Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. III, 1998
Cm e n t a r z y s k o k u l t u r y p o m o r s k i e j n a s t a n. 3 1 w Gr ó d k u n a d Bu g i e m, w o j. z a m o j s k i e Wa cła w Pa n a s ie w ic z
M uzeum im. S tanisław a Staszica w Hrubieszow ie w 1993 r. zostało pow iad o m io n e przez m ieszkańców G ródka o odkryciu zespołów grobowych. Po przepro w adzeniu prospekcji terenow ej i w eryfikacji dokum en tacji obszaru 87-94 A Z P zlokalizow ano w Gródku nowe stanow isko, które o znaczono nr 31 (69 na obszarze). Położone je st ono n a g rzb iecie terasy nadzalew ow ej Bugu, w odległości ok. 250 m na zachód od krawędzi stoku, na niew ielkim o ekspozycji SW, W, N w yniesie niu nad okresow ym ciekiem .
W wyniku przeprow adzonych badań odkryto i za dokumentowano 6 grobów ciałopalnych kultury pom or skiej (KP), w tym 4 groby kom pletne i 2 uszkodzone. W 1997 r. dalsze b ad an ia kontynuow ał tu J. Niedźwiedź, odsłaniając kolejny pochów ek (nr 7), będący drugim gro bem podkloszow ym na tym stanow isku. W większości obiektów zarysy ja m grobow ych były nieczytelne, je d y nie w przypadku g ro b u nr 3 i 4 udało się uchwycić przy puszczalny zasięg (ryc. 1).
Przy opracow aniu zabytków ceram icznych posłużo no się typologią o p ra c o w a n ą przez S. Czopka (1992, s. 31-39).
Op i so b i e k t ó w iw y p o s a ż e n i ag r o b o w e g o
Grób nr 1. C ały zespół grobowy został wyjęty z jam y przez odkrywcę. W yposażenie składało się z 9 naczyń. W śród przepalonych kości odnalezione zostały 22 ele m enty kolczyków z drutu brązow ego i paciorków szkla nych oraz fragm enty innej ozdoby. Według relacji zna lazcy popielnica u staw io n a była na placku glinianym i przykryta dużą m is ą (ryc. 2: 1). O bok znajdow ało się naczynie baniaste, garnek z guzkam i i fragm ent chropo- waconej misy. P o n ad to w śród zebranej ceram iki w yróż niono fragmenty m ałej misy. W ewnątrz popielnicy znaj dował się kubek g lin ian y i połow a amforki.
1. Funkcję p o p ie ln ic y pełniło naczynie wazow ate typu I I 6Ab (ryc. 3: 3). C eram ika schudzona drobnoziar nistym piaskiem. P o stronie zewnętrznej w arstw a z gru boziarnistym tłuczniem kam iennym i ceramicznym. Prze łom dwubarwny. W ym iary: w ysokość - 27,5 cm, średni ca wylewu 17,8 cm , dna 11,7 cm, grubość ścianki -0,6-0,8 cm, grubość dna - 1,0 cm.
2. P o p ie ln ic ę p r z y k ra w a ła m isa ty p u III 4A a2 (ryc. 3: 1) o przełom ie jed n o - i dwubarwnym . M asa ce ram iczna schudzona d om ieszką o rg an iczn ą tłuczniem ceramicznym i w m ałej ilości tłuczniem kamiennym. Wy miary: wysokość - 9,3 cm , średnica w ylew u - 33,3 cm,
dna - 11,5 cm . G rubość ścianek w aha się od 0,6 do 1,3 cm, grubość dna - 1,0 cm.
3. M isa typu III 9C, z której zachow ały się fragm en ty w ylew u (ryc. 3: 2) o przełom ie trójbarw nym . M asa ceram iczna sch u d zo n a d ro b n o zia rn isty m i w bardzo m ałym stopniu średnioziarnistym paskiem . W ymiary: średnica w ylew u - ok. 21 cm , grubość ścianki - 0,6-0,8 cm.
4. G arnek esow aty typu II 8Cb (ryc. 4: 1) o przeło mie dw ubarw nym . M asa ceram iczna schudzona drob noziarnistym paskiem , tłuczniem ceram icznym , w nie w ielkiej ilości gruboziarnistym piaskiem oraz dom iesz k ą organiczną. C eram ika je s t stosunkow o krucha i roz- dw aja się. W ymiary: w ysokość - 20,3 cm, średnica w y lewu - 14 cm, brzuśca - 17 cm , dna - 10,4 cm, grubość ścianki - 0,4-0,7 cm, dna - 1,1 cm.
5. N aczynie baniaste typu II 1C (ryc. 4: 3) o przeło m ie jedno-, dwu- i trójbarw nym . M asa ceram iczna schu dzona drobnoziarnistym piaskiem i w mniejszej ilości średnioziarnistym , ponadto m ałą ilością tłucznia kam ien nego i ceram icznego. W ym iary: w ysokość - 18,0 cm, średnica w ylew u - 15,7 cm , dna - 8,0 cm, grubość ścian ki - 0,5-1,0 cm.
6. Placek gliniany typu V 1В (ryc. 3 :4 ) posiada prze łom jed n o - i trójbarw ny. M asa ceram iczna schudzona d ro b n o ziarn isty m p iask iem i d o m ieszk ą organiczną. W ymiary: średnica - 28 cm, grubość - 0,9-1,2 cm.
7. A m forka zach o w an a w p o ło w ie ty p u II 5Ba2 (ryc. 3: 6), o przełom ie jed n o - i dw ubarw nym . M asa ce ram iczna schudzona drobnoziarnistym piaskiem i tłucz niem ceram icznym . W ymiary: w ysokość - 12 cm, śred nica w ylew u 12,1 cm, dna 9,0 cm, grubość ścianki -0,6-1,3 cm, dna - 1,2 cm.
8. K ubek gliniany typu II lC a l (ryc. 3: 5). Ucho ta- śm ow ate o szerokości 2,0 cm i grubości 0,7 cm. P rze łom jed n o - i trójbarw ny. M asa ceram iczna schudzona d ro b n o z ia rn is ty m p ia sk ie m . W ym iary: w y so k o ść
-10,5 cm, średnica w ylew u - 9,7 cm, dna - 5,4 cm. 9. Fragm ent m isy typu III IB (ryc. 4: 2). W ylew pro sty, zdobiony naprzeciw ległym i odciskam i palca. M asa ceram iczna schudzona w dużej ilości tłuczniem kam ien nym grubo- i średnioziarnistym oraz w m niejszej ilości d ro b n o z ia rn isty m , p o n a d to tłu c z n ie m ceram iczn y m i w małej ilości dom ieszką organiczną. Przełom jedno-, dwu- i trójbarwny. W ymiary: w ysokość - 12,4 cm, śred nica w ylew u - ok. 22,0 cm , dna - ok. 6,5 cm, grubość ścianki - 0,6-1,2 cm, dna - 1,7 cm.
Cm e n t a r z y s k ok u l t u r yp o m o r s k ie jn as t a n. 3 1 w Gr ó d k un a d Bu g ie m 283
Cm e n t a r z y s k ok u l t u r yp o m o r s k ie jn a s t a n. 3 1 w Gr ó d k un a d Bu g ie m
10. Z pom iędzy przepalonych kości w ybrano elem en ty praw dopodobnie kolczyków i innych ozdób (ryc. 4: 4-25). Spośród nich w yodrębniono: 5 paciorków szkla nych osadzonych na drutach brązow ych, zniekształco nych przez w ysoką tem peraturę; szkło o barw ie granato wej i białej (ryc. 4: 7, 8, 13, 14, 24), 5 kaw ałków drutu brązow ego z m asą szklaną (ryc. 4: 16-20), 3 fragm enty „ozdoby” w ykonanej z drutu brązow ego o średnicy 1,5- 1,9 m m , tw orzącego sploty o średnicy kółek 3,0-4, 8 mm (ryc. 4: 9-11), „zw itek” blaszek brązow ych (ryc. 4: 12), 4 fragm enty drutu brązow ego o przekrojach: kolistym , kw adratow ym , nieregularnym (ryc. 4: 15,21-23), 4 frag m enty paciorków szklanych o barw ie granatow ej z odci skami drutu (ryc. 4: 4-6, 25).
G rób n r 2 odsłonięty przez znalazcę (ryc. 5 :1 ). Tuż pod w arstw ą orn ą była w idoczna duża m isa, przykryw a ją c a pozostałe elem enty składow e zespołu grobow ego. Jej dno i część przydenna została zniszczona przez pług. Pod n ią znajdow ała się m niejsza m isa, która bezpośred nio nakryw ała popielnicę - funkcję jej pełniło praw do podobnie naczynie baniaste, zachow ane w bardzo złym stanie (ryc. 2: 2). Poniżej zespołu znajdow ały się frag m enty dzbana.
1. Popielnica w ykonana została z m asy ceram icznej schudzonej drobnoziarnistym tłuczniem ceram icznym i w mniejszej ilości średnioziarnistym piaskiem . W ymia ry: grubość ścianki - 0,6-1,1 cm , dna - 1,2 cm.
2. D uża m isa typu III 10A (ryc. 5: 2), posiada taśm o- w ate ucho i przełom trójbarw ny. M asa ceram iczna schu dzona drobnoziarnistym piaskiem i tłuczniem ceram icz nym. W ymiary: w ysokość - 10,5 cm, średnica w ylew u - 26,4 cm, grubość ścianki - 0,5-0,8 cm.
3. M ała m isa typu III 6A (ryc. 5: 3) z uszkiem ta- śm ow atym o szerokości 1,7 cm i przełom ie trójbarwnym . M asa ceram iczna schudzona tłuczniem ceram icznym i dom ieszką organiczną. W ym iary: w ysokość - 6,8 cm, średnica w ylew u - 19,8 cm, dna - ok. 8 cm.
4. Fragm enty dzbana typu II 9C (ryc. 5: 4), o ścian kach w przełom ie jedno- i dw ubarwnym . M asa ceram icz na schudzona drobnoziarnistym piaskiem , tłuczniem ce ram icznym i dom ieszką organiczną. W ymiary: średnica dna - ok. 14,0 cm, grubość dna - 1,2 cm, grubość ścianki - 0,6-1,0 cm.
G rób n r 3 (ryc. 6 :1 ) został w yeksplorow any przez odkryw cę, przy czym dw a naczynia - klosz i dzban zo stały w cześniej naruszone przez pług. Sam pochów ek był bogato „w y posażony” . Popielnica, k tó rą stanow ił duży kubek przykryta była m is ą p o ło w ą dzbana, a na nich spoczyw ały ponadto fragm enty naczynia typu klosz. Od strony N znajdow ały się dw a kubki a od N E połow a m isy i fragm ent kubka, cechy zew nętrzne i m asa cera m iczna taka sam a ja k dw óch poprzednich (ryc. 2: 3).
1. Fragm ent naczynia - klosza typu I 3Aa (ryc. 7 :1 ). M asa ceram iczna schudzona tłuczniem ceram icznym , organicznym i drobnoziarnistym piaskiem . W ym iary: grubość ścianki - 0,5-0,8-1,4 cm.
2. Z achow any w połow ie dzban typu II 9Ca2 (ryc. 6: 2) pełnił rolę pseudoklosza. Posiada on trójbarw ny przełom a m asa ceram iczna schudzona je s t tłuczniem kam iennym , ceram icznym i średniozianistym piaskiem. W ymiary: w ysokość - 24,5 cm , średnica w ylew u - ok. 19,0 cm, dna - 13,0 cm, grubość ścianki - 0,65-0,95 cm, dna - 1,2 cm.
3. M isa typu III 1A (ryc. 6: 3) o przełom ie jedno-, dw u- i trójbarw nym . M asa ceram iczna schudzona tłucz niem ceram icznym i śladow ą ilością piasku drobnoziar nistego. W ymiary: w ysokość - 8,5 cm, średnica wylewu - 23,2 cm , dna - 11,0 cm , grubość ścianki - 0,6-0,9 cm, dna - 0,8-1,0 cm.
4. K ubek typu II lC a l (ryc. 7: 2) pełniący funkcję popielnicy, posiadał taśm ow ate ucho o szerokości 2,3 cm z trzem a pionow ym i kaneluram i. Przełom trój- i jed n o barw ny. M asa ceram iczna schudzona tłuczniem cera m icznym i m ałą ilością drobnoziarnistego piasku. Wy miary: w ysokość - 11,8 cm, średnica w ylew u - 13,0 cm, dna - 5,2 cm, grubość ścianki - 0,4-0,7 cm, dna - 0,7 cm.
5. K ubek gliniany typu II 9 B a l (ryc. 6: 4) o przeło m ie dw u i trójbarw nym . M asa ceram iczna schudzona tłu czn iem kam ien n y m i p iask iem drobnoziarnistym . W ymiary: w ysokość - 9,5 cm, średnica w ylew u - 5,5 cm, dna - 3,3 cm, grubość ścianki - 0,6-0,9 cm, dna - 0,9 cm.
6. K ubeczek typu II 9 C a l (ryc. 7: 4) z uszkiem ta- śm ow atym o szerokości 1,2 - 1,7 cm. M asa ceram iczna schudzona piaskiem drobnoziarnistym . W ymiary: w yso kość - 5,1 cm, średnica w ylew u - 5,5 cm, dna - 3,3 cm, grubość ścianki - 0,4-0,7 cm, dna - 0,4 cm.
7. N aczynie zachow ane w 1/4, najpraw dopodobniej kubek typu II8 C (ryc. 7: 3) o przełom ie trój- i dw ubarw nym. M asa ceram iczna schudzona tłuczniem ceram icz nym , kam iennym i w małej ilości drobnoziarnistym pia skiem. W ymiary: w ysokość - 11,3, średnica w ylew u - ok. 11,0 cm, grubość ścianki - 0,5-1,0 cm.
8. M iseczka zachow ana w połow ie, typu III 1A (ryc. 7: 5) o przełom ie jedno- i dw ubarw nym . M asa ceram icz na schudzona tłuczniem kam iennym , drobno- i średnio- ziam istym piaskiem oraz tłuczniem ceram icznym . Wy m iary: w ysokość - 6,8 cm , średnica w ylew u - ok. 16,0 cm, dna 7,0 cm, grubość ścianki 0,40,7 cm, dna -0,6-0,8 cm.
G ró b n r 4 znajdow ał się dw adzieścia kilka centy m etrów na E od grobu nr 3. N iem al doszczętnie został zniszczony podczas prac polow ych (ryc. 6: 1). Jego spąg znajdow ał się pow yżej stropu grobu nr 3. Spośród w y posażenia zachow ały się fragm enty popielnicy i czterech innych naczyń, znalezionych w obrębie wykopu. Przy pisano je tem u zespołow i, biorąc pod uw agę stopień zniszczenia sam ego obiektu i fakt m ożliw ości ich prze m ieszczenia w w yniku prac polow ych. Ponadto wśród przepalonych kości znaleziono dw a kaw ałki drutu brą zow ego.
1. C zęść przydenna popielnicy (ryc. 8: 3) z masy ceram icznej schudzonej tłuczniem ceram icznym ,
do-Cm e n t a r z y s k ok u l t u r yp o m o r s k i e jn a s t a n. 3 1 w Gr ó d k un a d Bu g ie m 287
Cm e n t a r z y s k ok u l t u r yp o m o r s k ie jn as t a n. 3 1 w Gr ó d k u n a d Bu g ie m 289
Cm e n t a r z y s k o k u l t u r yp o m o r s k ie jn as t a n. 3 1 w Gr ó d k u n a d Bu g ie m 291
m ieszką organiczną (sieczka ze słomy), drobnoziarnistym piaskiem i tłuczniem kam iennym . Ścianka o przełom ie jed n o - i trójbarw nym . W ymiary: średnica dna - 10,0 cm,
grubość ścianki - 1,2 cm , dna - 1,1 cm.
2. Fragm enty m isy typu III 1A (ryc. 8: 6) o przeło m ie trójbarw nym . M asa ceram iczna schudzona drobno ziarnistym piaskiem , tłuczniem ceram icznym i w małej ilości średnioziarnistym piaskiem . W ymiary zrekonstru ow anej misy: średnica w ylew u - ok. 21,5 cm, dna - ok.
11,0 cm, grubość ścianki - 0,6-08 cm, dna - 1,0 cm. 3. Fragm ent w ylew u esowatej m isy (ryc. 8: 5) o prze łom ie dw ubarw nym .
4. Fragm ent wylew u naczynia typu II (ryc. 8: 4). Masa ceram iczna schudzona drobnoziarnistym piaskiem i tłu czniem ceram icznym .
5. Fragm ent w ylew u (ryc. 8: 7) naczynia najpraw do podobniej typu II o jednobarw nym przełom ie. M asa ce ram iczna schudzona średnio- i drobnoziarnistym p ia skiem oraz tłuczniem kam iennym . W ymiary: grubość ścianki - 0,8-1,2 cm.
6. W śród p rzepalonych kości znaleziono dw a k a w ałki drutu brązow ego (ryc. 8: 1 ,2 ) . P ierw szy lekko zgięty z jed n ej strony nieznacznie spłaszczony o dłu gości 2,5 cm i średnicy 0,2 cm. Drugi o długości 2,1 cm, i szerokości 0,2-0,4 cm , spłaszczony, kształtem naw ią zuje do litery S.
G ró b n r 5 (ryc. 8: 10) podobnie ja k grób 4, został zniszczony w czasie prac polow ych. N a pow ierzchni w ystąpiły p rzepalone kości oraz fragm enty ceram iki. W trakcie eksploracji w ykopu pozyskano oprócz cera m iki jed en fragm ent i dw a całe paciorki szklane osadzo ne na drutach brązow ych oraz kaw ałek drutu żelaznego z blaszką żelazną i przyklejonym i do niej fragm entam i kości. Z zebranego m ateriału ceram icznego w yodrębnio no fragm ent popielnicy oraz fragm enty ornam entow a nej m isy z pseudouszkiem .
1. Fragm ent popielnicy (ryc. 8: 8). Strona zew nętrz na nierów na ze śladam i m aźnięć i odciskam i słomy. M asa c e ra m ic z n a s c h u d z o n a d ro b n o z ia rn is ty m p ia sk ie m i tłuczniem ceram icznym . W ymiary: zachow ana w yso kość 6,0 cm, średnica dna 11,0 cm, grubość dna -0,7 cm, ścianki - 1,2 cm.
2. Fragm enty esow atej m isy typu III 9A (ryc. 8: 9). M asa ceram iczna schudzona drobnoziarnistym piaskiem i tłuczniem ceram icznym . Przełom trój- i dwubarwny. Wymiary: średnica w ylew u - ok. 24,0 cm, grubość ścianki - 0,5-0,9 cm.
3. Fragm enty ozdób, które uczestniczyły w krem acji zwłok. D w a paciorki szklane osadzone na drutach brą zowych. P ierw szy - duży, nieregularny na drucie o prze kroju eliptycznym (ryc. 8: 11). Szkło barw y granatowej. D rugi - mniejszy, na drucie o przekroju trójkąta z za okrąglonym i w ierzchołkam i (ryc. 8: 12). K aw ałek drutu brązow ego oblepionego przetopionym szkłem o barwie granatow ej i brązow ej (ryc. 8: 13) oraz drutu żelaznego
0 średnicy 3 mm, „oblepionego” blaszką żelazną i ka w ałkiem przepalonej kości (ryc. 8: 14).
G ró b n r 6 (ryc. 9: 1) położony był na S od pozosta łych. Pod w arstw ą orną odsłonięto w ylew ow ą część klo sza - część przydenna została ścięta przez pług. Wewnątrz znajdow ały się przepalone kości, usypane na dnie z na czynia typu klosz. N ie udało się w yodrębnić jam y gro bowej.
1. F ragm ent klosza praw dopodobnie typu I 2A al (ryc. 9: 3) o przełom ie dw ubarw nym . Przy eksploracji g robu nastąpiło w w iększości ro zdw ojenie ceram iki. M asa ceram iczna schudzona tłuczniem ceram icznym , d ro b n o z ia rn isty m p ia sk ie m , d o m ie s z k ą o rg a n ic z n ą 1 tłuczniem kam iennym . W ymiary: zachow ana wysokość 18,0 cm, średnica w ylew u 32,0 cm , grubość ścianki
-1.0 cm.
2. D na.naczynia typu klosz (ryc. 9: 2) o przełom ie dw ubarw nym . M asa ceram iczna schudzona piaskiem drobnoziarnistym , d o m ieszk ą org an iczn ą i tłuczniem kam iennym . W ymiary: w ysokość - 8,0 cm, średnica dna - 16,5 cm, grubość ścianki - 0,7-1,5 cm, dna - 1,3 cm.
G ró b n r 7 (ryc. 10: 1) położony był na W od pozo stałych w odległości około 34 m. Po zdjęciu w arstwy ornej ukazał się ścięty przez pług klosz. Jego dno spo czyw ało na popielnicy. Poza tym cały zespół zachow ał się w nienaruszonym stanie. Popielnica przykryta była pokrywką. Dołożono czerpak gliniany, fragm enty dwóch m is oraz fragm ent garnka.
1. K losz typu I 2 A c l (ryc. 10: 5) o przełom ie dw u barw nym . W ylew prosty, karbow any. M asa ceram iczna schudzona średnio- i drobnoziarnistym piaskiem oraz tłu c z n ie m c e ram iczn y m . W ym iary: w y so k o ść - ok. 50.0 cm, średnica w ylew u - 38,0 cm, dna - 20,5 cm, śred nia grubość ścianki - 1,0 cm.
2. Funkcję popielnicy pełniło naczynie baniaste typu II 1C (ryc. 11: 2) o przełom ie jednobarw nym . M asa ce ram iczna schudzona piaskiem drobnoziarnistym i tłucz niem ceram icznym . W ymiary: w ysokość - 27.7 cm, śred nica w ylew u 16,0 cm, dna 1 3 ,6 cm, grubość ścianki -0,8-1,0 cm, dna - 0,8-1,6 cm.
3. Profilow ana pokryw ka typu 3 (ryc. 10: 4) o prze łom ie jednobarw nym . M asa ceram iczna schudzona drob noziarnistym piaskiem . W ymiary: w ysokość - 5,9 cm, średnica - 20,7 cm, w ysokość uchw ytu - 0,4 cm.
4. C zerpak gliniany typu II 9 A al (ryc. 10: 2) z ta- śm ow atym uchem o szerokości 3,0 cm i przełom ie trój barw nym . Poddany był w tórnem u oddziaływ aniu w yso kiej tem peratury. M asa ceram iczna schudzona piaskiem drobnoziarnistym i d o m ieszk ą organiczną. W ymiary: w ysokość 7,0 cm, średnica w ylew u 12,0 cm, dna -4,5 cm.
5. Fragm ent m isy typu III 4A lub 9A (ryc. 11: 3) o trój- i dw ubarw nym przełom ie. Egzem plarz był w tór nie poddany działaniu w ysokiej tem peratury. M asa ce ram iczna schudzona drobnoziarnistym piaskiem i
tłucz-Cm e n t a r z y s k ok u l t u r yp o m o r s k ie jn as t a n. 3 1 w Gr ó d k un a d Bu g ie m
niem ceram icznym . W ymiary: w ysokość -1 0 ,0 cm, śred nica w ylew u - 29,0 cm , średnica dna - 8,2 cm.
6. Fragm ent m isy typu III 4 A lub 9A (ryc. 10: 3) 0 przełom ie w w iększości dw ubarw nym . Jak poprzed nie przystaw ki była poddana pow tórnem u działaniu w y sokiej tem peratury. M asa ceram iczna schudzona p ia skiem drobnoziarnistym , tłuczniem ceram icznym oraz dom ieszką organiczną. W ymiary: zachow ana w ysokość - 3,8 cm, średnica w ylew u - ok. 25,0 cm, grubość ścian ki - 0,6-1,0 cm.
7. Fragm enty garnka typu II 9C (ryc. 11: 1) z karbo w anym w ylew em , z których zrekonstruow ano całościo wy w ygląd naczynia o przełom ie dw u- i jednobarw nym . M asa ceram iczna schudzona drobnoziarnistym piaskiem , dom ieszką organiczną i tłuczniem kam iennym . W ymia ry zrekonstruow anego naczynia: w ysokość - ok. 22,0 cm, średnica w ylew u - ok. 20,0 cm, dna - ok. 14,0 cm, gru bość ścianki - 0,5-1,2 cm, dna - 0,7-1,7 cm.
Ceramika
W rozw ażaniach w zięto pod uw agę w szystkie na czynia, rów nież zachow ane fragm entarycznie. W sum ie odkryto 36 naczyń w 7 grobach, co daje średnią około 5 naczyń na pochów ek. Stosując typologię zapropono w aną przez S. C zopka (1992, s. 32-39) uzyskujem y na stępującą statystykę: 18 sztuk typu II - naczynia wazo- w ate, kubek-dzban, 12 typu III - misy, 4 typu I - klosze oraz pojedynczo typu IV - pokryw ka i V - talerz-placek. N a cm entarzysku przew odzą naczynia w azow ate, w tym 5 kubków, 3 garnki, 3 w azy (przy czym kształty egzem plarzy z grobów nr 4 i 5 są dom niem ane, ze w zględu na fragm entaryczne zachowanie), a pozostałe formy po 2 lub 1 sztuce.
A nalizując m asę ceram iczną stw ierdzono, że schu dzona była 4 rodzajam i dom ieszki: piaskiem , tłuczniem ceram icznym i kam iennym , i dom ieszką organiczną. Do rzadkości należy fakt schudzania jednym (4 naczynia) lub w szystkim rodzajam i dom ieszki (2 naczynia). N a pierw sze m iejscu w y suw ają się naczynia, których m asa schudzana była 2 rodzajam i - 21 sztuk. N atom iast 9 n a czyń - 3 rodzajam i. W śród pierw szych dom inują te, któ rych m asa ceram iczna została schudzona piaskiem drob noziarnistym i tłuczniem ceram icznym .
K ubki w y stę p u ją w dw óch form ach. D w a sw oim k ształtem n aw iązu ją do naczyń baniastych, pozostałe w yglądem zbliżone są do garnków. W 3 przypadkach ucha um ocow ano do w ylew ów (ryc. 3: 5; 6: 4; 7: 4), natom iast do kubka-popielnicy z grobu nr 3 przym oco w ane zostało poniżej w ylew u (ryc. 7: 2). Podobny, ale w iększy znaleziony został w T arnobrzegu-Zakrzow ie, w oj. T arnobrzeg. K u b ek z grobu 1 p o sia d a analogie w R zem ieniu, woj. Rzeszów, stan. 1 grób nr 1, rów nież w W ysokiem, woj. Zam ość. Jednakże cechą odróżniają cą go je s t k ró tk a szyjka (por. S. C zopek 1992, tabl. XXXII: 2; X X X V I: 2, 5).
Pozostałe kubki w swej form ie przypom inają m niej sze garnki z przym ocow anym i ucham i. A nalogie do nich odnajdujem y w K rzem nicy, w oj. Rzeszów (S. Czopek 1992, tabl. XXI: 8), ale więcej egzem plarzy spotykamy w Transborze, woj. Siedlce (A. K ietlińska, R. M iklaszew ska 1963, tabl. II: 2, XXI: 8, 9).
W aza-popielnica z grobu 1 o płaskim dnie, bania stym , schropow aconym brzuścu, z najw iększą wydęto- ścią powyżej połow y w ysokości, krótką, starannie gła dzoną szyjką i tuż pod n ią dw om a pseudouszkam i, po siada analogie w popielnicy z Ż ukow a, woj. Zamość (S. C zopek 1992, tabl. XL: 1), R aszyna, woj. W arszawa (J. G łosik 1976, s. 232), a najbardziej w popielnicy z gro bu nr 32 w T ransborze, w oj. Siedlce (A. K ietlińska, R. M iklaszew ska 1963, tabl. VII: 4).
Popielnica z grobu nr 7 cecham i zew nętrznym i na w iązuje do podobnej z C hom ęcisk D użych, woj. Zamość (S. C zopek 1992, tabl. X: 1). N aczynie baniaste z grobu 1 z p o w ierzchniam i w ybłyszczonym i, przysadzistym brzuścem i p ro filo w a n ą w y so k ą szyją bardziej nawią zuje do kubków. P rzykładem m oże być kubek z Trans- bora, woj. Siedlce z grobu nr 116 (A. K ietlińska, R. Mi klaszew ska 1963, tabl. XX: 4).
W yjątkowo jednolite typologicznie są misy. Wyróż niono dwie formy: o kształcie odcinka kuli z grobów 3 i 4 (ryc. 6: 3; 7: 5; 8: 6) oraz o profilu lekko esowatym z grobów 1, 2, 4, 5, 7 (ryc.: 2: 5; 3: 1; 8: 5, 9; 10: 3; 11 :3 ). N aczynia te pozbaw ione są ornam entyki, z wy jątkiem jednej m isy z grobu nr 5 (ryc. 8: 9), która przy w ylew ie posiada pseudouszko. Poniżej szyjki na brzuś cu występuje zdobienie w postaci rytych linii poziomych, ukośnych i pionow ych. Takie zdobnictw o w ystępuje w ceram ice grupy czem iczyńskiej, np. w K olonii Łasz czów, woj. Zam ość, stan. 5 (S. C zopek 1991, ryc. 16: a;
18: b; 22: c, o, p).
N a uw agę zasługuje m isa z grobu nr 1 (ryc. 4: 2), nie pasująca do pozostałych. Posiada chropow aconą ze w nętrzną pow ierzchnię, karbow any w ylew i w yodręb nione dno. Jej m asa ceram iczna schudzona została dużą ilością gruboziarnistego tłucznia kam iennego. W dostęp nej literaturze nie znaleziono bezpośrednich analogii. N a le ż y o na do m is g łę b o k ic h , a ta k ie zn ajd u jem y w T ransborze, w oj. S iedlce, np. w grobach 5b i 33 (A. K ietlińska, R. M iklaszew ska 1966) oraz w Pasiko- w ie, woj. Skierniew ice, w grobie 6 (H. R óżańska 1976, s. 145- 146). S ą to jed n ak m isy o ściance obustronnie gładzonej i innej dom ieszce schudzającej.
K olejną grupę naczyń stanow ią klosze w w iększo ści zachow ane fragm entarycznie. Jedynie w przypadku klosza z grobu nr 7 (ryc. 10: 5) je st m ożliw a pełna re konstrukcja. M a on analogie w kloszach z Krzemnicy, woj. Rzeszów, stan. 2, grób n r 5 i D obrego, woj. Lublin, stan. 1 (S. C zopek 1992, tabl. XXII: 1; XIII; 1) a także z T ransboru, woj. Siedlce, grób nr 67 (A. K ietlińska, R. M iklaszew ska 1963, tabl. XI: 18). Do fragm entu
kio-Cm e n t a r z y s k ok u l t u r yp o m o r s k ie jn a s t a n. 3 1 w Gr ó d k un a d Bu g ie m 295
sza z grobu n r 6 (ryc. 9: 3) m ożna znaleźć analogie w na czyniu z B orow a, woj. Lublin, stan. 1 (S. Czopek 1992, tabl. IX: 1), a także z Transboru, woj. Siedlce, z grobów nr 1 0 ,1 2 ,3 0 (A. K ietlińska, R. M iklaszew ska 1963, tabl. III: 1, 14; VII; 14). Fragm ent klosza z grobu nr 3 (ryc. 7: 1) sw oim i cecham i naw iązuje do podobnego, pochodzą cego z O choży K olonii, woj. Chełm (W. M azurek 1992, tabl. X: 1).
Garnki reprezentow ane są przez trzy egzem plarze, w tym je d e n b e z m o ż liw o ś c i p e łn e j re k o n s tru k c ji (ryc. 8: 7). N ajlepiej zachow any je s t garnek z grobu 1 (ryc. 4: 1 ). Jest to naczynie o gładzonej obustronnie ścian ce, pogrubionym i lekko w ychylonym na zew nątrz w y lewie. C echą charakterystyczną, w yróżniającą go są dwa guzki. A nalogii nie udało się znaleźć. W grobie n r 7 w ystąpiły fragm enty garnka z karbow anym w ylew em (ryc. 11: 1).
N astępną form ą naczyń są dzbany. W grobie nr 2 zna leziono fragmenty, z których podjęto próbę odtworzenia wyglądu naczynia. Posiadało dwa taśmowate ucha umiesz czone na największej w ydętości brzuśca i wyodrębnione dno. W grobie nr 3 niem alże połow a dzbana została użyta do przykrycia popielnicy. Ten z kolei ucha miał um iesz czone tuż pod najw iększą wydętością. Wylew lekko po grubiony, podobny do wylew u garnka z grobu nr 1 (ryc. 4: 1). W Transborze znaleziono dwa dzbany (A. K ietliń ska, R. M iklaszew ska 1963, tabl. VI: 11; XXI: 15). Czę ściowo pasują do tych z Gródka, jednakże nie posiadają zaznaczonej szyjki i pogrubionego wylewu. Wydaje się, że więcej w spólnych cech posiada dzban znaleziony w Li- toweżu, obł. Łuck (S. Czopek 1992, tabl. XXIV: 16).
W śród naczyń w yodrębniono am forkę z grobu nr 1 (ryc. 3: 5), o esow atym kształcie i w ybłyszczonych po w ierzchniach ścianki, z zachowanym taśm owatym uchem i w klęsłym dnem. Fragm ent w ylew u tej form y naczynia znaleziono w grobie n r 4 (ryc. 8: 4).
P ojedynczo w ystąpiły: w grobie nr 7 - czerpak (ryc. 10: 2), pokryw ka (ryc. 10: 4), placek gliniany (ryc. 3: 4). C zerpak nie posiada w m akroregionie lubelskim analo gii. Znane egzem plarze tych form przypisane zostały w w iększości grupie czem iczyńskiej (S. C zopek 1992, ryc. 5: c). Do tej pory nie znaleziono kom pletnego plac- ka-talerza. W ydaje się, że w oparciu o fragm enty została w ykonana klasyfikacja tej form y naczyń glinianych. Po zyskany z G ródka egzem plarz posiada dw a typy brzegu, reprezentujące typ IB i 2B.
Pokryw kę w typologii S. C zopka należy um ieścić w typie 3. Pod w zględem kształtu uchw ytu i uform ow a nia czaszy m ieści się w podtypie C, ale nie posiada w cię cia. Ten egzem plarz zm usza do uzupełnienia typologii. N ależałoby w yróżnić dw a podtypy, przyjm ując jak o ce chę odróżniającą form ę geom etryczną: stożkow ate i pro filow ane, a ponadto dodać w yróżniki, biorąc pod uw agę m ikrocechy, takie jak: uchw yt prosty lub profilowany, w ylew prosty bez w cięcia, z w cięciem oraz w ylew w y w inięty bez w cięcia i z w cięciem .
Zabytki szklane i
metalowe
W trzech grobach - n r 1, 2 i 3 - w śród przepalonych kości w ystąpiły fragm enty ozdób w postaci paciorków szklanych i pozostałości po nich, osadzonych na półko liście w ygiętych drutach brązow ych oraz części pacior ków. N ajw ięcej zarejestrow ano ich w grobie nr 1. Pa ciorki osadzone na drutach brązow ych to najpraw dopo dobniej fragm enty kolczyków , które zdobiły zmarłą, a które uległy destrukcji w ogniu. Na obszarze występo w ania popielnic tw arzow ych kolczyki przyczepione były do uszu tych naczyń. N atom iast na innych terenach spo tyka się je w popielnicach. W grobie nr 1 zarejestrow a no też fragm ent kolczyka w ykonanego ze zw itka bla szek brązow ych (ryc. 3: 9), ponadto w grobie nr 5 frag m ent kolczyka żelaznego (ryc. 8: 14). W m iejscowości Czem iejów -N atalin, woj. Chełm (W. M azurek 1992, tabl. IV: 8) został znaleziony fragm ent kolczyka z paciorkiem szklanym . D użo więcej egzem plarzy znanych je st z ob szaru w ystępow ania popielnic tw arzow ych (M. A ndrze jew ska 1981, s. 185-234). Z agadkow e są e so w a te frag menty drutu brązow ego (ryc. 3: 7 ,8 ,1 3 ), a w tym kawałki bardziej „kanciaste” (ryc. 4: 12, 13). Trudno je st wyro kow ać ja k w yglądały wyroby, których były częścią.
Obrządek
pogrzebowyW w yniku badań ratow niczych przeprow adzonych w latach 1993 - 1997 zadokum entow ano 7 grobów KP, z tego 5 obiektów kom pletnych oraz w dw óch przypad kach pozostałości po grobach. W całym zespole w yróż niono 2 groby kloszow e (nr 6, 7), 4 groby tzw. pseudo- kloszow e (nr 1 - 3 i praw dopodobnie 4) oraz 1 grób bez- kloszow y (nr 5). F unkcję pseudokloszy pełniły różne naczynia: w trzech przypadkach były to m isy (grób nr 1, 2, 4), a w grobie nr 3 fragm enty dw óch naczyń: dzbana i naczynia typu klosz. W grobie bezkloszow ym znale ziono resztki popielnicy i fragm enty zdobionej misy, która praw dopodobnie służyła za pokryw kę.
W yposażenie grobów w przystaw ki było w większo ści przypadków bogate. W grobach n r 1, 3 i 7 normę ilościow ą stanow ią 4 naczynia bądź ich fragmenty. Ich przeciw ieństw em są pochów ki ubogie. Przykładem jest grób nr 6. U w agę zw raca grób nr 7, gdzie do jam y w sta wiono przystaw ki, które w cześniej zostały poddane dzia łalności w ysokiej tem p eratu ry - najpraw dopodobniej uczestniczyły w krem acji zwłok.
W trzech grobach (nr 1, 4 i 5), w śród prochów zna leziono fragm enty ozdoby w postaci kaw ałków drutu brązow ego z paciorkam i szklanym i bądź ich fragm enta m i, sploty drutu lub je g o kaw ałki. M. A ndrzejew ska (1981, s. 185-234) stw ierdziła, że w ystępow anie ozdób w w iększości oznacza pochów ek kobiety. M ożna więc ostrożnie postaw ić hipotezę, iż były to pochów ki kobiet. Jeśli chodzi o pozostałe groby trudno wyrokow ać bez analizy antropologicznej.
W śród opisyw anych grobów na uw agę zasługuje grób nr 1. W yróżnikiem je st tu obecność i funkcja plac
Cm e n t a r z y s k o k u l t u r yp o m o r s k i e jn as t a n. 3 1 w Gr ó d k u n a d Bu g ie m 297
ka glinianego (ryc. 2: 1). Na nim ustaw iona była popiel nica. Taki układ naw iązuje do pochów ków z północnych ziem polskich, gdzie popielnice ustaw iane były na bru kach kamiennych.
Plan cm entarzyska przedstaw ia norm alne rozm iesz czenie pochówków, tak charakterystyczne dla KP, a za porównanie może p o słu ży ć stanow isko w Transborze (A. Kietlińska, R. M iklaszew ska 1963). O dległości po m iędzy obiektami s ą różne - najm niejsza (pom iędzy gro bami 3 i 4) wynosi dw adzieścia kilka centymetrów, a naj większa osiąga aż o k . 34 m (grób 3 i 7).
Datowanie
Bazując na opraco w an ej przez S. Czopka datacji ceramiki południow o-w schodniej strefy KP podjęto pró bę ustalenia ch ro n o lo g ii zaprezentow anych tu obiek tów. Pod uw agę w z ię to 31 naczyń, w tym 3 form y klo- szowate, 14 w azo w aty ch , 12 m is, 1 pokryw kę i 1 p la cek. Okazało się, że m am y 12 naczyń przypadających na II fazę rozw oju, 9 na II - IV, 4 na I - III, 3 na II - III,
po jed n y m na II/III i na III - IV oraz placek gliniany, który w ystępuje przez cały okres istnienia KP. W opar ciu o te dane m ożna datow ać groby na III fazę istnienia tej kultury. N ie b y ło b y to je d n a k ca łk o w itą praw dą. N ależy w ziąć pod uw agę cechy w iodące poszczegól nych faz. W ystępująca na cm entarzysku form a pseudo- k loszow a p o ch ó w k ó w je s t c h arak tery sty cz n a dla IV fazy. Ta cecha zdaje się przesąd załab y o czasie funk cjonow ania cm entarzyska w G ródku w fazie IV, to je st starszym okresie przedrzym skim , synchronizow anym z Lt B2 i częścią Lt - C l (300 - 200/150 r. p.n.e.). Jed nakże w tej fazie d o m in u ją naczynia chropow acone, a p rzew o d n ią fo rm ą pochów ku są groby popielnicow e i jam o w e. Tych cech brakuje na tym stanow isku, a do m inacja naczyń gładzonych m ogłaby sugerow ać III fazę w y zn aczo n ą na Н а С (około 400/375 - 300 r. p.n.e.). M am y w tym m iejscu przeplatanie się cech charaktery stycznych dla dw óch kolejnych faz. O kres funkcjono w ania cm entarzyska m ożna w ięc datow ać na schyłek fazy III i po czątek IV.
Lit e r a t u r a
A n d r z e j e w s k a M.
1981 Kolczyki ludności pomorskiej, WA, t. 46, s. 185-234.
C z o p e k S.
1991 Grupa czemiczyńska - prezentacja i analiza źró deł, Pr. i Mat. Zam., t. 3, s. 45-143.
1992 Południowo-wschodnia strefa kultury pomor skiej, Rzeszów.
G ł o s i k J.
1976 Katalog Pogotowia Archeologicznego za rok 1972, W A, t. 41, s. 225-240.
K i e t l i ń s k a A., M i k l a s z e w s k a R.
1963 Cmentarzysko grobów kloszowych we wsi
Transbów, pow. Mińsk Mazowiecki, Mat. Star., t. 9, s. 225-330.
M a z u r e k W
1992 Niepublikowane materiały związane z tzw. kul turą pomorską z woj. chełmskiego, [w:] Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powią zania z innymi terenami, Rzeszów.
R ó ż a ń s k a H.
1976 Cmentarzysko kultury pomorskiej i grobów klo szowych we wsi Pasikowie, pow. Sochaczew, WA, t. 41, s. 139-154.
Wa c ł a w Pa n a s i e w i c z
A Po m e r a n i a n Cu l t u r e Ce m e t e r y in Gr ó d e k o n t h e Riv e r Bu g, Sit e 3 1 , Za m o ś ć Vo iv o d s h ip
The site is situated on the ridge of a supra-flood terrace of the Bug river, 250 m w e st of the slope edge. It was set up on the SW-W-N side of a sm all promontory at a temporary spring.
As a result of rescue excavations carried out in 1993 -1997 seven graves of th e Pomeranian culture were recorded. Five graves were complete and two (4 and 5) were destroyed. The whole assemblage included 2 cloche graves (6 and 7), 4 pseudo-cloche graves (1, 2, 3 and possibly 4), and one um grave (5). The function o f pseudo-cloches was performed by various vessels: in three cases these were shallow bowls (gra ves 1, 2 and 4), while grave 3 contained fragments of a jug and a vessel of a cloche type (grave 3). Feature 5 (Fig. 8:8, 9) can be regarded as an urn grave, where fragments of an urn and an ornamented shallow b o w l used as a lid were found.
The furnishing graves with accompanying vessels was abundant in most cases. In graves 1, 3 and 7 it is the norm to have four vessels or their fragments. Worth mentioning is gra ve 7 where the accompanying vessels had been subjected to high temperatures - most probably they took part in the crema tion process.
In three graves (1 ,4 and 5) fragments of ornaments were found among ashes in the form of bronze wire with glass be ads, and wire coils. It may be hypothesised that these were women's burials. As to the other burials, it is difficult to deter mine the sex without an anthropological analysis.
The functioning period o f the cemetery may be said to fall between the end of phase III and the beginning of phase IV of the Pomeranian culture.
