Główne kierunki przemian użytkowania ziemi w strefie podmiejskiej Krakowa w latach 1983-2000 (na przykładzie Bronowic Wielkich)

Pełen tekst

(1)1I1l7. 2002. AkademII Ekonomlcznel w Krakowie. Bogusław. Luchter. Kot_d,a O•• p.darkl .egl •• aln_). kO kierun I przeuuan owania ziemi w strefie akowaw na Bronowie o. 1. Wprowadzenie Kraków.jak większość miast pol skich podobnej wielkości (Łód ź. Wroclaw. Poznań ). podlega silnym przeobmżeniom strukturalnym . Przy czy ną tych procesów jest transformacja systemowa. będ:lca efektem przejścia z gospodarki planowej. charakterystycznej dla bylego obozu pań s tw socjalistycznych. do gos podarki rynkowej . Po chw ilowym zalamaniu i kryzysie gospodarczym od okolo 1994 r. daje się za uwa żyć ponownie szybsze tempo rozwoj u . nie tylko w obszarze centralnym wielkich miast. ale także w ich strefie podm iejskiej . Na terenach tyc h. polożonych na pograni czu z miej sco w ośc iami stan owiilcymi dotychczas za plecze rolnicze wspomnianych jednostek osadniczych znajdowala s ię najwię cej niezabudowanych gruntów . Usytuowane peryferyjnie dzielnice przy lączone zostaly do miasta przeważ nie po II wojnie ś wiatowej. częs to na wyrost. jakaże ziemia byla do brem wolnym. nie pos iad ający m ceny. Przykladowo w Krako wie ostatnie takie rozszerzen ie granic mialo miejsce w 1986 r. ' Celem niniejszego artykulu jest ro zpoznanie skali przemian u ży tkowania ziemi w strefie podmiej skiej Krakowa' lub inaczej. w tzw. rejonie slabo zurbanizowan ym o przewadz.e terenów rolniczych'. I Atlas Miasla Krakowa , PPWK . Warszawa- Wrodaw 1999 , Bromek. Użytkowallie :';('1111 w Krakoll'i/' i pr~:yft'gfych c: r .":cillch powiatu kmkoll',\'kiCf.:o ok . /960 r" UJ, Zeszyty Naukowe. Kraków 1966, nr 128. Prace Geograficzne z. 14 , Prace JG UJ, z. 36 . 2 K.. J. B. Luchtcr, Kiu unki przemilIn 1ł ~.ylkOl1'(lIIi(/ :.inlli w ag/oll/ erafji krakowskil'j . AE w Krakowie.

(2) · Luchter. 2. Stan dotychczasowych badawczej. badań. I zary_ procedury. Badania n(ld u ży tk owa niem ziemi w Krakowie zai nicjowane zostały przez K. Bromka' w łn st yt uc ie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego i w póżniej szych latac h kontynuowane były przez jego uczniów: zw ła szcza R. Mydła ' i Z. Górkę'. Pod ich kierunkiem realizowane są następne pmcc, zmierzające do aktualizacji zac hodzących procesów w zakresie użytkowania ziemi przestrzeni miejskiej ' . Również autor niniejszego artykulu swoj:ł pierwszą pracę z zakresu użytkowania ziemi wykonał pod kierunkiem K. Bromka. Dotyczyła ona jednej z celllrałnych dzielnic Krakowa - Kazimierza'. Artykuł stanowi kontynuację dotychczasowych publikacji autora, dotycz,!cyc h procesu przemian użytkowania ziemi na obszarze Krakowa, zwłaszcza w poszczególnych jego strefach: centralnej ", czy przejściowej "' . Badania mające na celu rozpoznani e proce su przemian ui.ytkowania ziemi w strefie podmiejskiej (w tzw. rejonie slabo zurbanizowa nym o przewadze terenó w rolniczych) przeprowadzono na przyk ladzie Bronowic Wielkich, bylej XXXVI dzielnicy katastralnej Krakowa , niegd yś samodLiclnej wsi, przy lączonej do miasta w 194 1 r., zachowującej przez dluższy czas na przcważaj'lcym obszarze charakter rolniczy (rys. I) . Jako okres badań przyjęto lata ł983-2000. Informacje z 1983 r. pochodz'ł z pracy doktorskiej autora niniejszego artykulu, której promotorem byl nicżyjący już prof. dr hab. Jerzy Kruczala" . AnaliLę porównawczą przeprowadzono na podstawie danych zebranych drog'ł badań terenowych zrealizowanych w lipcu i sierpniu 2000 r. przy pomocy. 1987, maszynopis pracy doktorskiej oraz, Pr::l'str:'t'llI1l' ~,\\'iq :.ki II: YIk,ou"(//IIO =:. inlli li' Krakowit,. Dokumt:ntacja Gcograficzna, Wrodaw-Warszav.'a-Kraków 1990 , z . 2/3. 4 K. Brom!:)..:. 0l'- cit . ~ R . M ydc J, Roz wój ,\'1mlaury pr:;.l'.str:.ell1Jej mj{/ sra Krakow(/ . PA N. Osso! i ne um, K rakówWrodaw 1979 on,z Ro:\\'ój IIrhal1istyc:.ny ",iasIa Krakowu po drllgh'j lI'ojnie ,~ wi(lto\\'ej, Secesja. Kraków 1994,. Z . Górk" , MmW}{rClfill geog"ąfic:'llO - l'IaJllomiC':'II(1 I d::i d 1licy IWlas/mlm') mia,wlI K rakowil Śnhlmiddf' . ",stylul Geografii UJ. Kr"ków 197], maszynopis pracy doktorskiej . 7 J. Wieclaw, Z",ial/Y!IIl1k(ji dzielIlic)' K(dmier: \I' Krakowie w .fw;elle łV.\l'ljfcze.wlycll prz,'· ks:taln'll .\polu ·z.I/o-!-:o:qJOdarr:zycll, Folia Gcogr.tphica, Scrics Gcogr.-Occon. 1996-1997 , vol . 29-30. M B. Lucht cr. U:'Ylkoll'cwil' przt'str Zl' IIi mil'jski('j II' VIII d: iel" ky katastraJllej miasta Kmkoll'lI - Ka zimierz, Foliu Gcog raphi<:a, S,. rics Gcogr.-Oc((m ., 1977 . \'01. 10 . Ił B. Luchtcr, llll;allY J/ żytk o wallia :.icmi II' Kmkoll ';I' 11' lawch I 'NO - j 992 f W przy/.; lad::."/' C{'f/trall/cj c:::".\'ci milura, h.1'/(') j d:::idnicy kll{(utrll/lIt'j - ,~nid/liidc'i(', Zeszyty Naukowe Al.;: w Krakowie. Kraków J 994. nr 422 oral 2miallY IV :.ago.\podllml\'llIl; 1/ ("('111m Im') Clę.ści Krakowa w okresi/' tra1l.\forllltlcji (.Zt' .\':.c:./'gó/nym IIw::~~/rdnil'"icm lal/992- /(95), Zeszy ty Naukowe AE w Krakowie, fi. Krak ów 1997. nr 483.. B. Ludner. Charakterystyc:'lIc cechy pr;:.emiall lI żYlko\\'(IIlia :.it'mi IV stnjic jJr;:.('j.śCiOWl) Krakowa \Ii /ala ch /983- /994, Z..cszyty Naukowe AE w K rakowic.::, Kraków 1996, nr 470. Hl. II. B. Luchlcr, Kit:nmki pr::.cmian ....

(3) Glówne kil'1"lwki prz.emian. llżytkmvlll1ia. z.iolli .... mapy topograficznej wykonanej w skali I: lO 000, opracowanej nie tylko dla terytorium Krakowa w dzisiejszych jego granicach, ale także dla calej Polski",. 90 71. --. 28. ,. , 27. 87. 2. I. ------. 2. l-gO 3. 4. (,. H. 10 km. ~ 4. Rys. I. Bronowice Wielkie na tle jednostek katastralnych (dawnych miast i wsi, sukcesywnie przyłączanych do Krakowa: I - granice administracyjne Krakowa, 2 - granice. jednostek katastralnych, 3 - numer Jednostki katastralnej przyjęty w układzie chronologicznym: 1-64 byłe dzielnice katastralne, 65-90 byłe wsie lub ich części, przył'lczone do Krakowa w roku 1973: 65-88 i w 1996 r.: 89-90),4 - Bronowice Wielkie, Żródlo: opracowanie własne na podstawie: Atlas Miasta Krakowa, PPWK, Warszawa-Wrocław. 1988,. Proces przemian prześledzono na podstawie tabeli odchyleń udziału poszczególnych form, grup względnie kategorii użytkowania ziemi (tabela I), Jako bazę porównawczą przyjęto rok 1983, Wskaźniki odchyleń obliczono w ten sposób, iż od wartości udziału danej formy uż.ytkowania ziemi w 2000 L odjęto wartość udziału tej samej formy w 1983 r. Wyniki dodatnie oznaczały przyrost, a ujemne ubytek udziału danej formy użytkowania ziemi w punktach. Następnie zsumowano osobno odchylenia dodatnie, a osobno odchylenia ujemne. Suma odchyleń dodatnich równa jest sumie odchyleń ujemnych i może zawierać się w przedziale ID, IDO]. Rzadko jednak zdarza się, żeby suma Olichy12. Mapa topograficzna Polski l : l () (KX), Główny Geodeta Kraju, Warszawa 1997..

(4) c. Tabela I. Zm iany. użytkowa nia. ziemi w Bronowicach Wi elkich w jatach 1'183-2000 Powic ~. Lp.. I. II. KaI~goric użylków. wha w 21KKl r.. 2000. 1983. 258.34 146.25. 4094 • H ,18. 70 ,')(,. 756 HM53. 1.20 1656. 0.&9 Pff) -,. U7.ytki tc,chnicznc I. Tcreny przc mysł owc, bill)', magazyny 2. Us łu gi 3. KOl1lunik ilcja 4 . ZahudO\va micw.kaniowa 5. PozO:-italc ul.ytki techniczne 6. Tereny budowy. 1J6.H4. 2 I .69. IfI ,Ot). 4'" 36.14 59.62 22,35 O,R I 13,70. --. 0.67 .\ ,73. 9,45. 156 3...1 9 7, 10. 354. 252. 0,1.1 2,)7. 0.90. 77iM. I2,21. I 2.11. l ,l 9 049 , 0,70. 0 . 11) 0.08 0,1l. 025. Niell';.}'tki l , Naturalne 2. S7.Illl.;lJ1C. 157 jl). 24,97. (J Al). 157,59. 24,<)7. 0,17 0,.1 2. Razem. 6.1 1,00. 100.00. WO,(K). Tefl'ny. IV. Wody , I . Wody SI0ji}CC. ~ pcl.;jalnc. 2. \\Indy plyl1ilcc V. rt..chniu. Ud7Jul w IXlwicm:hni vgólncj w % w mk u. Ul.ytki l,leJone I. Roln it'1..c użytki zktonc 2. La~v• .t~rcn •v zadrt:cwionc. i zakl7,Cwjonc ), Pozosta!c ul.ytk i zielone. III. LuclueY. -. -. Zmiany ud z iału w latach 198J- 2(X-'O w punk1<lI:-h A. P. B. li. P. U. - JO ,01. 57.25. -J4 JI7. +0.1 I +\74. +5 ,60. -OJN. +2,24 +2,.15 + L02 -{l ,77. Oj ]. + l ,65. - 0,()6. 0.1 5. -007 ,. +ll.tll. 0,10. +24 .48 ,1 ,17 +24.65 +3(ł.08. -:lO ,OK +35 .97. - 35.97. A - wano ~;c i odchyletl wyli czonc dla ui.ytków l stopnia podziału (kategoria uż y tków). B - wart o~:.ci odchy leń wyliczone dla użytk ów 2 sto pnia pod i'.ialu (grupy użytk ó w ) . p - przyrostu % udziału powierzc hni użytk ów w roku 2000 w stosunku do J98 .1 r .. U - ubytki % udzia łu w powicrzchni uż y tk ów w roku 2(XX) w stc):-;lmk u do J 983 r, Żródło: opracowanie whl:-inc .. leń. by la równa O (co oznacza brak jakichkolwiek zm ian ), względnie 100 (zmiany całkowite ). Tego typu przeobrażenia mogą doty czyć co najwyżej fragmentów dawnych jednostek katastralnych, tj . dawnych wsi, rzadziej miast , sukcesywnie przyłączan yc h do centralnej części Krakowa - tzw. ł dzielnicy kalaslralnej - Śródmieście, np. bloków urbanistycznych, wyznaczonych najczęśc iej ulicami . W artykule posłużono s ię podziałem u ży tków przyję tym w pracy doktorskiej autora". Do tzw, kategorii użytków (podział 10 szczegółowości) zaliczono: użytki zielone, użytki lechniczne, wody, tereny specjalne i nieu ży tki . W ramach kategorii wyróżniono 14 grup użylków (podział 2° szczegółowośc i), a w ramach grup: 54 formy (w podziale 3° szczegółowości), względnie - 70 fonn użytkowa nia ziemi (w podziale 4° szczegółow ośc i ). Przyjęc i e tak dużej liczby użytków pozwoli lo uzyskać więk sze wartości sumarycznych odchylel'. Jj. B. Luchtcr . Kierullki prz(' micm .... s. 175 - 198 ..

(5) G/óWIIl' kiertmk;. ziemi, ... ~--~----~------------------. 3. Obraz uiytkowanla ziemi w Bronowicach Wielkich w 1983 r. Pod sta wę. oceny procesu prze mian u ży tk owa nia zie mi stanowil y badania prze prowadzo ne przez autora niniejszego artykulu w trakci e realizacji pracy doktorsk iej ". Pozwolily one uchw yc i ć i oceni ć st an u ży tkowa nia ziemi w 1983 r., a więc w okres ie początkowym zalamania s i ę gospodarki socjalistycznej . Mimo uplywu 40 lat od chwili przylączenia do Krakowa . Bronowice Wielkie, podobnie jak więk szość peryferyjnie polo żo n yc h dzielnic, zb liżonych pod w zg l ęde m genetycznym (np. Bielany, Tonie), byly dzielnicą w znacznej mierze rolni czą (por. tabela I). Ponad polowa obszaru tej dzielnicy przypadała na rolnicze u żytki zielone, zwlaszcza grunty orne i ląki, natomiast zaledwie 16% stanowily u żytki techniczne " , grunty charakt erystyczne dla terenów miejskich. Na uwagę zas lu guje duży udzial terenów specjalnych (ponad 12%). Kraków i jego najbli ższe okolice (późniejsze dl.ielnice miasta) już w II polowie XIX w. stanowily twierdzę. Po II wojnie ś wiatowej. a zwlaszcza w latach 1945- 1980 ud zial terenów specjalnyc h znacznie wzrósl, co wy nikalo z ówczesnej polityki pań st w obozu socjali stycznego. zwlaszcza nal eż'lcyc h podobnie jak Polska do Ukladu Warszawskiego. Tereny specjalne Bronowie Wie lkich obejmują przede wszystkim najwięks zy poli gon woj skowy Krakowa, w rejo nie Pasternika , po l ożo ny na pograniczu miasta i sąsiednich wsi, zwlaszcza Modlniczki i Rząski . Ok. 13% powierzchni Bronowic Wielkich przypadalo na tzw. zic lel\ techniczną (pozostale u ży tki zielone), a największe znaczenie odgrywaly: ogrody dzialkowe (w większości niezorganizowane) i ogrody przydomowe , t o warzyszące zabudowie mieszkaniowej, przeważnie jednorodzinnej, ś wiad cz ące już wtedy o stopniowych, lecz zauważalnych procesach urbanizacyj nych. Znikomy odsetek stanowily lasy (ok. 1%), wody (0,25 %) oraz ni e użytki (0,5%), co w tym jedynym przypadku należy uznać za zjawi sko pozytywne. Bronowice Wielkie, podobnie jak więks zość d7.ielnic przylegających do starszych genetycznie części Krakowa, skladały się z dwóch, różniących się poziomem zainwestowania miejskiego obszarów. Pierwszy, bardziej zaawansowany pod względem urbanizacj i - należący do st refy przejściowej (tzw . rejonu urbanizacyjnego o stosunkowo równomiernym rozwoju użytków technicznych) , stanowiący zaledwie 13% powierzchni d7.ielnicy, obejmujący osiedle Azory, zł ożone zarówno z domów jednorodzinnych", po wstałych w okresie międ zywoj en ny m , kied y to grunty te znajdowaly s ię poza granicami miasta. Tam7.C. I~ Nomenklatura. 14. przyjęta. zgodnie z praC<} K. Bromka i R. Mytlla. Uwagi. cowallia ,1'lG.t:gólrJ\Vt') mapy u ży tkowania Gcographica·Qcconomica 1972, vol. 5.. do opraziemi pr;:,t'strUlli miejski('), Folia Gcogra phica, Serics tlll'lodycz,11l'. Osiedle to zamies zki wali początkowo bogatsi robotnicy, urz~dnicy, oraz przedstawiciele krakowskiego drobnomieszczaństwa, por. J. Sulimski, Kraków IV IH'{)C(~Jie przemian, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1976. s . .3 l. hi.

(6) Boguslaw Luchter. 6(Xl. ~. 4W. o "o. v. '".o"'". ,(Kl. -. 200. .o "N v ..J. J(Xl. v v. v. v. v. v. v. v. v. v. v. h. .. v. v v. (). 2(XlO. ,. Lata. Rys. 2. Zabudowa mieszkaniowa w Bronowicach Wielkich w latach 1983 i 2()()(): 1 - zabudowa mieszkaniowa zagrodowa, 2 - budynki gospodarcze (głównie stodoły) towarzyszące. zabudowie zagrodowej, 3 - pozostała zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna, 4 - budynki gospodarcze towarzyszące zabudowie mieszkaniowej jednoodzinnej, 5 - domy jednorodzinne w budowie, 6 - zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna (osiedlowa), 7 - obiekty zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej w budowie. Źródło:. opracowanie własne na podstawie: B, Luchter, Kiaunki prz('miall użytkowania zjemi Ił' ag/omenu)i krakowskiej, AE w Krakowie 1987 (maszynopis pracy doktorskiej).. jak i obiektów budownictwa wielorodzinnego, zrealizowanych w II polowie lat sześćdziesiątych", tj. już po przylączeniu Bronowie do Krakowa, oraz drugi znacznie większy, zaliczany do strefy podmiejskiej, odznaczający się rolniczym charakterem. /ch granicę stanowiła linia kolejowa lącząca ówczesny kombinat metalurgiczny Huty im. Lenina z Górnym Śląskiem, omijająca dworzec glówny PKP w Krakowie, wyznaczaj,!ca przez wiele lat od strony pólnoc. , , . . ne] owczesny prog roZWOJowy mIasta. Bronowice Wielkie to dzielnica zgodnie z planami przestrzennego zagospodarowania przeznaczona pod zabudowę. W 1983 r. tereny budowy stanowily jednak zaledwie 0,5% powierzchni tej jednostki katastralnej. W trakcie realizacji znajdowalo się 12 domów jednorodzinnych. W okresie tym nie powstal natomiast żaden obiekt budownictwa wielorodzinnego (rys. 2). Ostatnią i jedyną Tamże,. s. 31 oraz J. Zinkow, Podkrakowskie H/yciecz.ki, Krakowski i Reklamy Turystycznej "Wawcl-Tourist", Kraków 1977. 17. Ośrodek. Informacji.

(7) G/owni! kierunki pr~emiall Il żytkowania :. iemi ." inwestycją. tego typu bylo wspomniane już os iedle Azory. Niewątp li wie i s totną ba ri erą rozwoju Bronowic Wielkich i calego Krakowa w pól nocno-zachodnim jego obszarze stanowil wspomniany poli gon wojskowy. Funkcjonowanie tego obiektu przyczyni/o się między innymi do zmiany przebiegu obwodnicy, wed lug pierwotnej koncepcji omijającej Kraków od stron y północnej '" . Na podkre ś lenie zasł ug uje stosunkowo wysoki udz i ał terenów u s łu gowych (ponad 3%), głównie ze wzg lędu na usytuowani e po II wojnic światowej w zabudowaniach podworsk ic h o biektów nauki (Instytutu Farmako logii PA N) '". Podobnc d z iałani a miały miejsce w przypadku wielu obiektów znaj dującyc h się w strefie podmiejsk iej zarówno w granicach miasta Krak owa (np . Chełm, Kościełniki),jak również poza nimi (Balicc, Modlnica, Mog iłany ), co niew'ltpłiwic' w licznych przypadkach uchronił o dwory i palace przed ic h ca łkowi t'! dewastacją· Pozostałe usłu g i. zlokali zowane by ly. g ł ów ni e. w bardziej zurbanizowanym skrawku Bronowic i towarzyszyły przew<lżn ie wielorodzinnej zabudow ie osiedlowej. W rolniczej częśc i Bronowic Wielkich za rejestrowano nieliczne już obiekty uslugowe (poza wy mienionym i zal iczonymi do na uki ). co bylo typowe dla położonych w s'lsiedztwie Krakowa wsi, za wyjątkiem wielofunkcyjnych ośrodków gminnych (np . Zabierzów. Zielonki).. 4. Zmiany użyłkowania ziemi na obszarze Bronowic Wielkich w latach 1983-2000 Na podstawie danych zawartych w tabel i I zaobserwowan o podstawowe zmiany struktury u żytk owa nia ziemi w latach 1983- 2000, na obszarze Bronowic Wielkich, polożonyc h w strefie podmiej skiej Krakowa. W podziale 10 na 5 glównych kategorii użytków zmiany o ka za ł y s ię znacznie mniejsze aniżeli w podziale 2, 3 czy 4 stopnia szczegółowości . Oznacza to, że im bardziej dokładny podzial u żytk ów, tym większe zmia ny. Wartość wskaźnika odchyleń (suma odc hy leń dodatnich = sumie odchyleń uje mn yc h) wyniosla o k. 30 punktów (na 100 możliwych) i oznacza doś ć duże zmiany, kt óre obję ł y blisko 113 gruntów wspomnianej dzielnicy. Największe przeobrażenia objęły użytki zielone (spadek udzialu o 30 punktów), nieużytki (przyrost o 24 punkty ) i ui.ytki techniczne (przyrost o blisko 6 punktów). Na takim samym poziomie k ształtowały się tereny specjalne (brak odchyleti) i wody (nieznac zne zmiany , bliskie () punktów). Dane dotycz'lce g lównyc h kategorii użytków uni cmoż li wiają jednak wnikliwą anali zę . Dopiero dalsze podzialy pozwalajq na bardziej precyzyjne sformułowanie wniosków. W podziale 2° na ł 4 grup ui.ytkowania zicmi (por. Ogóln y plan regionalny regionu krakowskiego do roku 1990. Synte za . Wojcw()Ja Krakowski, Prezydent Miasta Krakowa. Kraków 1975. 19 W sijsiedztwic In stytutu Farma kolog ii powstał Ici. inny obiekt nauki - Instytut Fizyk i lit. J 'łdrowcj,. usytu owany na terenach dotychczas rolniczych..

(8) 80gllslaw LuchlCr. tabela I) wskaźnik odchyleń wprawdzie nieznacznie się zwiększył, osiągając ok. 36 punktów, ałe za to można dokładnie stwierdzić, które grupy użytków ułegły największym przeobrażeniom. Otóż okazuje się, iż w obrębie użytków ziełonych spadek nastąpił jedynie w obrębie rołniczych użytków ziełonych, tj. użytków rolnych, o ponad 34 punktów. Natomiast w przypadku: łasów, te.renów zadrzewionych i zakrzewionych oraz pozostałych użytków ziełonych (tzw . ziełeni technicznej łub urządzonej) zaobserwowano wzrost. W odniesieniu do użytków charakterystycznych dła terenów zurb'lOizowanych - tzw. użytków technicznych, tendencja wzrostowa charakterystyczna była niemał dła wszystkich grup, za wyjątkiem terenów przemysłowo-maga zynowo-składowych.. Zaobserwowano również duży przyrost powierzchni nieużytków sztucznych. Do grupy tej zaliczono zarówno obiekty nie użytkowane, obecnie znajdujące się w złym stanie technicznym (w tzw. ruinie) , jak również użytki rołne, zwłaszcza grunty orne, trwałe nie wykorzystywane gospodarczo, poroś nięte chwastami . Tych ostatnich nie można zaliczyć do ugorów wzgłędnie odłogów, które to grunty są cełowo nie obsiewane dła poprawy jakości głeby " . W tym przypadku tereny te są efektem nieopłacałności gospodarowania z racji trwającego w dalszym ciągu kryzysu w rołnictwie, względnie ustałania statusu prawnego działek geodezyjnych łub zmiany użytkownika (zakup działki rołniczej z myślą o przekwałifikowaniu na działkę budowłan,,) . Trzeba podkreślić, że grunty charakterystyczne dła Bronowic Wiełkich, jak i w ogóle peryferyjnie położonych innych dziełnic Krakowa, zwłaszcza usytuowanych przy waż.nych arteriach komunikacyjnych, s ą szczególnie atrakcyjne". Na wysunięcie bardziej precyzyjnych wniosków pozwalają dane przedstawione w podziałach bardziej szczegółowych - tj.]' i 4°". Wskaźnik odchyłeń w obydwu przypadkach wynosi ok. 44 punkty. co potwierdza opinię o zasadności i cełowości przyjęcia drobiazgowego podziału form ui.ytkowania ziemi. W podziale 3° rolniczych użytków ziełonych (użytków rolnych) zaobserwowano spadek udziału gruntów ornych (z 37% w ł983 r. do ok. 5% w r. 2000 r.), a także ogrodów warzywnych, płantacji krzewów owocowych (w 2000 r. w ogóle takiej formy użytkowania ziemi nic wyróżniono) oraz szklarń. W obrębie ziełeni technicznej (urządzonej), charakterystycznej dła miast i obszarów zurbanizowanych, największy przyrost zanotowano w przypadku zieleni izolacyjnej (przede wszystkim ulic - 4° podziału użytków) oraz ogrodów przy do:.'0 Dcfinicj~ ugoru czy udłogó w podaje ElfcyJi./opt·clia EkOlwmic;JIO-RoJ"iczd PWRiL. Wilrszitwa. t984 .s. 486 i 806. 21 Tabela prczcntuj11l:iI formy użytkowan ia ziemi (J i 4° szczcgt>!owoś ci podziltlU użytków) znajduje s ię do wglądu w Zakła dzie Geografii Ekollomil.:zncj Katedry Gospodarki Regionalnej AE w Krakowie. 22 W obecncj sytuacji w Polsce gospodarka grumami odznacza się żywiołowym rozwojem, z wiązanym z przejmowaniem tercnów do niedawna uspolcczn ionYl.:h najn..ę sdcj przez osoby prywatne, jak również obrotem ziemią w obrębie wła s no śc i prywatnej..

(9) Glówne kierunki przernian. użytkmvania. ::.inni .... mowych (nowo założonych, a także przekształconych z dawnych sadów i ogrodów warzywnych w ogrody ozdobne), co świadczy o trwałych procesach miastotwórczych w tej strefie. Największy ubytek natomiast (przy ogólnym wzroście udziału pozostałych użytków zielonych) zarejestrowano odnośnie ogródków działkowych, co jest zjawiskiem powszechnym w skali Polski i wiąże się nie tylko z przejmowaniem tzw. dzikich ogrodów działkowych, ale rówoież regularnych ogrodów pracowniczych na różne cele. Należy stwierdzić, że ogrody działkowe traktowane sq w ostatnich latach bardziej jako zieleń rolnicza niż jak pierwotnie zakładano - zieleli rekreacyjna, związana z aktywnym wypoczynkiem. Wśród użytków technicznych, spadek udziału terenów przemysłowych związany był głównie z kurczeniem się powierzchni zajętej pod bazy, magazyny, składy, co ciekawe również handlowe. Generalnie należy stwierdzić, iż zmalało. znaczenie zarówno ekstensywnie. użytkowanych. terenów. wych,jak i w przypadku całego Krakowa terenów to należy uznać za pozytywne z racji likwidacji. magazynowo-składo. przemysłowych".. lIci"żliwych. Zjawisko dla otoczenia. zakładów przemysłowych.. Na uwagę zasługują przekształcenia strukturalne zabudowy mieszkaniowej. Przy stosunkowo niewielkim wzroście powierzchni tej formy użytkowania ziemi (z 2,52% do 3,54%) daje się zauważyć spadek znaczcnia zarówno pod względem zajmowanej powierzchni jak i liczby obiektów zabudowy zagrodowej (rolniczej) - por. rys. 2. Przykładowo w 1983 r. wyróżniono 431 domów i 306 budynków gospodarczych (przeważnie stodół), o charakterze rolniczym, podczas gdy w 2000 r. - już tylko 270 domów i 182 budynki gospodarcze, zaliczane do tego typu zabudowy. Spadek ten wynikał nie tyle z wyburzeli (związanych m.in. z modernizacją ukła dów komunikacyjnych), ile ze zmian strukturalnych zabudowy mieszkaniowej, towarzyszących przeobrażeniom w obrębie użytków rolnych. W sumie w analizowanym okresie zarejestrowano wzrost liczby domów jednorodzinnych z 868 w 1983 r. do 1239 w 2000 r., a więc ok. o 1/3 (por. rys. 2). W tym samym okresie przybyło zaledwie 9 budynków wielorodzinnych. Powstały one zarówno w strefie podmiejskiej, posiadającej duże rezerwy budowlane,jak i w części bardziej zurbanizowanej, zaliczanej do strefy przejściowej. W większości przypadków nowe osiedla mieszkaniowe Krakowa realizowane są w ostatnich latach głównie w strefie przejściowej (np. os. Żabi niee w Krowodrzy), a niektóre pojedyncze obiekty (przeważnie tzw. "plomby") na zasadzie "dogęszczania" nawet w strefie centralnej (np. budynck - przy uL Łobzowskiej w dzielnicy Piasek", czy tzw. "Dom Pod Baszt« na Kazimierzu"). B, Luchter, Zmiany użytkowania ;it'l1!i \\' Krakmvic AE w Krakowie, Kraków 2(X)J, nr 56S. 2J. IV. 11l1llch 1977-/998, Zeszyty Naukowe. El/klawa w celltrum Krakowll, "Dziennik Pobki" 1999. nr 274. 25 Cena I m2 powierzchni mieszkaniowej w "Domu Pod Basztii" wahała sit; pod koniec 2000 r.. 24.

(10) 80RII.\'/(lH' Lllc/ller. Coraz częściej budynki wielorodzinne spotkać można w strefie podmiejskiej. gdzie dotychczas dominowala zabudowa zagrodowa, natomiast wszelkie nowe inwestycje wymagaly uzbrojenia terenu i przeprowadzenia niezbędnej infrastruktury: gazowej. energetycznej. wodnej, kanali zacyj nej itp . Stąd z reguly układy komunikacyjne oddziełające te obszary od cen tralnych części miasta , wyznaczaly próg rozwojowy. Tego typu przykladem mag,! być Eronowiee Wielkie oraz s"siednie jednostki katastralne. gdzie linia kolejowa Kraków-Katowice. oraz linie przemyslowe, omijaj,!ce centrum Krakowa, ląc zące Górny Śląsk z ówczesnym kombinatem metalurgicznym, byly po Ił wojnie św iatowej barierą dla dzialalności inwestycyjnej. W ostatnich latac h na skutek przeobra żeń (także wlasnościowych) można zaobserwować coraz częstsze zjawisko wkraczania zabudowy wielorodzinnej na tereny dotychczas jej pozbawione. Oprócz Eronowic Wielkic h wymienić można inne dzielnice polo żo ne w tej strefie: np . Górkę Narodow" (rejon ul. Kuźnicy Koll"tajowskiej), Prądnik Czerwony (os. Gotyckie w rejonie ul. Ks. Meiera) czy rolniczą część Bieżanowa, przylączoną do Krakowa w 1973 r., gdzie zlokalizowano najdalej wysunięte na poludniowy wschód osiedle Zlocień "'. Ogólnie nale ży stwierdzić, że budownictwo jednorodzinne na terenie Bronowic Wielkich odznaczalo s ię szybszym tempem rozwoju niż budownictwo wielorodzinne i tendencja ta charakterystycznajest nie tylko dla Krakowa. ale i calej Pol ski " . W analizowanym okresie nastqpil wzrost powierzc hni terenów budowy. W 1983 r. ich udzial wyniósl 0,5%, a w 2000 r. - ok. 2.2%. W glównej mierze nowe inwestycje wiązaly się z budownictwem mieszkaniowym. Pr7.ykladowo IV 1983 r. w budowie znajdowala s ię 12 domów mieszkalnych , podczas gdy w 2000 r. - 75 obiektów zabudowy jednorodzinnej (6% ogólu tego typu zabudowy) i 10 budynków wielorodzinnych (22% stanu istniejącego ) z tego 2 - na zasadzie dogęszczania istniejącego już osiedla mieszkaniowego Azory, a 8 w rolniczym fragmencie Bronowic (por. rys. 2). Powyż sze fakty ś wiadczą o silnych przeo bra że niach terenów podmiejskich Krakowa. Dotychczas typowe obszary rolnicze coraz szybciej zaczynają przeobrai.ać się w tereny zurbanizowane, czemu niewątpliwie sprzyja realizacja zasad gospodarki rynkowej.. od 5800 do 7200 zl. wobec 2500- 3000 z ł w budynkach mieszkalnych pnzoslalych, wznoszonych w dalszej oLIlegiości od centrulll, por. Dom·UuLl oferuje : na K;n:imicTzu "Dum Pod Baszl.!", na Krowodrzy - przy ul. Radzikow sk icgo, Krakow ski Rynek NierUt: homości, 20(Xl, nr 18. B. Luchlcr, h'rl'llY zahudowy mie s:;,kllnir)\\'l.) widomd::innej ZeszYIY Naukowe AE w Kr:.lk owie, Kraków 2000, nr 545 . ]1>. H. LI'. Krakowie w larach J 983- J998,. K . K Onluda , Nit- ma boomu ji'sl optymizm. Bos s Gospodarkll Export-Imporl 2(K)O. nr 32 ..

(11) Główne. 5.. kierunki. .. -'---'. Zakończenie. .. ::' leIW .. .. I wnioski. Reasumując należy podkreślić, iż w okresie 1983- 2000, a zwlaszcza w drugiej połowie lat dziewię ć dziesiątych doszło do charakterystyc7.I1ych zmian w strukturze użytkowania ziemi, na co wpływ niewątpliwie miala transforma-. cja gospodarcza. Bronowice Wielkie jako d zielnica usytuowana nu pograniczu s iłnie zurbanizowanego centrum oraz rolniczego za plecza, zaczy nają podleg:,ć procesom charakteryslycznym dla gospodarki rynkowej . Po pierwsze przywrócono ziemi cenę , co sprawiło, że stała s ię o na przedmiotem transakcji handlowych. Po drugie skutkiem prywatyzacji (przywrócenia własno śc i pierwotnym właśc icielom), zaczęto przejmować grunty państwowe i inne uspołecznione (np. tereny przemysłowe czy magazynowo-skladowe). Przeprowadzone badania w s kazują na początkową fazę powyższyc h przemian, czego wyrazem jest istotny wzrost udziału gruntów chwilowo ni e u ży tkowany c h, poroś niętych chwastami dawnych u żylków rolnych, względnie ruin obieklów rołniczych, a tak że przemy s łowyc h . Konkretne działania są ju ż widoczne, o czym świad czy realizacja osiedla mieszkaniowego przy ul. Radzikowskiego w miejsce dawnej bazy komunikacyjnej (MPK), na pograniczu z Ilronowicami Małymi. Kolejnym świadectwem prze o brażeń strukturalnych jest sama zabudowa zagrodowa, przeważnie jednokondygnacyjna, której tow arzy szy ły ogródki warzy wne, sady, budynki gospodarcze. Uleg ła ona IV latach dziewięćdziesiątych przemianom n ieza uważaln y m w ujęc iu liczbowym . Znaczml część budynków wyremontowano, a nawet przebudowano , w efekcie Siały się one nie Iylko wyższe, ale też większe. Ten proces trwa nadal, o czym św iadczy wyróżnienie terenów budowy - remontowanych. Towa rzyszące zabudowie zagrodowej ogródki warzywne i sady - w większości przy padków zostaly zamienione w ogrody ozdobne, miejsce warzyw zajęły kwiaty, względnie trawa. Z jednej strony procesy te świadczą o widocznej urbanizacji obszaru, z drugiej zaś, co nie posiada ekonomicznego wymiaru, ginie bezpow rotnie krajobraz podkrakowskiej wsi. Na terenie Bronowic Wielkich, podobnie jak i innych dzielnic Krakowa, położonych zwłaszcza wzdłuż ważnych układów komunikac yjnych (w Iym przypadku ul. Pasternik i ul. Jasnogórska - dawniej Gagarina ) zarejeslrowano istotny wzrost udziału ob iektów handlowych - tj. sklepów. W drugiej połowic lat dziewięćdziesiątych zaczęly powstawać wielkie pawilony handlowe: superi hipermarkety". W pobliżu skrzyżowania wcześniej wymienionych ulic pows Iały 2 tego typu obiekty (Makro, IKEA), s poś ród 17 na terenie całego Krakowa" w większości podobnie zlokalizowanych (Prokocim, Borek Fałęcki i in .") . W ic h sąsiedZIwie uSylllowano szereg innych , mniejszych obiektów.. J. Sadecki, W cen(rum miastll, "Rzeczpospol ifa" 1999, nr 272. 29 J. Tomaszewski, OS/(ldlowl' minicl'fllra luuulloH'l!. "Dziennik Polski " 2000, nr 273 . 2M. .\USi' lIcU i hipermarkery, Boss Gospodarka Expon - lrnp<llt, 20(}(), nr J2 ..

(12) Luc/uer. Ogó lnie daje s ię odcz uć wzrost udz ialu powierzchni uslug. W dalszym jednak ciągu dość slabo rozwija się rzemioslo, co również podkre ś liI Z. Górka" . analizując przemiany zachodzące w centralnej części Krak owa w ostatnich latac h. Także inne uslugi odznaczaly się niewielkim przy rostem, względnie stagnacją . Dotyczy to kultury, ochron y zdrowia , ośw i aty czy turystyki . Procesy te s ą charakterystycznc dla w ięk szośc i obszarów polożonych w stre fi e podmiejskiej Krakowa. W w i ększości jed nak przy padków uslugi te podle gają silniejszemu rozwojowi w strefie przejściowej, a zw laszcza w centralncj. w którcj przyczyniaj ,! się do wypierania funkcji mieszkaniowej-" . Skutkiem przemian zachodzących w ostatnich latach pojawily się formy ui.ytkowania ziemi charakterystyczne dla początkowego okresu wdrażania za sad gospodarki rynk owej : tzw. pustostan y" , czy obiekt y wielouslugowe (ob iekt y ui.ytkowane przez rMne rodzaje uslug na różnych ko nd yg nacjach) . Nastąpil również wzrost znaczenia tz w. zespo lów wielofunkcyjnych. tj . o biektów u żytkowan yc h równocześnie przez różnc funkcje gospodarcze, na przy kI ad mieszkaniowe i uslugowe. Na uwagę w grupie użytków technicznyc h za s lugujił tak że tereny komunikacyj ne. Zaobserwowano wzrost ich udzialu, alc dotyczy to wyhlcznie komunikacji samochodowej . Od wielu lat nie zarejestrowano budowy nowych linii kolejowych, co ma charakter ogólnopolski i wi'łże s ię z funkcjonowaniem ich nadal jedynego u ży tkow nika,jakim są PKP, któ re borykając się z problemami finan sowymi " zaczyna likwidować lo kalne i regionalne linie " . Obserwuje s ię niepokojące zjawisko znacznego ubytku tere nów zie lonych . na skutek zmniejszania s ię powierzchni zie leni rolniczej . Proces ten nie jest rekompensowany niewielkim zresztą przyrostem pozostalyc h grup zieleni lasów oraz zieleni urz'ld zonej. W efekcie Kraków i inne miast a Polski zaczynają przeobrażać s ię (ni e tylko w centralnych częściach) w zurbanizowane molochy, zbudowane z kamienia, betonu i że la za. W św ietle powy ższyc h o pinii nale ży st w i erd z i ć , iż zapocz'ltkowanc procesy w stretle podmiejskiej Krakowa przyczy nią się do przeobraże ń strukturalnych. charakterys tycznyc h dla obszarów usytuowanych peryferyjnie. Dalsze badania pozwolą ocenić ki erunki tego rozwoj u, zwlaszcza po wypelnieniu luki w zainwestowaniu miejskim . Już dzisiaj można się spotkać z procesa mi, zbliżonymi do tyc h, które przyczynily się do pow stania w okresie międzywojennym Z . Górka , Zmilmy \V ,..,rllklllrze fimkcjollallll·j t:enlrum Krakowa w do bie rran",! ormm:ji spol ecz łIlH' kOllOmiczllt:j Iw:) VIII Konwersatorium wiedzy () midcic : .. Region miejski . Centrum a peryferia w okresie transformacji politycznej , gospodarczej i spolecznej", red . J. K:lczmarek. Kale31. dra Geografii Miast i Turyzmu Ut . Komisja Geografii Osadn ictwa i Ludnosci PTG. Łód? 1994 . .n B. Luchtcr, Zmiany w zagospodarowauiu .. . , 1. Więclaw, Zmiauy/uf/hii ... .H Tamże . .'4 K. Grzegrzólka, PKP n" skmiu ballkructwa, "Rzeczpospolita" 1999 , nr 7 1. .'~ F. Nielz. Co da/ej Zliniami regiollalnymi?, Polska Gazeta Transportowa 2000, nr 15 ..

(13) Główne. kierunki. .. Ul. .. .. :, /cml. ... osiedla Azory . Wskutek rÓŻ ni c ceny ziemi poza obecny mi grani cami miasta reali zowane są nie tylko poszczególne o biekty, ale taki.e ca ł e osiedla mieszkaniowe domów jednorodzinnych (np. w takich miejscowościach jak : Bibicc, Węgrzcc, Zieł onki na półn oc y czy Libertów, Wr ząsowice, Zbydni owice - na południu), świadcz'Jcc o poszerzeniu grani c ekonomi cznego oddziaływania Krakowa . Princłpał. Changes in Land Use in Suburban Kraków, 1983-2000, wilh Reference to Bronowice Wielkie This article aims to identify the scale oftransformat iol1s in land use in suburban Kraków durin g the years 1983- 2000, and co nt inues rescarc h alrcady undcrtakcn for (he city as a wholc and for some ol' jl s individual zones (ccn lf<ll and Iransjtjonal, for cX ilrnple) . The grciller parł of (he analysis is based on a doctora I thes is cnti tlcd : "Chan ges in Land Use in the Kraków Agglomeration", wh ose sco pe exlends bark lo 1983 . The data for Ihe year 2000 tS based on field work carried out in July and Au gust of that yca r..

(14)