki w
XVIII-wiecz-nych diariuszach, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” 1992, XXXVII,
s. 123–138; B. Chmielowski, słowniczek terminologii architektonicznej pomieszczony w Nowych Atenach, t. I, rozdz. VII Abecadariusz a już uczony, albo sciencyja o wybornych terminach, nomenklaturze,
1. Nazwy architektonicznych elementów zdobniczych charakterystycznych dla porząd-ku doryckiego oraz elementów konstrukcyjnych, pełniących jednocześnie funkcje zdobni-cze (53 jednostki leksykalne; 43% badanego materiału): czoło ‘fronton, szczyt nad porty-kiem, uformowany przez najwyższy człon belkowania, zwieńczenie fasady budynku, także drzwi lub okna’, ćwierćwałek ‘echinus, dolna część głowicy kolumny w postaci spłasz-czonej poduszki, znajdująca się pomiędzy trzonem a abakusem’, dylica ‘mutulus, ozdobna prostokątna płytka przymocowana do spodniej części gzymsu nad tryglifami i metopami, zdobiona łezkami, in. dzwonkami, imitująca zdobienia drewniane’, dzwonek ‘gutta, ele-ment zdobniczy w kształcie kropli, łezek’, esownik odwrotny ‘cyma, esowaty profil części kapitelu, mający kształt odwróconej litery S’, esownik prosty ‘cyma, esowaty profil części kapitelu, wklęsły w górnej części, wypukły w części dolnej’, fronton ‘szczyt nad portykiem, uformowany przez najwyższy człon belkowania, zwieńczenie fasady budynku, także drzwi lub okna’, głownik ‘kapitel, zdobiona głowica kolumny, pilastra lub filaru’, gzyms ‘element zdobniczy w postaci poziomego, wypukłego paska wysuniętego przed lico kolumny’, ko-lumna ‘podpora architektoniczna; słup, filar’, koko-lumna dorycka ‘podpora architektoniczna złożona z kolumny, postumentu i głowicy, zdobiona zgodnie z porządkiem doryckim’, łęk ‘arkada, sklepienie łukowe wsparte na dwóch słupach’, nadwieńcze ‘attyka, ozdobna ścian-ka wieńcząca elewację budynku i przesłaniająca dach’, nagłowie ‘belkowanie, górna część ściany budowli spoczywająca na podporach, złożona z architrawu, fryzu i gzymsu’, obrącz-ka ‘pierścień na trzonie kolumny doryckiej’, oobrącz-kap ‘gejson, gzyms wieńczący belkowanie ponad fryzem’, opaska ‘wąska i płaska listewka oddzielająca architraw od fryzu, w porząd-ku doryckim znajdująca się pomiędzy regulą a tryglifami’, opora łęporząd-ku ‘imposta, nasadnik, płyta albo blok kamienny, umieszczony między głowicą kolumny a nasadą łuku arkady’, ozdoba ‘każdy architektoniczny detal zdobniczy’, ozdoba łęku ‘archiwolta, zdobione czoło łuku, arkady’, ozdoba nadwieńcza ‘attyka, ozdobna ścianka wieńcząca elewację budynku i przesłaniająca dach’, pas ‘fryz, środkowa część belkowania w kształcie poziomego pasa, zdobionego ornamentem lub gładka’, paseczek ‘płaski pierścień u dołu trzonu kolumny’, pa-smo ‘fascia, pas, listwa będąca częścią architrawu’, pień ‘trzon kolumny’, pierścień ‘obręcz na trzonie kolumny doryckiej’, pilaster ‘przyścienny filar o przekroju wielokąta, wysunięty przed lico ściany, zaopatrzony w bazę i kapitel’, podnóżec ‘piedestał, podstawa, na której ustawiane są kolumny’, podsadzka ‘plinta, kwadratowa lub prostokątna płyta umieszczona pod bazą kolumny’, podstawa ‘baza, podstawa kolumny, postumentu, filaru itp.’, półwałek ‘torus, kamienny wypukły wałek obiegający bazę kolumny’, półżłobie ‘cyma, esownik pro-sty, esowaty profil części kapitelu, wklęsły w górnej części, wypukły w części dolnej’, prę-cik ‘wypukły pierścień odcinający szyję od trzonu kolumny’, pręt ‘kamienny wypukły wa-łek obiegający bazę kolumny ponad torusem’, przepaska ‘ozdobny pas okalający kolumnę’, przerwa ‘metopa, pole między tryglifami’, rzeźba ‘wykonany w drewnie, kamieniu, gipsie itp. przestrzenny element dekoracyjny’, przysionek ‘perystyl, dobudówka z przodu kościoła, z frontonem wspartym na kolumnach’, słup ‘główny element kolumny, trzon’, spłyn ‘roz-szerzająca się od dołu część pnia kolumny, łącząca kolumnę z podstawą’, szczyt ‘fronton,
szczyt nad portykiem, uformowany przez najwyższy człon belkowania, zwieńczenie fa-sady budynku, także drzwi lub okna’, szczyt trójkątny ‘fronton o kształcie trójkąta’, szyja ‘hypotrachelion, dolna zwężona część głowicy łącząca ją z kolumną’, tablica ‘abak, ozdob-na kwadratowa tafla ozdob-na głowicy kolumny’, tram ‘architraw, ozdob-najniższa część belkowania spoczywająca na kolumnach’, trójwręb ‘tryglif, czworoboczna płyta z dwoma pionowymi żłobkami dzielącymi ją na trzy pola, występująca na kolumnach w stylu doryckim’, wieniec ‘gzyms, element zdobniczy w postaci poziomego, wypukłego paska wysuniętego przed lico kolumny’, wieńczenie ‘gzyms, element zdobniczy w postaci poziomego, wypukłego paska wysuniętego przed lico kolumny’, wodościek ‘kapinos, profil nadany dolnej powierzchni gzymsu przez wyżłobione podcięcie, wymuszający na spływającej wodzie deszczowej opa-danie przed licem budynku’, wpłyn ‘zwężająca się od góry część trzonu kolumny, łącząca kapitel z bazą’, wystawa ‘portyk, część budowli przed wejściem głównym składająca się z frontonu wspartego na kolumnach’, zęby ‘prostopadłościenne kostki łączone w pasy, sto-sowane jako element zdobniczy gzymsów’, zwężystość ‘zwężenie trzonu kolumny’.
2. Nazwy budynków, ich części i wyposażenia’ (31 jednostek leksykalnych; 25% bada-nego materiału): budowla ‘budynek, wybudowany obiekt’, chór ‘rodzaj galerii w kościele, na której umieszczone są organy i zespół śpiewaczy’, chrzelnica ‘naczynie ze święconą wodą służące do dokonywania chrztów’, dach ‘struktura zamykająca budynek od góry, osłania-jąca wnętrze przed wpływami atmosferycznymi’, drzwi ‘ruchoma płyta (lub zespół płyt) zamykająca otwór wejściowy’, facjata ‘przednia ściana budynku, czoło, front’, kapliczka ‘wolno stojąca niewielka budowla sakralna’, kazalnica ‘ambona, miejsce wygłaszania kazań i czytania Pisma św.’, kościół ‘świątynia, budynek sakralny’, kratka przed wielkim ołtarzem ‘balasy’, kruchta ‘przedsionek w kościele’, loża ‘stalle, reprezentacyjne miejsce z ławami przeznaczone dla kilku osób’, mur ‘murowana ściana budowli’, murowanie ‘murowana ścia-na budowli’, ścia-nawa ‘część kościoła przezścia-naczościa-na dla wiernych’, nisza ‘wnęka’, okno ‘otwór w murze umożliwiający oświetlenie wnętrza’, ołtarz ‘stół wraz z nastawą mieszczącą obraz lub rzeźbę, przeznaczony do odprawiania mszy’, ołtarz wielki ‘ołtarz główny, znajdujący się w prezbiterium’, ołtarz boczny ‘mniejszy ołtarz znajdujący się w kaplicach bocznych kościoła’, podchórze ‘miejsce pod chórem’, podsada budowy ‘fundament’, pokrycie ‘dach’, schody ‘szereg stopni umożliwiających przejście z jednego poziomu budynku na inny’, schodki ‘szereg stopni umożliwiających przejście z jednego poziomu budynku na inny’, schowanie ‘schowek, miejsce, do przechowywania czegoś’, skarbiec ‘miejsce przechowy-wania cennych przedmiotów’, sklepienie ‘konstrukcja budowlana służąca do przykrycia części budynku’, spowiednia ‘konfesjonał, miejsce spowiedzi’, sufit ‘dolna część stropu’, zakrystia ‘boczne pomieszczenie w kościele, przylegające do prezbiterium, przeznaczone do przechowywania naczyń i szat liturgicznych’.
3. Nazwy związane z projektowaniem budynków, w tym nazwy jednostek metrycz-nych (18 jednostek leksykalmetrycz-nych; 15% badanego materiału): cal ‘miara długości równa 1/12 stopy’, cząstka ‘umowna jednostka miary stanowiąca część pomiaru, modułu’, długość ‘jedna z trzech (obok szerokości i głębokości) podstawowych jednostek wymiaru’, grubość
‘jedna z trzech (obok długości i szerokości) podstawowych jednostek wymiaru’, linia ‘jed-nowymiarowy twór geometryczny’, łokieć ‘miara długości równa 24 calom’, miara ‘wiel-kość przyjęta za jednostkę porównawczą przy pomiarach fizycznych tego samego rodzaju’, plan ‘rysunek, projekt budowli’, plan poziomy ‘rzut poziomy’, pomiar ‘moduł, umowna jednostka miary, na podstawie której obliczano proporcje budynku lub części budynku. W architekturze klasycznej za model służyła średnica lub połowa średnicy kolumny, mie-rzona u podstawy trzonu’, półśrednica ‘promień’, proporcja ‘harmonijny stosunek między częściami a całością obiektu’, przecięcie ‘rzut pionowy’, rozkład wewnętrzny ‘rzut poziomy, plan’, skala ‘ustalony stosunek zmniejszania lub zwiększania rysunku, modelu itp.’, stopa ‘miara długości równa 12 calom’, stosunek ‘proporcja’, szerokość ‘jedna z trzech (obok dłu-gości i głębokości) podstawowych jednostek wymiaru’.
4. Nazwy materiałów budowlanych (15 jednostek leksykalnych, 12% badanego ma-teriału): blacha cynkowana ‘płyta metalowa pokryta warstwą cynku’, blacha miedziana ‘płyta wykonana z miedzi’, blacha ołowiana ‘płyta wykonana z ołowiu’, blacha żelazna ‘płyta wykonana z żelaza’, cegła ‘materiał budowlany z gliny i piasku lub innych surow-ców, uformowany w kształt prostopadłościanów’, cegła krzesana ‘cegła poddana procesowi wypalania’, cegła wypalona ‘cegła poddana procesowi wypalania’, glina ‘skała osadowa złożona z iłu, piasku i żwiru, stosowana m.in. do wyrobu cegieł’, granit ‘skała magmowa, jasnoszara, różowa lub żółtawa, używana jako materiał budowlany’, kamień ciosowy ‘ma-teriał budowlany w postaci obrobionych bloków kamiennych’, kolumnówka ‘rodzaj cegły wykorzystywanej do budowy kolumn’, marmur ‘biała lub kolorowa skała wykorzystywana w budownictwie i rzeźbiarstwie’, porfir ‘skała czerwonego lub zielonego koloru’, tynk ‘war-stwa zaprawy budowlanej nakładana na powierzchnię ścian, stropów, filarów itp.’, wapno przetrawione ‘wapno palone, biały proszek otrzymany w wyniku prażenia wapieni’.
5. Nazwy ogólne związane z architekturą (6 jednostek leksykalnych; 5% badanego materiału): architektura ‘nauka i sztuka projektowania oraz wznoszenia budynków’, bu-downictwo ‘architektura, nauka i sztuka projektowania oraz wznoszenia budynków’, po-rządek architektury ‘system konstrukcyjno-dekoracyjny, którego elementy, o określonym kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami’, porządek dorycki ‘jeden z trzech podstawowych (obok porządku jońskiego i korynckiego) porządków archi-tektonicznych’, porządek koryncki ‘jeden z trzech podstawowych (obok porządku doryckie-go i jońskiedoryckie-go) porządków architektonicznych’, porządek jonicki ‘jeden z trzech podstawo-wych (obok porządku doryckiego i korynckiego) porządków architektonicznych’.
Przegląd pól znaczeniowych pokazuje, że niemal połowę analizowanego słownictwa (43% materiału) stanowią terminy związane z doryckim porządkiem architektonicznym, który Aigner uważał za najwłaściwszy dla budownictwa sakralnego – w kompendium znaj-dują się precyzyjne objaśnienia dotyczące sposobu konstruowania i zdobienia kościołów zgodnie ze stylem doryckim, co powoduje pojawienie się bogatej leksyki z tego zakresu. Drugą liczną grupę (25% materiału) tworzą nazwy budynków sakralnych i ich części oraz wyposażenia, charakterystycznego dla świątyń. Licznie reprezentowane są ponadto nazwy
związane z projektowaniem budynków, nazwy jednostek metrycznych oraz nazwy ogól-ne dotyczące architektury (w sumie to 20% materiału). Najmniejszą grupę tworzą nazwy materiałów budowlanych (12% materiału). Taki dobór słownictwa w kompendium Aignera koresponduje z zaprojektowanym odbiorcą tekstu – nie: rzemieślnikiem budowniczym, lecz gruntownie wykształconym architektem, doskonale znającym historię architektury, mate-matykę, rysunek techniczny i zasady konstruowania budynków. Ponadto projektowany od-biorca Budowy kościołów, podobnie jak Aigner, kształcił się na zachodzie Europy i świetnie znał nowożytne języki obce (francuski i/lub włoski) oraz łacinę. Świadczą o tym chociażby przywoływane w tekście łacińskie, włoskie lub francuskie odpowiedniki wielu zapropono-wanych przez Aignera polskich terminów architektonicznych.
Szczegółowa analiza materiału leksykalnego pokazała, że Aigner, zgodnie z deklara-cją, zdecydowanie unikał używania terminów zapożyczonych z języków obcych. Może to nieco zaskakiwać, jeśli pamiętać, że wzorcem architektonicznym, do którego odwoływał się projektant, było budownictwo klasyczne. Okazuje się jednak, że w pracy Aignera po-jawia się zaledwie 28 zapożyczeń właściwych (23% materiału), pochodzących z różnych języków. Pierwszą grupę terminów zapożyczonych tworzą grekolatynizmy wywodzące się bezpośrednio z języka łacińskiego lub pochodzące z greki, ale zapożyczane przez medium łacińskie (12 nazw, 10% materiału: architektura, chór, facjata, fronton, kolumna, kościół, li-nia, marmur, plan, proporcja, skala, zakrystia). Drugą grupę zapożyczeń właściwych stano-wią zapożyczenia niemieckie lub staroniemieckie (9 nazw, 7% materiału: blacha, cal, cegła, dach, gzyms, kruchta, mur, tram, tynk). Niewielką grupę tworzą zapożyczenia romańskie, wywodzące się z języka francuskiego i/ lub włoskiego (7 nazw, 6% materiału: granit, loża, nawa, nisza, porfir, pilaster, sufit). Przegląd terminów zapożyczonych pokazuje, że Aigner zasadniczo nie wprowadzał do tekstu nowych, nieznanych zapożyczeń, a korzystał tylko z tych, które były czytelnikom dobrze znane, przyswojone pod względem fonetycznym, fleksyjnym i ortograficznym. Część z nich, zwłaszcza zapożyczenia łacińskie i niemieckie, miały w polszczyźnie długą tradycję, były znane już od średniowiecza. Z kolei zapoży-czenia romańskie, również dobrze przyswojone, trafiały do języka polskiego stopniowo od wieku XVI i XVII. Wyjątkowe na tym tle jest jedno nowsze zapożyczenie, tj. nisza przejęta z języka francuskiego (fr. niche), którą rejestruje dopiero Słownik warszawski w wariantyw-nej postaci nisza a. nyża z objaśnieniem ‘framuga, wnęka w murze’10. Andrzej Bańkowski11
podaje, że nisza w znaczeniu architektonicznym znana była polszczyźnie już w pierwszej połowie XIX wieku, nie wskazuje jednak, w jakim tekście wyraz pojawił się po raz pierw-szy – być może była to właśnie praca Aignera. Interesujące jest tu ponadto zapożyczenie loża (z fr. loge), które w polszczyźnie znane było już od wieku XVIII, ale w znaczeniu ‘wydzielona część balkonu w teatrze’ oraz ‘jednostka masonerii’. W pracy Aignera wyraz
10 Słownik języka polskiego, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego, Warszawa
1902, t. III, s. 393 (dalej SW).
nabrał znaczenia ‘reprezentacyjne miejsce z ławami przeznaczone dla kilku osób’ i wyparł dawne łacińskie zapożyczenie stalle.
Pozostałe terminy architektoniczne i budowlane obecne w Budowie kościołów (95 nazw) powstały na rodzimym gruncie drogą derywacji słowotwórczej, składniowej lub semantycznej12. Należy jednak pamiętać, że niektóre z badanych nazw, tworzone nawet
na gruncie polskim, kształtowały się pod wyraźnym wpływem terminów obcych – mamy wówczas do czynienia z kalkowaniem łacińskich, rzadziej włoskich struktur składniowych i morfologicznych oraz z kalkowaniem znaczeń terminów obcych. Przyjrzyjmy się szcze-gółom.
Dzięki derywacji słowotwórczej, zarówno prostej, jak i złożonej, powstały 42 bada-ne terminy architektoniczbada-ne (34% materiału), wśród których – ze słowotwórczego punktu widzenia – można wskazać: odrzeczownikowe, odliczebnikowe i odczasownikowe nazwy obiektów i wytworów czynności13 (22 jednostki, np.: chrzelnica, ćwierćwałek, murowanie,
nadwieńcze, podsadzka, podstawa, pokrycie, półwałek, półżłobie, sklepienie, spłyn, trój-wręb, wpłyn, wieńczenie, wodościek); odczasownikowe i odrzeczownikowe nazwy loka-tywne (6 jednostek: kazalnica, podchórze, przysionek, schowanie, skarbiec, spowiednia); odprzymiotnikowe nazwy cech (4 jednostki: długość, grubość, szerokość, zwężystość); na-zwy deminutywne (4 jednostki: kapliczka, paseczek, pręcik, schodki); nana-zwy symilatywne (1 jednostka: głownik) i nazwy czynności (1 jednostka: budownictwo). Co istotne, nazwy te zostały utworzone zgodnie z ówczesną normą słowotwórczą, za pomocą wykładników formalnych aktywnych w obrębie poszczególnych kategorii słowotwórczych. Ponadto dla każdego z tych terminów można wskazać podstawę słowotwórczą (wyraz rodzimy, np. pokryć > pokrycie, lub rzadziej, obcy, np. kaplica > kapliczka) – są zatem podzielne na gruncie leksyki specjalistycznej, co nie musi pokrywać się z podzielnością w polszczyźnie ogólnej14. Zaznaczmy jeszcze, że przynajmniej dla wybranych nazw derywowanych
moż-na wskazać łacińskie lub włoskie wzorce15, których strukturę powielano, np.: półśrednica
(łc. semidiameter), półwałek (łc. hemicylindrus), trójwręb (łc. triglyphus), ćwierćwałek (wł. quadro di circolo). Takie powielanie, kalkowanie struktury morfologicznej wyrazów było niejako naturalnym zabiegiem prowadzącym do spolszczenia obcej terminologii.
12 Sposoby tworzenia terminów (a więc zapożyczanie, derywację morfologiczną, składniową
i semantyczną) szczegółowo charakteryzuje S. Gajda (op.cit., s. 92–109). Wykorzystanie tych zabiegów w celach terminotwórczych w ujęciu diachronicznym omawia np. J. Biniewicz, Kształtowanie się polskiej
leksyki naukowej – mechanizm derywowania pierwszych polskich terminów matematycznych, w: Żywe problemy historii języka, pod red. M. Kuźmickiego, M. Osiewicza, Poznań 2010, s. 47–56.
13 Włączamy tu derywaty proste, motywowane jedną podstawą słowotwórczą (np. sklepienie), ale
również derywaty pochodzące od wyrażeń przyimkowych (np. nadwieńcze) oraz złożenia (np. wodościek).
14 O warunkach uznania terminu za derywat patrz: E. Łuczyński, Polska terminologia morska I po-łowy XX wieku. Nazwy części jednostki pływającej, Gdańsk 1987, s. 168.
15 Wzorce łacińskie podajemy za Witruwiuszem, zaś wzorce włoskie przywołujemy bezpośrednio
Derywacja syntaktyczna, polegająca na składniowym łączeniu wyrazów, została wy-korzystana do utworzenia kolejnych 24 analizowanych terminów (20% materiału), określa-nych mianem skupień terminologiczokreśla-nych, takich jak: blacha cynkowa, blacha miedziana, blacha ołowiana, esownik odwrotny, esownik prosty, kamień ciosowy, blacha żelazna, ce-gła krzesana, cece-gła wypalana, kamień ciosowy, kratka przed wielkim ołtarzem, kolumna dorycka, opora łęku, ołtarz wielki, ołtarz boczny, ozdoba łęku, ozdoba nadwieńcza, plan poziomy, porządek architektury, porządek dorycki, porządek koryncki, porządek jonicki, rozkład wewnętrzny, wapno przetrawione. Przeważają tu zestawienia dwuelementowe rze-czownikowo-przymiotnikowe i rzeczownikowo-imiesłowowe (19 przykładów, np. kamień ciosowy) oraz rzeczownikowo-rzeczownikowe (4 przykłady, np. opora łęku), wyjątkowe jest zestawienie trójelementowe (1 przykład): kratka przed wielkim ołtarzem ‘balasy’. Jed-nak to ostatnie zestawienie nie ma charakteru sterminologizowanego: kratka przed wielkim ołtarzem to raczej omówienie, które próbuje zastąpić zapożyczone balasy (u Aignera ono nie występuje). Przywołane powyżej skupienia terminologiczne powstały oczywiście na gruncie rodzimym, ale dla kilku z nich można wskazać odpowiedniki łacińskie (obecne np. u Witruwiusza) lub włoskie (te przywołuje sam Aigner), które stanowiły bezpośred-ni wzorzec dla utworzebezpośred-nia zestawień polskojęzycznych. Na przykład kalkowabezpośred-nie struktur łacińskich możemy obserwować w nazwach: porządek dorycki (łc. ordo doricus), porzą-dek koryncki (łc. ordo corinthius), porząporzą-dek jonicki (łc. ordo ionicus), kolumna dorycka (łc. columna dorica). Dla nazw esownik odwrotny i esownik prosty można wskazać wzorce łacińskie: gula inversa i gula sima, choć sam Aigner podaje odpowiedniki włoskie: gola roversica i gola dritta. Takie próby kalkowania, kopiowania obcych struktur składniowych, poszukiwania odpowiedników rodzimych można obserwować także w innych dawnych traktatach architektonicznych – na przykład Bartłomiej Wąsowski w swojej pracy poświę-conej architekturze (Callitectonicorum 1678) oddaje łc. gula inversa jako S wywrócone, zaś łc. gula sima jako krzywonos es16. Widać tu zatem poszukiwanie odpowiednika dla
obcej struktury składniowej, ale w konsekwencji prowadzącej do przyswojenia, spolszcze-nia nazwy, która przez przeciętnego czytelnika będzie zapewne odbierana już jako nazwa rodzima.
Trzecią grupę terminów rodzimych tworzą w badanym materiale derywaty znacze-niowe, tj. nazwy wywodzące się z polszczyzny potocznej, które wchodząc do tekstu spe-cjalistycznego, zyskały nowe znaczenie17. W sumie jest to 29 nazw (23% materiału), które:
a) zmieniły znaczenie dzięki metonimizacji (są to nazwy metryczne, np.: łokieć, stopa; nazwy elementów konstrukcyjnych, np.: łęk, pień oraz nazwy elementów zdobni-czych, np.: dzwonek, obrączka, pierścień);
16 Podano za: E. Raczyński, op.cit., s.v.
17 Por. D. Buttler, O wzajemnym oddziaływaniu terminologii i słownictwa ogólnego. I Termino-logizacja wyrazów potocznych, „Poradnik Językowy” 1979, s. 58–66; S. Gajda, op.cit., s. 106–109.
b) wchodząc w specjalistyczny kontekst, tylko wyspecjalizowały znaczenie i zaczęły już wyrażać pojęcia naukowe, a nie potoczne18 (pozornie mamy do czynienia z tymi
samymi znaczeniami), np.: drzwi, miara, okno, ozdoba, słup.
Podobnie jak w wypadku derywacji słowotwórczej i składniowej, tu również w kilku wypadkach można wskazać wzorce łacińskie, które przyczyniły się do wyspecjalizowa-nia znaczewyspecjalizowa-nia wyrazów – za kalki znaczeniowe można uznać np. nazwy cząstka i pomiar (łc. particula i modulus), czoło (łc. front), wieniec (łc. corona) czy zęby (łc. denticuli).
Analiza terminologii z zakresu architektury i budownictwa obecnej w Budowie ko-ściołów pozwala zauważyć, że tworzy ona dwie wyraziste grupy: a) nazwy elementów architektonicznych znanych w antyku i przejętych przez architekturę klasycystyczną (np.: czoło, fronton, głownik, kolumna dorycka, wieniec) oraz b) nazwy elementów architek-tonicznych, które nie mają źródeł w tradycji antycznej (np.: blacha miedziana, cegła cioso-wa, chrzelnica, kapliczka, okno). Różne pochodzenie nazw, które znajdują się w tekście, ma swoje dalsze konsekwencje: terminologia, która nie ma źródeł antycznych pojawia się bez żadnych objaśnień, zaś nazwy elementów architektonicznych przejętych z antyku (zarówno zapożyczeń, jak też nazw rodzimych czy spolszczonych, będących kalkami strukturalnymi czy semantycznymi) są opatrzone definicjami. W sumie w pracy Aignera mamy 52 zdefi-niowane terminy (42% materiału). Są to definicje synonimiczne (48 przykładów), w któ-rych poszczególne hasła objaśnia się poprzez przywołanie odpowiedników z języka wło-skiego i/lub francuwło-skiego (np.: „NAGŁOWIE, Intavolato, Entablement” [3], „PODNOŻEC, Piedestallo” [3], „PAS, Fregio” [7], „TRÓYWRĘB Triglifo” [9], „Półwałek, Toro” [10], „WODOŚCIEK, Gocciolatojo” [11]) oraz definicje realnoznaczeniowe połączone z syno-nimicznymi (4 przykłady, np.: „WYSTAWA, Portico. Jestto część budowy składaiąca się z Czoła opartego na Kolumnach i służy za nayprzyzwoitszą ozdobę Świątyniom […] a ra-zem iest wygodna” [3]; „NAWA, chociaż wyraz wzięty z łacińskiego (sic!) iednak w Języku naszym od dawna przyięty, użyty iest dla trudności wynalezienia innego wyrazu odpo-wiadającego francuzkiemu la Nef, włoskiemu Nawa. Oznacza tę część Kościoła, która się zaczyna od Chóru, a kończy na kratkach przed wielkim Ołtarzem” [7]).
Takie objaśnianie terminów, zwłaszcza tych, które dla czytelnika tekstu mogły być niejasne, świadczy o przemyślanym budowaniu relacji nadawczo-odbiorczych oraz o kon-sekwentnym realizowaniu głównego celu napisania Budowy kościołów, którym było opra-cowanie i upowszechnienie rodzimej terminologii architektonicznej. (Pisze wszak Aigner: „Żeby zaś upowszechnić nazwiska Techniczne Polskie, co naylepiey w praktyce stać się może, w opisaniu każdey Tablicy powtarzane są nazwiska przynaymniey głównieyszych cząstek” [s. 5]). Ponadto jest to dowód wysokiej świadomości językowej Aignera, ukie-runkowanej na pielęgnowanie i rozwijanie języka polskiego, także poprzez usuwanie z polszczyzny architektonicznych terminów zapożyczonych i zastępowanie ich nazwami rodzimymi, co zaowocowało pojawieniem się w tekście 38 rodzimych neologizmów (31%
materiału), których nie odnotowały (lub odnotowały, ale w innym znaczeniu) słowniki reje-strujące leksykę XVIII i pierwszej połowy XIX wieku19. Są to, oprócz przywołanych przez
Jaroszewskiego rzeczowników: głownik, nadwieńcze, nagłowie, podnóżec, także na przy-kład nazwy: blacha cynkowana20, cegła krzesana, cząstka, ćwierćwałek, dylica, esownik
prosty, esownik odwrotny, kolumnówka, kratka przed wielkim ołtarzem, obrączki, opora łęku, ozdoba łęku, ozdoba nadwieńcza, pasmo, pień, podsada, pomiar, półśrednica, pół-wałek, półżłobie, pręt, przepaska, wapno przetrawione, wieniec tramowany, wieńczenie, wodościek czy zwężystość. Wyjątkowe są tu 2 zapożyczenia z języka francuskiego: znana od XVIII wieku loża, jednak w nowym, zmodyfikowanym znaczeniu, oraz nisza, dla której nie znaleziono wcześniejszych poświadczeń.
Usuwanie zapożyczeń na rzecz terminologii rodzimej stało w sprzeczności do tenden-cji terminotwórczych, jakie się ukształtowały w XVI i XVII wieku, kiedy to podstawową metodą tworzenia nowych terminów było właśnie przyjmowanie ich z języków obcych21.
Jednak na przełomie XVIII i XIX wieku stosunek do zapożyczeń i ich miejsca w języku ojczystym, jaki prezentuje Aigner, nie był wyjątkowy – puryzm językowy, który nie pozwa-lał przyjmować zapożyczeń (zwłaszcza zapożyczeń łacińskich) lub prowadził do ich usu-wania z języka, i tworzenia rodzimych neologizmów, był u schyłku oświecenia, w czasach narodowej niewoli, postawą typową, świadomie przyjmowaną, służącą przede wszystkim utrzymaniu i budowaniu narodowej tożsamości22. Dlatego neologizmy Aignera, takie jak
nagłowie czy nadwieńcze, mogą być odbierane jako „dziwne i wymuszone” przez współ-czesnego czytelnika tekstu, ale nie przez czytelnika doby oświecenia. Na to, że neologizmy te nie przetrwały w polszczyźnie, wpływ miały względy inne niż „dziwność” wyrazów. Po pierwsze, zadecydowało przede wszystkim prawo ekonomii językowej – nazwy wie-loczłonowe zostały wyparte przez określenia jednowyrazowe, np.: ozdoba łęku wyparta przez architraw/archiwolta, ozdoba nadwieńcza została wyparta przez attyka, kratka przed wielkim ołtarzem została zastąpiona przez balasy.
Po drugie, istotny wpływ miała tu też dążność do precyzji językowej – terminy, także te z zakresu architektury, powinny być jednoznaczne, a nazwa taka, jak np. głownik w XIX
19 Tj. Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, pod red. W. Gruszczyńskiego
(svii.pl; dostęp: 15.06.2016); S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. I–VI, wyd. II, Lwów 1854–1860; M.A. Trotz, Nowy dykcyjonarz, to jest mownik polsko-francusko-niemiecki z przydatkiem przysłów
po-tocznych, przestróg gramatycznych i inszym naukom przyzwoitych wyrazów, wyd. II uzupełnione przez
S. Moszczeńskiego, Lipsk 1779; SW; B. Chmielowski, op.cit.; E. Raczyński, op.cit. i E. Umińska-Tytoń,
op.cit. Materiał leksykalny został ponadto skonfrontowany z leksykonem opracowanym przez K.
Podcza-szyńskiego (Nomenklatura architektoniczna, czyli słownik powodowany cieśliczych wyrazów, Warszawa 1843) – za neologizmy uznano te nazwy, które K. Podczaszyński rejestruje z wyraźną adnotacją, że wyraz (połączenie wyrazowe) pochodzi z tekstu Aignera.
20 Aż 14 z 24 skupień terminologicznych obecnych u Aignera nie ma poświadczeń w słownikach, co
może wynikać z faktu, że słowniki z założenia w niewielkim stopniu odnotowują zestawienia wyrazowe.
21 Por. J. Biniewicz, op.cit.
22 T. Skubalanka, Stanowisko Onufrego Kopczyńskiego wobec neologizmów, w: eadem, Ze studiów nad dawną i współczesną polszczyzną, Lublin 1997, s. 61.
wieku oznaczała ‘zabójcę, mordercę’, dlatego została wyparta przez jednoznaczny kapitel. Podobnie zapożyczenie cokół jest bardziej precyzyjne niż rodzima nazwa używana przez Aignera, tj. podstawa.
Po trzecie, zadziałały zapewne również przyzwyczajenie i tradycja językowa – zapo-życzone nazwy, takie jak: kapitel, attyka, piedestał miały w terminologii architektonicznej długą tradycję i terminy rodzime nie mogły ich wyprzeć.
Co jeszcze istotne, terminologia z zakresu architektury na początku XIX wieku dopie-ro się kształtowała – poszukiwanie nazw dopie-rodzimych odpowiadających terminom łacińskim nie było tylko odosobnionym pomysłem Aignera. Lektura innych prac tego okresu z zakresu architektury pozwala śledzić zmagania z terminologią także innych autorów, np. łacińskie capitellum Wąsowski w swojej architekturze oddał za pomocą kapitel, Sierakowski użył synonimu głowa, zaś Aigner głownik23; łacińskie arcus Wąsowski oddał za pomocą obłąk,
Sierakowski arkus, zaś Aigner łęk; łaciński astragulus u Wąsowskiego ma odpowiednik la-ska, zaś u Aignera pręt. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku ustabilizuje się pozycja ter-minologii z zakresu architektury (zwłaszcza porządku doryckiego) przejęta z Witruwiusza. Pracę Piotra Aignera należy zatem odczytywać nie jako dziwaczną próbę stworzenia polskiej terminologii, lecz jako dokument swoich czasów, odzwierciedlający zmagania pi-sarza z problemami terminologicznymi, a także jako świadectwo traktowania języka jako podstawowego czynnika służącego kształtowaniu tożsamości narodowej.
Bibliografia
Aigner P., Budowy kościołów część pierwsza, Warszawa 1825.
Bajerowa I., Badania nad terminologią języków specjalnych (środowiskowych), w: Język i językoznawstwo
polskie w sześćdziesięcioleciu niepodległości (1918–1978), pod red. J. Riegera, M. Szymczaka,
Wro-cław 1982, s. 37–40.
Bańkowski A., Etymologiczny słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 2000.
Biniewicz J., Kształtowanie się polskiego języka nauk matematyczno-przyrodniczych, Opole 2002. Biniewicz J., Kształtowanie się polskiej leksyki naukowej – mechanizm derywowania pierwszych polskich
terminów matematycznych, w: Żywe problemy historii języka, pod red. M. Kuźmickiego, M.
Osiewi-cza, Poznań 2010, s. 47–56.
Borek H., Stan badań i postulaty badawcze w zakresie rozwoju terminologii specjalistycznej, w: Problemy
badawcze terminologii naukowo-technicznej, „Prace Naukowe Studium Praktycznej Nauki Języków
Obcych Politechniki Wrocławskiej. Studia i Materiały”, pod red. T. Frankiewicza, Wrocław 1976, z. IV, s. 3–13.
Buttler D., O wzajemnym oddziaływaniu terminologii i słownictwa ogólnego. I Terminologizacja wyrazów
potocznych, „Poradnik Językowy” 1979, s. 58–66.
Chmielowski B., Nowe Ateny, t. I, Lwów 1745.
Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, pod red. W. Gruszczyńskiego (svii.pl; dostęp:
15.11.2015).
Gajda S., Wprowadzenie do teorii terminu, Opole 1990.
Jadacka H., O formie, znaczeniu i desygnacie terminu, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 1978, z. 4, s. 552– 557.
Jaroszewski T.S., Chrystian Piotr Aigner – architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970. Linde S.B., Słownik języka polskiego, t. I–VI, wyd. II, Lwów 1854–1860.
Łuczyński E., Polska terminologia morska I połowy XX wieku. Nazwy części jednostki pływającej, Gdańsk 1987.
Mieszkowski Z., Podstawowe problemy architektury w polskich traktatach od połowy XVI do początku
XIX wieku, Warszawa 1970.
Parnicki-Pudełko S., Architektura starożytnej Grecji, Warszawa 1975.
Podczaszyński K., Nomenklatura architektoniczna, czyli słownik powodowany cieśliczych wyrazów, War-szawa 1843.
Pomarański S., Aigner Piotr, w: Polski słownik biograficzny, pod red. W. Konopczyńskiego, Kraków 1935, t. I, s. 34–35.
Raczyński E., Słownik łacińsko-polski do Witruwiusza, w: M. Vitruvius, O budowie ksiąg dziesięć, Wro-cław 1840, s. 387–427.
Skubalanka T., Stanowisko Onufrego Kopczyńskiego wobec neologizmów, w: eadem, Ze studiów nad
daw-ną i współczesdaw-ną polszczyzdaw-ną, Lublin 1997.
Słownik języka polskiego, pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego, t. III, Warszawa
1902.
Starzec A., Rozwój polskiej terminologii motoryzacyjnej, Opole 1984. Szolginia W., Architektura i budownictwo, wyd. III, Warszawa 1991.
Teoretyczne podstawy terminologii, pod red. F. Gruczy, „Problemy terminologii” 1, Wrocław 1991.
Trotz M.A., Nowy dykcyjonarz, to jest mownik polsko-francusko-niemiecki z przydatkiem przysłów
potocz-nych, przestróg gramatycznych i inszym naukom przyzwoitych wyrazów, wyd. II uzupełnione przez
S. Moszczeńskiego, Lipsk 1779.
Umińska-Tytoń E., Słownictwo opisów architektury i sztuki w XVIII-wiecznych diariuszach, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” 1992, XXXVII, s. 123–138.
Propozycje terminologiczne z zakresu architektury i budownictwa
w Budowie kościołów Piotra Aignera (1825)
S t r e s z c z e n i e
W artykule poddano analizie słownictwo specjalistyczne z zakresu architektury wyekscerpo-wane z Budowy kościołów Piotra Aignera. Ustalono, że 38 nazw (31% badanego materiału) to neologizmy Aignera odpowiadające łacińskim terminom architektonicznym (np. głownik to od-powiednik łac. capitellum; łęk to odod-powiednik łac. arcus), nieznane XIX-wiecznej polszczyźnie i nieupowszechnione w latach późniejszych. Wykazano, że tworzenie nowych, rodzimych nazw specjalistycznych z zakresu architektury w czasach zaborów należy odczytywać jako przejaw puryzmu językowego, świadectwo traktowania języka jako podstawowego czynnika kształtu-jący tożsamość narodową.
Terminological proposals in the sphere of architecture and building
in Budowa kościołów by Piotr Aigner (1825)
S u m m a r y
In the article there is an analysis of specialised vocabulary from the sphere of architecture ex-cerpted from Budowa kościołów written by Piotr Aigner. According to the research 38 names (31% of the investigated material) are neologisms created by Aigner, which are equivalents or translations of their Latin architectural terms (for example, głownik is an equivalent of the Latin word capitellum; łęk – the Latin word arcus), which had not occur in the 19th-century Polish
language and were not disseminated later. As it seems creating new specialised native names in the sphere of architecture when Poland was divided by foreign invaders may be interpreted as a kind of language purism, an example of treating the language as a basic factor that shapes the national identity.
