Streszczenia autoreferatów.

Streszczenia autoreferatów.

Biuletyn Polonistyczny 4/13, 48-63

K a t e d r a H i s t o r i i L i t e r a t u r y P o l s k i e j U n i w e r s y t e t u M i k o ł a j a K o p e r n i k a w T o ru n iu 1 . A n t o n i n a B a r t o s z e w i o z : T e o r i a i k r y t y k a p o w ie ś o i w 1 . 1830-1863, Promotor - p r o f . В. N a d o l s k i 1961 2 . S t e f a n S a w i c k i : S t u d i a z z a k r e s u w e r s o l o g i i p o l s k i e j . Promotor - p r o f . К. G ó r s k i . K a t e d r a H i s t o r i i L i t e r a t u r y P o l s k i e j Wyższej Szk oły P e d a g o g i c z n e j w Opolu

1. Wł. S t u d e n c k i : Twórczość d r a m a ty c z n a E. Z e g a d ło w ic z a Promotor - p r o f . S t . K olb usz ew ski 2.' K l a r a Dąbrowska: Z a g a d n i e n i e a k t y w i z a c j i w n a u c z a n i u j ę z y k a p o l s k i e g o w s z k o l e ś r e d n i e j . Promotor - p r o f . S t . Rospond S t r e s z c z e n i a a u t o r e f e r a t ó w Ewa W a r z e n i e a : Monograficzny z a r y s t w ó r o z o ś o i J . I . K ra s z e w s k ie g o w l a t a c h 182 9-184 2. Promotor - p r o f .

J . K rzyżanow sk i (UW); r e o e n z e n o i - p r o f . J . Z . Jakubo wski (UW), p r o f . W. Danek (WSP - Kraków)

U n i w e r s y t e t Warszawski, 1960.

Temat pr aoy p o c i ą g n ą ł za s o b ą k o n i e o z n o ś ć u s t a w i e n i a w j e d ­ nym o i ą g u a n a l i z y r ó ż n o r o d n y c h przejawów p i s a r s k i e j a k t y w n o ś c i K r a s z e w s k i e g o , a w ię c : p o w i e ś c i , d r a m a t u , prób e p i o k i c h , k r y t y ­ k i l i t e r a c k i e j i p u b l i c y s t y k i , a w n a s t ę p s t w i e wsprowadzenie i c h n i e j a k o do wspólnego mianownika, którym b y ł o n a r a s t a n i e przem ia n ideowych w świadomości p i s a r z a , prowadzące z k o l e i do z a n i k a n i a wpływów p o e t y k i r o m a n ty c z n e j na r z e c z r e a l i s t y c z ­ nego ujmowania r z e c z y w i s t o ś c i . A r o h i w a l i a pomocnicze d o t y c z ą c e omawianego o k r e s u t w ó r c z o ś c i K ra s z e w s k ie g o s ą b a r d z o s k ą p e , t o t e ż a u t o r k a n i e p o s t a w i ł a so­ b i e z a d a n i a u z u p e ł n i e n i a wiedzy o b i o g r a f i i p i s a r z a i k s z t a ł t o ­ waniu s i ę je go l i t e r a o k i c h pomysłów. P r a c a s k u p i ł a s i ę na z a ­ g a d n i e n i a c h : 1) s p o ł e c z n e j i l i t e r a c k i e j genezy utworów, 2) p o e t y k i p i s a r s k i e j K r a s z e w s k i e g o , 3) s p o ł e c z n e g o o d d z i a ł y w a

-n i a t w ó r c z o ś c i K r a s z e w s k i e g o . A u to r k a s t a r a ł a s i ę uk azaó tw ór­ cz ość K ra s z e w s k ie g o na sz er szym t l e porównawczym p o l s k i e g o ży­ c i a l i t e r a c k i e g o .

W p r a c y z o s t a ł a u z a s a d n i o n a nowa p e r i o d y z a c j a t w ó r c z o ś c i K ra s z e w s k ie g o :

Ok r e s pierwsz.y: 1 8 29-30, pokazany z o s t a ł na s z e r s z y m t l e ś r o ­ d o w i s k a , e p o k i i t r a d y c j i l i t e r a c k i e j . Na p o d s t a w i e a n a l i z y utworów można wyprowadzić w n i o s k i , że d e b i u t l i t e r a c k i Kraszew­

s k i e g o n i e ma cech j e d n o r o d n y c h . W pewnym s e n s i e w y r a s t a ł on z k r ę g u t r ą d y o j i w i l e ń s k i c h l i b e r a ł ó w i nawiązywał l i t e r a c k o do t r a d y c j i "Szubrawców” ( ’’K o t l e t y ” ) , t r a d y c j i s t e r n o w s k i c h

( " W i e l k i ś w i a t małego m i a s t e c z k a ” ) . Ale obok te g o powstawały utwory o c e ch a ch g r o t e s k i o d r e a l n i a j ą c e j , b l i s k i e ’’n i e m i e o k i e j

s z k o l e r o m a n t y c z n e j ” . N a t o m i a s t w i e l k i e pomysły naukowe, p i a s t o ­ wane p r z e z s t u d e n t a I r o k u u n i w e r s y t e t u / i wykonywane na po­

c z ą t e k małe p r a c e f i l o l o g i c z n e i h i s t o r y o z n e p o k a z u j ą żywotność " f i l o m a c k i e g o e n t u z j a z m u ” . Ten o k r e s t w ó r o z o ś c i K ra s z e w s k ie g o n i e b y ł d o t y c h c z a s p r z e b a d a n y , prawdopodobnie z Uwagi na małe w a r t o ś c i l i t e r a o k i e t y c h p i e r w o o i n , a p r z e o i e ż w wypadku d e b i u ­ t u p i s a r z a t e j miary p o k a z u je n i e t y l k o o s i ą g n i ę o i a i n d y w i d u a l ­ n e , a l e r ó w n i e ż o g ó l n i e j s z e z j a w i s k a l i t e r a o k i e e p o k i . Okres d r u g i : 1832 - 1838, c h a r a k t e r y z u j e s i ę n a s i l e n i e m poe­ t y k i r o m a n t y c z n e j . Romantyzm K ra s ze w s k ie g o w y r a s t a ł w y r a ź n i e . z k r ę g u t w ó r c z o ś o i E.T.A. Hoffmanna, z k r ę g u f i l o z o f i i F i c h t e - go i S c h e l l i n g a . A u to r k a s t a r a ł a s i ę pokazać f i l o z o f i c z n e pod­ stawy ’’r o m a n t y c z n e j s z k o ł y n i e m i e c k i e j ” , z w ł a s z c z a konsekwen- o j e p ł y n ą c e d l a p r o b l e m a t y k i f i l o z o f i c z n e j i l i t e r a o k i e j z ów- o ze snego s t a n u badań nad ’’N a t u r p h i l o s o p h i e ” . A u to rk a wysuwa w praoy t e z ę o w s p ó ł i s t n i e n i u w t w ó r c z o ś o i K ra s z e w s k ie g o t y o h l a t dwu p o e t y k : r o m a n t y o z n e j i r e a l i s t y o z n e j , k t ó r e w y s t ę p u j ą na­ wet w o b r ę b i e je d n e g o u t w o r u . P r z y j ę c i e f a k t u równoozesnego w s p ó ł i s t n i e n i a dwu p o e t y k n i e j e s t j e d n a k ż e r o z r ó ż n i e n i e m w ar - t o ó o i u j ą o y m . W a n a l i z a o h w y ra ź n ie r o z r ó ż n i o n e s ą problemy poe­ t y k i i w a r t o ś o i poznawozyoh k a ż d e j z wymienionych p o e t y k .

A u t o r k a s t a r a ł a s i ę ukazać w prao y p e ł n ą wahań ideowyoh d r o ­ gę t w ó r c z ą p i s a r z a . K ra s z e w s k i w y r ó s ł w t r a d y o j a o h l i b e r a l i z m u p o o á w i e o e n i o w e g o , n ie u d an y p r z e b i e g p o w s t a n i a l i s t o p a d o w e g o i m i e s i ą o e w i ę z i e n i a za u d z i a ł w ,s p i s k u o d e b r a ł y mu n a d z i e j ę na

m o ż l i w o ś o i o d z y s k a n i a n i e p o d l e g ł o ś c i na t e j d r o d z e , 1 . 1 837-8 p r z y j a ź n i ł s i ę z członk am i w i l e ń s k i e g o k o ł a s p i s k u K o n a r s k i e g o , a d z i a ł a l n o ś ć p u b l i c y s t y c z n a i l i t e r a c k a p i s a r z a z t y c h l a t wy­ r a s t a ł a z z a ł o ż e ń programu ’’e d u k a o j i n a r o d o w e j ” , k t ó r y K o n a r s k i s t a w i a ł d l a t y o h t e re n ó w , obok d z i a ł a l n o ś c i w ojs kow ej. Po u p a d ­ ku s p i s k u K r a s z e w s k i p r z e ż y w a ł o k r e s nowych wahań, k t ó r e d o p r o ­ w a d z i ł y do wyraźnego o b n i ż e n i a poziomu a r t y s t y c z n e g o je g o utwo­ rów. D o p i e r o po gwałtownych a t a k a c h p r a s y d em o k ra ty c z n e j ( o s t r a ooena utworów ’’P o e t a i ś w i a t ” , ’’W i t o l o r a u d a ” , ’’H i s t o r i a o b l a ­ d e j d z i e w c z y n i e ” ) i j u ż po 1841 ro k u K ra s ze w s k i o d s u n ą ł s i ę od k o n s e r w a t y s t ó w , p o d j ą ł w ’’U l a n i e ” , ”H i s t o r i i Saw ki” i ’’L a t a r n i c z a r n o k s i ę s k i e j ” w s p ó ł c z e s n ą p r o b le m a ty k ę s p o ł e c z n ą i w praw­ dziwy sp o só b u k a z a ł ówczesne ż y c i e , a w p o w i e ś o i a c h h i s t o r y c z ­ nych ( ’’O s t a t n i a z k s i ą ż ą t S ł u c k i c h ” ) - prawdę o r o l i m a g n a t e - r i i w p r z e s z ł o ś c i n a r o d u . P o w i e ś c i t e s p o t k a ł y s i ę z żywym od­ dźwiękiem w k o ł a o h d em okra ty cz nych i o d e g r a ł y poważną r o l ę w k s z t a ł t o w a n i u s i ę świadomości s p o ł e c z n e j c z y t e l n i k ó w . P o w i e ś c i p o w s t a ł e po 1841 r . , ’’p o w i e ś c i narodo we” , t o t r z e o i o k r e s t w ó r ­ c z o ś c i K ra s z e w s k ie g o w ramach o h r o n o l o g i c z n y o h o b j ę t y c h tema­ tem p r a c y . ’’L a t a r n i a o z a r n o k s i ę s k a ” , ja k o szozytowe o s i ą g n i ę ­ c i e r e a l i s t y o z n y o h t e n d e n c j i K ra s z e w s k ie g o w omawianym o k r e s i e , z o s t a ł a s z c z e g ó l n i e wyeksponowana. N a t o m i a s t w pra c y n i e z o s t a ­ ł a omówiona p r o b l e m a t y k a in n y o h utworów r o k u 1842 i p u b l i c y s t y ­ k i , ponieważ n i e ł ą o z y ł a s i ę ona z z a g a d n i e n i a m i t w ó r o z o ś o i m ł o d z i e ń c z e j , a l e j e s t punktem w y j ś o i a do n a s t ę p n e g o o k r e s u t w ó r o z o ś o i K r a s z e w s k i e g o .

K a r o l L a u s z: Życie i twórozośó ped ag o g ic z ro - m eto d y cz n a, P i o t r a Chm ielo wskiego. U n i w e r s y t e t W a rs zaw ski. 1960

Rozprawa j e s t p r ó b ą m o n o g r af icz n e g o op raoow ania dwóch ś c i ś l e w i ą ż ą c y c h s i ę ze so b ą d z i e d z i n s p u ś c i z n y C hm ielo wsk iego . S z c z e ­ gó ło w e j a n a l i z i e z o s t a ł a w n i e j poddana p u b l i c y s t y k a i w s z y s t ­ k i e p u b l i k a c j e k s i ą ż k o w e , p e d a g o g ic z n e i m eto dycz ne. Te d z i e ­ d z i n y t w ó r c z o ś c i Chmielowskiego s ą t u r o z p a t r y w a n e w p o w ią za­ n i u z o a ł o ś c i ą j e g o d o ro b k u .

Twórczość p e d a g o g i c z n a Chmielowskiego j e s t c h r o n o l o g i c z n i e w c z e ś n i e j s z a od m e t o d y c z n e j . P rz y p a d a ona głów nie na l a t a

-su m ł o d o ś c i , poza r e c e n z j a m i k s i ą ż e k , mają c h a r a k t e r ś o i ś l e p e d a g o g i c z n y . A n a l i z a p u b l i c y s t y k i l a t 8 0 - t y c h dowodzi, że n a ­ wet p r o b l e m a t y k a l i t e r a o k a , k t ó r ą wówozas p o d ej m u je , ma c h a r a k ­

t e r ś c i ś l e p e d a g o g i o z n y . Wynika ona z rozważań nad i d e a ł e m wy­ chowawczym, g łó w n ie k o b i e t y - P o l k i o r a z nad r o l ą , j a k ą w wycho­ waniu i p r z e k s z t a ł c a n i u s p o ł e o z e ń s t w a p o l s k i e g o ode graó może i

powinna n a j n o w s z a l i t e r a t u r a # Ch m ielo wsk i, jako je den z i d e o l o ­ gów grupy "umiarkowanych11 i ja k o r z e c z n i k wychowania s p o ł e o z n e - go w o r g a n i e t e g o odłamu p o z y t y w i s t ó w , r e p r e z e n t o w a ł i p r o p a g o ­ wał narodowy, p a t r i o t y o z n y k i e r u n e k wychowania, p r z e c i w s t a w i a j ą ­

cy s i ę r u s o f i l s k i m i l o j a l i s t y o z n y m dąż eniom . W o k r e s i e n a j s i l ­ n i e j s z e j r u s y f i k a o j i , p i e rw s z y w K r ó l e s t w i e , w słynnym a r t y k u ­ l e "Dom i s z k o ł a " , r z u c a h a s ł o wychowania p a t r i o t y c z n e g o , r e a l i ­

zowanego p r z e z dom, r o d z i n ę i powołane do te g o c z y n n i k i sp o­ ł e c z n e .

P r a c a omawia p o z o s t a j ą c ą pod wpływem Chmielowskiego s z e r o k o z a k r o j o n ą a k c j ę oświatową, ob e j m u ją o ą w p i e r w s z e j f a z i e naukę p o cz ątk o w ą. W p ó ź n i e j s z y c h l a t a c h r o z w i n i e s i ę ona w c a ł y s y s ­ tem n a u k i o p a r t e j na s a m o k s z t a ł c e n i u , k t ó r e g o n a j p e ł n i e j s z y m wyrazem b ę d z i e je d y n e t e g o r o d z a j u wydawnictwo s t w o r z o n e przy wybitnym u d z i a l e Chmielowskiego - " P o r a d n i k d l a samouków". D la

celów t e j a k c j i Chmielowski p i s z e dwie k s i ą ż k i : "Co wychowanie z d z i e c k a z r o b i ó może i powinno" o r a z " P i e r w s z ą k s i ą ż k ę do cz y ­ t a n i a d l a d z i e o i " , k t ó r a u k a z u j e s i ę ró w n o o z eśn ie ze słynnym p o d r ę c z n i k i e m "Promyka"# P i e r w s z a k s i ą ż k a j e s t n a j w y b i t n i e j s z ą p r a o ą Chmielowskiego z d z i e d z i n y p e d a g o g i k i , zdum iew aj ącą swą o r y g i n a l n o ś c i ą i p o s t ę p o w o ś c i ą poglądów o r a z g r u n to w n ą z n a j o ­ m o ś c ią p r z e d m i o t u . K s i ą ż k a t a zamyka o k r e s , w którym dominowa­ ł a twórozośó p e d a g o g i o z n a . W r o k ł p o ' ' n a p i s a n i u d z i e ł a z z a k r e s u p e d a g o g i k i i d y d a k t y k i o g ó l n e j "Co wychowanie z d z i e o k a z r o b i ó może-1 powinno" 2 7 - l e t n i - u c z o n y wydaje " P i e r w s z ą k s i ą ż k ę d l a . d z i e c i " . Zamieszczone w n i e j w f o r m i e w stę p u "Uwagi d l a wyoho- wawoów" uznad n a l e ż y za n a j b a r d z i e j wówczas now oczesną, bo o p a r t ą na podsta w ach p s y o h o l o g i o z n y c h metodykę n a u k i c z y t a n i a na po ziom ie po-elementarzowym . Od o h w i l i u k a z a n i a s i ę t e j p i e r w s z e j " o z y t a n k i " zb u d o w a n ej- n a z a s a d a c h , z k t ó r y c h c z ę ś ó . obo w iązuje po d z i e ń d z i s i e j s z y , z a i n t e r e s o w a n i a C h m ie low skie­ go s k u p i a j ą s i ę na p r o b l e m a t y c e n a u c z a n i a i p o p u l a r y z o w a n i a

l i t e r a t u r y i h i í t o ř i l l i t e r a t u r y o j c z y s t e j , j a k o d z i e d e i o y s p r z y j o j ą c e j n a j b a r d z i e j zachowaniu p o l s k o ś c i .

Zwrot ku l i t e r a t u r z e , r o z p o c z y n a j ą c y s i ę po roku 1876, towar- r z y s z y p r z e s u n i ę c i u s i ę z a i n t e r e s o w a ń Chmielowskiego na n a u c z a ­ n i e c z y t a n i a a r c y d z i e ł , na metodykę l i t e r a t u r y d l a s t o p n i a ś r e d ­ n i e g o .

Ten w y bitny p r a k t y k - p o l o n i s t a , n i e p o s i a d a j ą c y prawie żadn ych po p rzedników w d z i e d z i n i e t e o r i i n a u c z a n i a l i t e r a t u r y p o l s k i e j , wykazywał n i e z w y k ł e wyczucie n a j i s t o t n i e j s z y c h j e j problemów. P u b l i k a o j e j e g o o b j ę ł y z a g a d n i e n i a podstaw naukowych n a u c z a n i a l i t e r a t u r y i h i s t o r i i l i t e r a t u r y , celów, programów, za sa d n a u - o z a n i a , a nawet t e o r i i głównych pomooy naukowych - p o d r ę c z n i k a i wypisów do n a u k i h i s t o r i i l i t e r a t u r y . Chmielowski j e s t rów­ n i e ż t w ó r c ą p i e rw s z e g o kanonu d z i e ł , na którym o p i e r a j ą s i ę p ó ź n i e j s z e programy s z k o l n e , t w ó r c ą dydaktyoznych k o n c e p c j i wypisów l i t e r a c k i c h i pierwszym t e o r e t y k i e m metody h i s t o r y c z n o ­ l i t e r a c k i e j w n a u c z a n i u l i t e r a t u r y . D z i ę k i je g o pracom, s z c z e ­ g ó l n i e d z i ę k i "Metodyce h i s t o r i i l i t e r a t u r y " , st w orzo ne z o s t a ­ ły podstawy d a l s z e g o j e j ro zw oju na z a s a d a o h naukowych. Z a s ł u ­ g i p o ł o ż o n e p r z e z Chmielowskiego w d z i e d z i n i e p o l s k i e j m y ś l i p e ­ d a g o g i c z n e j i meto dycznej same s ą j u ż t e j m i a r y , że w z u p e ł n o ­ ś c i w y s t a r o z a j ą do t e g o , aby zapewnió mu je dno z n a c z e l n y c h m i e j s o w d z i e j a c h n a s z e j n a u k i i k u l t u r y .

Zbig nie w S u d o l s k i : P o e z j a p o w s t a n i a k rakow skie go i r e w o l u c j i c h ł o p s k i e j 1846 r o k u . Promotor. - p r o f . E. Sawrymowicz (UW); r e c e n z e n c i : p r o f . J . Nowak- D łu ż e w sk i (UW), doo. J . Nowakowski (PWSP - Kraków.)

U n i w e r s y t e t Warszawski 1961

Rozprawa j e s t p i e r w s z ą p r ó b ą m o n o g raf ic z n e g o o praoow ania d z i e j ó w p o e z j i p o l i t y c z n e j w G a l i c j i w l a t a o h 1833-1847 .

T e k s t y utworów p o e t y o k i c h po chodz ą z zasobów r ę k o p i ś m i e n n y c h ( g łó w n ie z B i b l i o t e k i J a g i e l l o ń s k i e j , O sso li n eu m , Wojewódzkiego Archiwum w Krakowie o r a z z b i b l i o t e k i archiwów Iw o w sk io h ), z o z a s o p is m i druków u l o t n y o h z l a t 1846 i 1848, z p u b l i k a o j i ma- t e r i a ł o w y o h , m o n o g r a f i i h i s t o r y o z n y o h o r a z z cyklów p o e t y c k i o h utworów j u ż z n anych. Cały t e n m a t e r i a ł źródłowy podany j e s t w I I

c z ę ś c i p r a c y , z a w i e r a j ą c e j , obok t e k s t ó w p o e t y c k i c h , k o m e n ta r z rzeczowy o r a z s ł o w n i k b i o g r a f i c z n y autorów g a l i o y j s k i e j p o e z j i p o l i t y c z n e j . W c z ę ś o i m o n o g r a f i c z n e j zwrócono uwagę na t r a d y c j ę l i t e r a c k ą g a l i c y j s k i e j p o e z j i p o l i t y o z n e j ( z w i ą z k i z p o e z j ą j a k o b i ń s k ą XVIII wieku o r a z z p o e z j ą p o w s t a n i a l i s t o p a d o w e g o , s z c z e g ó l n i e

z a ś z p o e z j ą ludową i p o e z j ą e m i g r a c y j n ą , przy dominująoym wpływie t w ó r c z o ś c i M i c k i e w i c z a , w r e s z c i e z p o e z j ą r o d z i m ą , k r a ­

j o w ą ) .

P r a o a o k r e ś l a p o s z c z e g ó l n e e t a p y k s z t a ł t o w a n i a s i ę w p o e t y c ­ k i c h d y s k u s j a c h programu s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e g o obozu demokra­ c j i w G a l i c j i . P o e z j a zw ią za na z i d e o l o g i ą w ę g l a r s t w a i Młodej P o l s k i szermowała p r z e d e w szys tk im h a s ł a m i w a l k i z despotyzmem a u s t r i a c k i m , sto p n io w o d o p i e r o , z w ł a s z o z a w u tw o rac h z w ią zan y ch z d z i a ł a l n o ś c i ą S t o w a r z y s z e n i a Ludu P o l s k i e g o , sprawa c h ł o p s k a b y ł a c o r a z s i l n i e j ak cento w a na; n i e z w y k l e p o p u l a r n e s t a j e s i ę h a s ł o ’’p ó j ś c i a w l u d ” , a i d e a ł e m a g i t a t o r a j e s t K a s p e r C i ę g l e - w i c z .

Twórczość związa na z d z i a ł a l n o ś c i ą K o n f e d e r a c j i Narodu P o l ­ s k i e g o , r e p r e z e n t o w a n a p r z e z b o g aty m a t e r i a ł p o e t y c k i , odzna­ c z a s i ę p r ze d e w sz ystk im p o ło ż e n ie m s i l n e g o n a c i s k u na s z y b k i wybuch p o w s t a n i a o r a z szcze gó lnym n a s i l e n i e m h a s e ł s p o ł e c z n e g o r e w o l u c j o n i z m u .

Zn ac zn ie s k r o m n i e j s z y i l o ś c i o w o m a t e r i a ł p o e t y c k i o o a l a ł z k r ę g u d z i a ł a l n o ś c i Towarzystwa Demokratycznego P o l s k i e g o . Z

t e g o odłamu r u c h u k o n s p i r a c y j n e g o w y s z ł a dotą d n i e z n a n a , ano­ nimowa "Odpowiedź” na ’’Psalm M i ł o ś c i ” Z. K r a s i ń s k i e g o - b a r d z o oenne ogniwo w s ł y n n e j d y s k u s j i między Kamieńskim, K r a s i ń s k i m i Słowackim.

P o e z j a zw ią zana z w ydar ze niam i 1846 r oku n i e to w a rz y s z y b e z - p o ś r e d n i o wypadkom, l e c z j e ko m e n tu je z persp ektywy k i l k u t y ­ g o d n i l u b m i e s i ę c y . P o w s t a n i e k r a k o w s k ie n i e p o s i a d a r ó w n i e ż ' a k t u a l n e j l i r y k i p a t r i o t y c z n e j ^ Je go pam iętne w y d a r z e n i a od­

b i ł y s i ę je d n a k w n ie z w y k le i n t e r e s u j ą o e j , anonimowej ’’Gawę­ d z i e o krakowskim p o w s t a n i u ” , k t ó r a podejmuje b a r d z o s z c z e g ó ­ łową ocenę wypadków k r a k o w s k i c h z. p o z y c j i r e w o l u c y j n o - d e m o k r a - t y c z n y c h .

Zasobny i l o ś c i o w o n u r t p o e z j i s z l a c h e c k i e j p o d e j m u j ą c e j oce­ nę wydarzeń 1846 r o k u pozwala s t w i e r d z i ć , i ż b a r d z o r z a d k o

od-zywały s i ę t u g ł o s y d o s t r z e g a j ą c e w r e w o l u c j i c h ł o p s k i e j wy­ r a ź n e c e l e s p o ł e c z n e . J e d y n i e a n a l i z a p o e z j i z w i ą z a n e j b e z p o ­ ś r e d n i o z ruchem chłopsk im p o zw a la odkryć i s t o t n e ź r ó d ł a t z w . ’’r z e z i g a l i c y j s k i e j ” . O k o l i c z n o ś c i o w a p o e z j a wywodząoa s i ę ze ś r o d o w i s k a s z l a c h e c k i e g o poza s i l n y m zaatakowaniem S z e l i i b i u ­ r o k r a c j i a u s t r i a c k i e j wykazuje r ó w n i e ż t e n d e n c j e do p r z e r z u c e ­ n i a na w sk ro ś s p o ł e c z n e j p r o b l e m a t y k i ’’r z e z i ” w s f e r ę z a g a d n i e ń m o r a l n y c h .

Na tym t l e n ie z w y k le i n t e r e s u j ą c o wygląda wymowa ideowa o yk- l u "S k a rg J e r e m i e g o ” K o r n e l a U j e j s k i e g o , s t a n o w i ą one bowiem i n t e r e s u j ą c ą s y n t e z ą poglądów na r e w o l u c j ę c h ł o p s k ą i co do p r z y s z ł y o h d r ó g w a l k i .

W całym tym z b i o r z e dominuje j e d n a k ton p r z e b a c z e n i a d l a l u ­ du o r a z w i a r a w je g o aktywną r o l ę w p r z y s z ł e j waloe o w o l n o ś ć . W tym s e n s i e " S k a r g i J e r e m i e g o ” s ą r ó w n i e ż oyklem o t e n d e n o j a c h

p r e k u r s o r s k i o h w s t o s u n k u do z a r y s o w u j ą c y o h s i ę z p o c z ą t k i e m r o k u 1847 dążeń do a g i t a c j i d e m o k r a t y c z n e j .

A n a l i z a p o e z j i poo h o d zą cej z p rzełom u l a t 1846/1847 pozw ala na u k a z a n i e n a s t r o j ó w p r z y g n ę b i e n i a i ż a ł o b y , z w ł a s z c z a w poe­ z j i s z l a c h e o k i e j . Ciekawa j e s t p o e z j a w i ę z i e n n a t e g o o k r e s u , k t ó r a poza s k a r g ą i t ę k s n o t ą za w o l n o ś o i ą , poza ukazaniem i n - t e r e s u j ą o y o h r e a l i ó w z ż y c i a w k a z a m a ta c h a u s t r i a o k i o h , umie zdobyć s i ę na optymizm. Cennym ogniwem w ro z w o ju g a l i c y j s k i e j p o e z j i o k o l i c z n o ś c i o w e j j e s t t w ó r c z o ś ć zw ią z a n a z p r o c e s a m i i . e g z e k u c j ą przywódcy p o w s t a n i a g a l i c y j s k i e g o - T e o f i l a W i ś n i o w - . s k i e g o . R o z p a t r z e n i e z w ł a s z c z a ’’Modlitwy w i ę ź n i a ” K o r n e l a U j e j ­ s k i e g o , na t l e anonimowej t w ó r o z o ś o i p o l i t y o z n e j z w i ą z a n e j z p r o c e s a m i i e g z e k u c j ą W iśn io w s k ie g o , pozw ala wykryć wyraźne p o w i ą z a n i a wspomnianego u tw o r u z a t m o s f e r ą i r o z m a i t y m i r e a l i a ­ mi t r a g i o z n e g o p r o c e s u . A l u z j e do te g o w ł a ś n i e g ł o ś n e g o w yda-, r ż e n i a lwowskiego n i e t r u d n o z r e s z t ą o d n a l e ź ć i w i n n y c h u tw o - r a o h z o y k lu ”S karg J e r e m i e g o ” - w ?,P i e ś n i . z e m s t y ” , "Smutno nam, Boż e” , ozy ”Ojoze n a s z ” # 0 z w ią zk a c h p o e t y c k i e g o c y k l u ,”S k a r g ”.-Z anonimową p o e z j ą p o l i t y o z n ą mówi ró w n i e ż j ę z y k i m e t a f o r y k a sto s o w a n a p r z e z U j e j s k i e g o , b ę d ą c e nawiązaniem do

powszeohn ie wówczas p r z y j ę t e g o w l i t e r a t u r z e po dziemnej słow­ n i c t w a p o l i t y c z n e g o .

Rozprawę zamyka a n a l i z a utworów związa ny ch z a k c j ą t e r r o r y - s t y o z n ą p o d j ę t ą p r z e z r u c h podziemny w s t o s u n k u do r e n e g a t ó w .

P o e z j a o d z w i e r c i e d l a j ą c a n a s t r o j e s p o ł e c z e ń s t w a u p ro g u wyda­ r z e ń Wiosny Ludów mówi o ponownym ożyw ie niu a g i t a o j i narodowo­ w y z w o l e ń c z e j . J a d w i g a R y t e l : P a m i ę t n i k i Paska na t l e p a r n i ę t n i k a r s t w a s t a r o p o l s k i e g o . Promot or - p r o f . К. Budzyk (0\V)$ . r e c e n z e n c i : p r o f . Z. Szmydtowa (UW), p r o f . К . Gór­ s k i (UMK). U n i w e r s y t e t Warszawski 1 9 6 1 . Рг0Ъа s p o j r z e n i a na r o l ę p a r n i ę t n i k a r s t w a s t a r o p o l s k i e g o w k s z t a ł t o w a n i u prozy n a r r a c y j n e j wymagała n i e c o o b s z e r n i e j s z e g o u z a s a d n i e n i a t e o r e t y c z n e g o . P o w s t a ł a k o n i e c z n o ś ć w y o d r ę b n i e n i a we w s t ę p n e j c z ę ś c i pr ao y r o z d z i a ł u m e t o d o l o g i c z n e g o , w którym rozważone z o s t a ł y r ó ż n e m o ż l i w o ś c i t r a k t o w a n i a zabytków p a m i ę t ­ n i k a r s k i c h w i c h s t o s u n k u do l i t e r a t u r y . J e d n a z p r o p o z y c j i t e ­ go r o z d z i a ł u , w y t y c z a j ą o a j e d n o o z e ś n i e k i ë r u n e k a n a l i z y w o a - ł e j p r a c y , p o l e g a na w s k a z a n iu elementów l i t e r a t u r y w p a m i ę t n i ­ k a c h n i e z a l e ż n i e od świadomości p i s a r s k i e j i za dań, k t ó r e przed s o b ą s t a w i a l i a u t o r z y . Mimo do kumentarnego l u b d y d a k t y c z n e g o n a s t a w i e n i a au to rów o r a z p o s ł u g i w a n i a s i ę m a t e r i a ł e m z n a t u r y r z e o z y n i e f i k c y j n y m d o c h o d z i w o b r ę b i e p a m i ę t n i k a r s t w a do wy­ k s z t a ł c e n i a i s t o t n y c h d l a l i t e r a t u r y k a t e g o r i i k o n s t r u k c y j n y c h i s t y l i s t y c z n y o h . Dochodzi r ó w n i e ż do ró żn o r o d n y c h m a n i f e s t a c j i postawy p o z n a w c z e j ' ! ś w i a t o p o g l ą d o w e j p a r n i ę t n i k a r z y , k t ó r a n i e ­ j e d n o k r o t n i e d y k to w a ł a im wybór środków o p i s u i i n t e r p r e t a c j i r z e c z y w i s t o ś c i . Z a d a n ia a n a l i z y porównawczej n a r z u c i ł y k r y t e r i a s e l e k c j i ma­ t e r i a ł u , k t ó r ą t r z e b a b y ło p r z e p r o w a d z i ć wobec je g o i l o ś c i o w e ­ go i ja koś oioweg o bogaotw a. M a t e r i a ł k o n t e k s t u h i s t o r y oznego

" P a m i ę tn ik ó w ” P a s k a o g r a n i c z o n y z o s t a ł , po p i e r w s z e , do p a m i ę t ­ ników p i s a n y o h w j ę z y k u p o l s k i m . (Jedyny w y j ą t e k od t e j r e g u ł y s t a n o w i w pewnych z a k r e s a o h omówiony w p ra c y ł a c i ń s k i d i a r i u s z S t a n i s ł a w a A l b r e c h t a R a d z i w i ł ł a ) . Mimo n a s u w a j ą c e j s i ę m o ż l i ­ w o ś c i z r ed u k o w a n ia m a t e r i a ł u w y ł ą c z n i e do pam iętników XVII- w iec z n y c h wydawało s i ę p o t r z e b n e i p o ż y t e c z n e w c i ą g n i ę c i e ' w o b ręb a n a l i z y wybranych pamiętników XVI-wiecznych. P o z w o l i ł o t o na u k a z a n i e w praoy pewny oh r ó ż n i c i zmian, zarówno w s f e ­ r z e t e m a t y k i , j a k w s p o s o b i e j e j u j ę c i a , za c h o d z ą c y c h w p a m i ę t ­ n i k a c h w wieku XVII w porówna niu z okresem p o p rze d n i m . Poza tym

w y r a ź n i e j u w y d a t n i ł y s i ę s w o i s t e schematy i konwenoje ( n p . w. d z i e n n i k a c h p o d r ó ż y ) , k t ó r e u t r w a l i ł y s i ę w p a m i ę t n i k a c h s t o ­ sunkowo w c z e ś n i e i n i e s t r a o i ł y ż y w o t n o ś c i aż po s o h y ł e k XVII w ie ku.

Spośród pamiętników XVII-wieczny oh omówione z o s t a ł y w pr aoy n i e t y l k o z a b y t k i n a j b a r d z i e j sp okrew nio ne z ’’P a m i ę t n i k a m i ” P a s k a . P r z e c i w n i e , chcąc u w y d a tn ić w i e l k i e z r ó ż n i c o w a n i e s t a r o ­ p o l s k i c h form i gatunków p a m i ę t n i k a r s k i c h , w ybie rano do s z c z e ­ gółowych a n a l i z n a j b a r d z i e j r e p r e z e n t a c y j n e okazy r ó ż n y o h od­ mian i typów. D l a t e g o m . i n . poświęcono w i e l e uwagi d i a r i u s z o m .

o ra z t a k w y b ija ją c y m s i ę z t ł a p r z e o i ę t n e g o okazom, j a k ”P o c z ą - t e k i p r o g r e s wojny m o s k i e w s k i e j ” S t a n i s ł a w a Ż ó ł k i e w s k i e g o l u b ’’P rz e w a g i el ea ró w p o l s k i c h ” W o j o ie c h a D ę b o ł e o k i e g o . U z a s a d n i e ­ niem t e g o r o d z a j u p o s t ę p o w a n i a może być p ł y n n o ś ć , n i e j e d n o l i ­ t o ś ć gatunkowa p a m i ę t n i k a r s t w a s t a r o p o l s k i e g o . K r y t e r i u m ’’t e g o samego g a t u n k u ” pr zy p r z e p r o w a d z e n i u a n a l i z y porównawozej może wohodzić w g r ę t y l k o z wieloma z a s t r z e ż e n i a m i . Nawet n a j b a r ­ d z i e j podstawowy p o d z i a ł na p a m i ę t n i k i i d i a r i u s z e d a j e s i ę p r z e s t r z e g a ć w s t a r o p o l s z c z y ź n i e j e d y n i e w p r z y b l i ż e n i u . F o r ­ my d i a r i u s z o w e p r z e o h o d z ą bowiem w p a m i ę t n i k a r s t w i e ozasem w

o b r ę b i e je dnego u t w o r u . Stąd w z i ę ł o s i ę w pracy dosyć swobod­ ne t r a k t o w a n i e k a t e g o r i i g a t u n k u . ’’P a m i ę t n i k i "Paska w p o s z o z e g ó l - nyoh z a k r e s a o h z e s t a w i a n e s ą i porównywane n i e t y l k o z p a m i ę t ­ nik am i t y p u w s p o m n i e ń - a u t o b i o g r a f i i , k r ę g u gatunkowego s t o s u n ­ kowo im n a j b l i ż s z e g o . R o z p a t r u j e s i ę j e t a k ż e w o p o z y o j i do d z i e n n ik ó w p o d ró ż y , ró ż n e g o t y p u d i a r i u s z y , pa m iętn ików h i s t o ­ r y c z n y c h , b i o g r a f i i . 0 k o n s t r u k o j i p r a c y zadecydowały z a d a n i a p o s ta w io n e p r z e d a n a l i z ą porównawozą. R o z d z i a ł I , p t . Ogólny o h a i a k t e r r e l a c j i p a m i ę t n i k a r s k i c h , z m i e r z a ł do Z arysow ania t y p o l o g i i p a m i ę t n i ­ ków o r a z o k r e ś l e n i a w n i e j m i e j s o a ’’P a m ię tn ik ó w ” P a s k a . Uwy­ p u k l o n e t u t a j z o s t a ł y z w i ą z k i P a s k a z różnymi typami t r a d y o y j - nyoh s p raw ozda ń, m . i n . pamiętników h i s t o r y o z n y o h , wspomnień z p o d r ó ż y , a u t o b i o g r a f i i , l/skazan o j e d n o c z e ś n i e , że opowiada­ n i e P a s k a n i e sprow ad za s i ę do żadnego z ty o h typów, że z n a c z ­ n i e s i l n i e j w y s t ę p u j ą w nim j a k o ś o i b e l e t r y s t y c z n e mimo p o d k r e ­ ś l e n i a p r z e z a u t o r a z a ł o ż e ń w y ł ą o z n i e sprawozdawozyoh. W t r z e c h d a l s z y o h r o z d z i a ł a c h praoy s c h a r a k t e r y z o w a n a z o s t a ł a b l i ż e j p r o b l e m a t y k a budowy a k o j i , k o n s t r u k o j i n a r r a t o r a o r a z z a r y s u

p o s t a c i w p a m i ę t n i k a r s t w i e , z Paskiem na o z e l e . Odrębnego omó­ w i e n i a w r o z d z i a ł a o h końoowyoh wymagało s w o i s t e u j ę c i e w p a ­ m i ę t n i k a c h a k t u a l n y c h problemów e p o k i , a t a k ż e sp osoby p r z e k a ­

zywania r e a l i ó w o b y c z a j owyoh. Znamienne r ó ż n i c e z a o h o d z i ł y po­ między p a m i ę t n i k a m i p r z e d s t a w i c i e l i r o z m a i t y o h kręgów s p o ł e c z ­ nych ( m a g n a t e r i a - s z l a o h t a - n i e l i o z n i e r e p r e z e n t o w a n i m i e s z - o z a n i e ) . P r o b l e m a t y k a ś w ia to p o g lą d o w a i p o l i t y c z n a z n a j d o w a ł a w p a m i ę t n i k a c h wyraz n i e t y l k o w n a j m n i e j l i t e r a c k o aktywnyoh w t r ę t a o h p u b l i c y s t y c z n y o h , l e o z t a k ż e w formaoh k o m e n t a r z a p o ś r e d n i e g o , w wyborze tematów i i o h o ś w i e t l e n i u . J a k k o l w i e k w m a t e r i a l e p a m i ę t n i k a r s k i m t k w i ł y za lążkow e t e n - d e n o j e i żywiołowe z a d a t k i na l i t e r a o k i e w a r t o ś o i r ó ż n e g o t y p u , d o p i e r o w " P a m i ę t n i k a c h ” P as k a mówió można o i c h p e ł n i e j s z y m ro zw o ju i c z ę ś c i o w e j s y n t e z i e , k t ó r a d o p r o w a d z i ł a do a r t y s t y c z ­ nego wyniku w o b r ę b i e m a t e r i a ł u n i e l i t e r a o k i e g o . O s i ą g n i ę c i a P a s k a w y r a s t a j ą z w i e l u typowyoh oeoh p a m i ę t n i k a r s t w a ja k o g a ­

tu n k u sp o p u la r y z o w a n e g o , r o d z im e g o , wysooe upow szech nione go w p i ś m i e n n i c t w i e wieku XVII. N i e j e d n o l i t o ś ć g atunkow ej s t r u k t u ­ ry "P am i ętn ik ó w " P a s k a o d b i j a p a n u j ą o e powszechnie w ówczesnym p a m i ę t n i k a r s t w i e z w y c z a j e . Są one w pewnym s t o p n i u s y n t e z ą r ó ż - nyoh h i s t o r y o z n i e w y k s z t a ł c o n y o h typów p a m i ę t n i k a r s k i e j opo­ w i e ś c i . Równocześnie P asek na w i e l u odcin k ao h t e o h n i k i n a r r a ­ c y j n e j p r z e k r a c z a g r a n i c e p a m i ę t n i k a , je g o opowieść z b l i ż a s i ę do o r y g i n a l n e j p o s t a o i t w ó r o z o ś o i b e l e t r y s t y c z n e j , do e p i k i bez o b o i ą ż e ń p o z a l i t e r a c k i o h .

L u c y l l a P s z c z o ł o w s k a : Wiersz "Dziadów" i "Kor­ d i a n a ” na t l e w i e r s z a dramatów e p o k i . P ro m o t o r: p r o f .

M. D ł u s k a j r e c e n z e n c i : p r o f . M.R. Mayenowa i p r o f . C z . ' Z g o r z e l s k i . I n s t y t u t Badań L i t e r a o k i o h 1961.

Rozprawa s t a r a s i ę , z j e d n e j s t r o n y , p o k az a ć , na czym p o l e ­ g a j ą z w i ą z k i formy w ie r s z o w e j p o l s k i e g o dra m a tu roman tyoz nego z i s t n i e j ą c y m i p r z e d nim i w s p ó ł o z e ś n i e gatunkam i d r a m a t y c z n y ­ m i , z d r u g i e j z a ś - o k r e ś l i ć oeohy w e r s y f i k a c y j n e s t a n o w i ą c e

o o d r ę b n o ś o i te g o d r a m a t u . N a jp i e r w więc omawia formę w i e r s z o ­ wą i j e j przem iany w r ó ż n y c h g a t u n k a o h d r am a ty c z n y o h , k t ó r y c h elem e n ty d a d z ą s i ę wykryć w w i e l o s t y l o w y c h u tw oraoh M i c k i e w i - oza i S ł o w a c k i e g o . Te o b s e r w a c j e prowadzą do s t w i e r d z e n i a , że

p o s t a c i w e r s y f i k a c y j n y c h .

N a j h a r d z i e j dobitnym i n a j ś w i e t n i e j s z y m t e g o prz ykła dem s ą " D z i a d y ” • P o s z c z e g ó l n e c z ę ś c i u tw o ru z o s t a ł y w r o z p r a w i e omó­ wione o d d z i e l n i e , ponieważ k a ż d a z n i o h u trz y m a n a j e s t w i n ­ nym s t y l u , czy t e ż - j a k z w ł a s z o z a o z . I I I - obejmuje inn y ze ­ s p ó ł s t y l ó w , z n a j d u j e swój wyraz t a k ż e i w w a r s t w i e w i e r s z a .

"Dziadów" c z . I I n a w ią z u je do p o e z j i l u d o w e j . W s w o je j s t y ­ l i z a c j i M ic k ie w ic z p o s z e d ł j e d n a k d a l e j n i ż K n ia ź n in czy i n n i p o e o i , p o s ł u g u j ą c y s i ę 8-zgłoskowoem (z d o d atk ie m in n y o h , o -bocznyołi rozmiarów s y l a b i o z n y o h ) w s i e l a n k a o h ozy p i o s e n k a c h . P ie ś n i o w y c h a r a k t e r u tw oru p o d k r e ś l o n y z o s t a ł p r z e z wkomponowa­ n i e r e f r e n o w e j s t r o f y G u ś l a r z a i dwuwierszy Chóru. Lio zne i r ó ż n o r o d n e p o w t ó r z e n i a p r z y o z y n i a j ą s i ę do s z c z e g ó l n e g o z r y t - mizowania pewnyoh p a r t i i u t w o r u . C h a r a k t e r y s t y c z n a d l a p o e z j i lu dow ej budowa s k ł a d n i o w a ( w i e l o ś ć zdań w e w n ę t rz n ie n a w i ą z a - nyoh i l u ź n o z e s p o l o n y o h , równyoh wersom) s t a n o w i o nowej d l a u ż y o i a l i t e r a o k i e g o p o s t a o i i n t o n a o y j n e j t e k s t u .

S t y l i z a o j a Miokiewiczowska j e s t więc z n a o z n i e p o g ł ę b i o n a i wydaje s i ę , że może być ona uważana za pewien w y k ła d n i k i n n e ­ go n i ż dotą d s t o s u n k u do f o l k l o r u .

ź r ó d ł a "gatunkowe" i zarazem w e r s y f i k a c y j n e o z ę ś c i IV s ą i n ­ ne - p r z e d e wszystkim zawsze t u wymieniana s o e n a l i r y o z n a . M ic k iew ic z n i e z m i e ś o i ł s i ę j e d n a k w ramach, monodramatu, wpro­ w a d z i ł elem e nty d i a l o g u , w ł ą o z y ł - j a k w o p e r z e - a r i ę i k i l ­ ka p i o s e n e k o ra z d ł u g i e o p o w ie ś o i 1 3 - z g ło s k o w e , w iążąo e " D z i a - dów" o z . I V z t r a d y o j ą tzw. epizodów e p i o k i o h . N i e r e g u l a r n y s y l a b i o z n i e w i e r s z o z . IV Miokiewioz z r ó ż n i o o w a ł w z a l e ž n o á o i od s t r u k t u r y wypowiedzi: p r z e w a ż a j ą c y w d i a l o g u 13 ~zg ło sk ow ie o u s t ę p u j e w p a r t i a c h monologowyoh na r z e o z 11 - z g ł o s k o w c a , a więo r o z m i a r u b a r d z i e j o h a r a k t e r y s t y o z n e g o d l a l i r y k i . N a j s i l n i e j s z e z r ć ż n i o o w a n i e rodzajów w i e r s z a s p o ś r ó d w s z y s t - k i o h c z ę ś c i "Dziadów” w i l e ń s k o - k o w i e ń s k i o h wykazuje n i e u k o ń -

czona c z . I P o e t a w pro w adził t u n a t e r e n d r a m a tu w i e r s z o t o ­ ku stopowym o r a z w p l ó t ł nowy g a t u n e k l i t e r a o k i - b a l l a d ę . Próbo wał s i ę t e ż p o s ł u ż y ć cz ynnik am i m o d u l a o j i t e g o samego t o k u wiersz ow ego (1 3 -z g ło sk o w o a s t y c h i c z n e g o ) przy c h a r a k t e ­ r y z o w a n i u p o s t a o i d r a m a t u .

U w z g lę d n ie n ie s t y l i s t y c z n y c h aspektów z r ó ż n i c o w a n i a w i e r s z o ­ wej formy utw oru d o c z e k a ł o s i ę s z e r s z e j r e a l i z a c j i w o s t a t n i e j

c h r o n o l o g i c z n i e c z ę ś c i d r a m a t u . W "Dziadów” c z . I I I k a ż d a zmia­ n a s t y l u obejmuje z zasady i zmianę ry tm u , c a ł k o w i t ą l u b o z ę -

ś c i o w ą , a l e zawsze w y ra ź n i e z a sy g n al iz o w a n ą * We w s z y s t k i c h s c e ­ nach poszozegól nym rodzajom w i e r s z y nadane z o s t a ł y o k r e ś l o n e f u n k c j e w o d n i e s i e n i u do r ó ż n y c h sty l ó w i s t r u k t u r w ypow ie dz i.

W odrębny spos ób p o t r a k t o w a ł M ic kie w ic z w t e j c z ę ś c i drama­ t u 1 3 - z g ł o s k o w i e o . W s z c z e g ó ł a c h w y p e ł n i a n i a wzorca r y t m i c z n e ­ go n a w i ą z a ł w y ra ź n ie do w i e r s z a komediowego, a ś o i ś l e j - do w i e r s z a komedii s t a n i s ł a w o w s k i e j .

Takie s t o s o w a n i e w i e r s z a o t r a d y o j i komediowej w n i e k o m e d i o - wym t e k ś o i e n i e j e s t w "Dziadów” o z. I I I czymś wyjątkowym. Po­ dobna j e s t r o l a jambów śpiewanyoh ozy k r ó t k i o h formatów w i e r - szowyoh w Głosaoh w W i e l k i e j I m p r o w i z a c j i .

J e ż e l i s p o j r z e ć s z e r z e j na d ra m a t M ickie w ic zow sk i ja k o na pewną l i t e r a c k ą o a ł o ś ć - t o widoozne s t a j e s i ę , że w e r s y f i k a - o y jn a r ó ż n o r o d n o ś ć t e k s t ó w w y s t ę p u j e t u ja kby w z e s p o l e oeoh c h a r a k t e r y s t y c z n y c h : w sp ó łc zes n y i narodowy te m a t o t r z y m a ł w ”D z i a d a o h ” formę utworu o l u ź n e j o r g a n i z a c j i d r a m a t y o z n e j o ra z o b a rd zo dużym z r ó ż n i o o w a n i u k s z t a ł t u językowego w r o z m a i t y c h f o r m a c j a o h w iersz ow yoh . D la t a k i e g o z e s p o ł u oeoh n i e z n a j d z i e s i ę p r e c e d e n s u w n a s z e j l i t e r a t u r z e - p o j a w i ł s i ę -on po r a z p ie rw s z y w ł a ś n i e u M i c k i e w i c z a . Można n a t o m i a s t mówić o je g o . w ystępowaniu w drugim w ie lkim d ram a oie romantycznym - ’’K o r d i a ­

n i e ” S ło w a c k i e g o .

Kompozycja ”K o r d i a n a ” j e s t b a r d z i e j s p o i s t a n i ż ’’Dziadów” o z . I I I . " K o r d i a n ” n i e o z e r p i e z t a k w i e l u ź r ó d e ł gatunkowyoh j a k dramat M io k i e w io z a . Nie odgrywa t u t a k w y d a t n e j r o l i muzy­ k a , mniej m i e j s c a za jm u je monolog. Góruje więc w d ra m a o ie z d e -

oydowanie typowa d l a n ie g o s t r u k t u r a - d i a l o g .

’’K o r d i a n ” j e s t t e ż m n ie j ró ż n o ro d n y pod względem p o s t a o l g a t u n k o w e j , a więo i . m n i e j r ó ż n o w i e r s z o w y . Droga do t a k i e j formy w e r s y f i k a o y j n e j d r am a tu p r o w a d z i ł a u Sło w aokie go n i e b e z p o ś r e d n i o od ”Dziadów” , a l e p o p r z e z w c z e ś n i e j s z e dram aty i powieść p o e t y c k ą , " s z o z e g ó l n i e ’’Ż m i j ę ” i ”Lambro” .

.W s t o s u n k u do dr am a tu M ic kie w ic zow skie go ’’K o r d i a n ” w y ró ż n ia s i ę pewnymi odrębnymi cechami z r ó ż n i c o w a n i a w ie rszow e go:

1 1 - z g ł o s k o w c a w pewnych p a r t i a c h monologowyoh i d ia l o g o w y c h , w r e s z c i e m o d u l a c j ą w i e r s z a n i e r e g u l a r n e g o pod względem s y l a - bicznym p r z e z wersy o u k s z t a ł t o w a n i a o h s y l a b o t o n i o z n y c h - oo s t a n o w i z u p e ł n ą nowość na t e r e n i e mówionego w i e r s z a s y l a b i c z - n i e n i e r e g u l a r n e g o w d r a m a c i e .

K s z t a ł t e m n i e znanym innym, w c z e ś n i e j s z y m czy współczesnym, utworom, w ł ą c z a j ą c w t o i " D z i a d y ” , o d zn a cza s i ę w " K o r d i a n i e ” podstawowa f o r m a o j a - 1 3 - z g ł o s k o w i e o s t y c h i c z n y . Swój s z c z e g ó l ­ ny, kap ry śn y to k z a w d zię cza t e n w i e r s z znaoznemu u n i e z a l e ż n i e ­ n i u s i ę to k u składnio w eg o od układów rymowych o raz c z ę s t e j prze wadze s y g n a ł u s k ł a d n i o w o - i n t o n a c y j n e g o ś r e d n i ó w k i nad k l a u ­

z u l ą w i e r s z a . . . . .

W z a k o ń c z e n i u pracy omówione s ą sprawy r e c e p c j i formy r ó ż n o - w i e r s z o w e j w d r a m a c i e . Z d z i s ł a w a K o p c z y ń s k a : Z z a g a d n i e ń w i e r s z a e p i k i r o m a n t y o z n e j . P ro m o t o r: p r o f . M. D ł u s k a ; r e c e n z e n o i : p r o f . M.R. Mayenowa i p r o f . Cz. Z g o r z e l s k i . I n s t y t u t Badań L i t e r a o k i c h 1961 W p r z e d s t a w i o n e j prac y s t a r a ł a m s i ę r o z p a t r z y ć n a s t ę p u j ą c e k w e s t i e : s t o s u n e k u ż y t y c h p r z e z romantyków rozmiarów w i e r s z o - wyoh do z a s t a n e j p r z e z n i c h t r a d y o j i w e r s y f i k a c y j n e j , s z c z e g ó l ­ n i e do t r a d y c j i b e z p o ś r e d n i o p o p r z e d z a j ą c e j romantyzm, o r a z s p e o y f i k ę w e r s y f i k a o y j n ą p o s z c z e g ó l n y c h gatunków p o e t y c k i o h i f u n k c j ę s t y l i s t y c z n ą r e a l i z o w a n y c h ro d za j ó w w i e r s z a .

Przedmiotem a n a l i z y j e s t w i e r s z t r z e o h głównyoh gatunków e p i ­ k i r o m a n t y o z n e j : p o w i e ś o i p o e t y o k i e j , "Pana Tade usz a " i "Beniow s k i e g o " .

Podstawowe formy w e r s y f i k a o y j n e omawianyoh utworów t o - 13 - z g ł o s k o w ie o 7+6 i 11 - z g ł o s k o w i e o 5+6, t r ą d y o y j n i e j u ż w y k s z t a ł - oone ja k o wierszowe r o z m ia ry e p i c k i e .

W o k r e s i e b e z p o ś r e d n i o p o p r zed zają cy m tw ó r czo ś ć romantyków zdecydowany prymat w - p o e z j i e p i o k i e j n a l e ż y do 13 - z g ł o s k o w c a . WiersB te n o h a r a k t e r y z u j e p r z e d e wszys tkim z a s a d a z g o d n o ś o i r o z o z ł o n k o w a n i a wierszowego z rozczłonk owan iem s k ł a d n i o w o - i n -

to n a cy jn y m . D ru g i r o z m i a r e p i c k i , 11 - z g ł o s k o w i e o , z y s k u j e n i e ­ co s z e r s z y z a s i ę g d o p i e r o pod k o n i e c l a t d w u d z i e s t y o h XIX w. K s z t a ł t o w a n i e tego r o z m i a r u j e s t n a j o g ó l n i e j a n a l o g i c z n e do r y t m i k i 13 - z g ł o s k o w e j .

1 1 - z g ł o s k o w i e o s t a j e s i ę n a t o m i a s t n a j b a r d z i e j r e p r e z e n t a ­ tywnym wierszem p o w i e ś o l p o e t y c k i e j # P o z o s t a ł e dwa główne r o z ­ m ia ry wierszowe utworów tego g a t u n k u - t o 1 3 - z g ł o s k o w l e o Mal-r

oee w sk ie go i G a r o z y ń s k i e g o o raz 1 0 - z g ł o s k o w i e o " Ż m i i ” Słowao - k l e g o .

P rz ep ro w a d zo n a a n a l i z a w i e r s z a pozw ala d o s t r z e o w i e l e w sp ó l­ nych c e c h , c h a r a k t e r y s t y o z n y o h d l a w e r s y f i k a o j i p o w i e ś o i p o e - t y o k i é j . W s z y s tk i e t r z y główne f o rm a ty o eo h u je d o b i t n i e prze j a - w i a j ą o a s i ę t e n d e n c j a do k s z t a ł t o w a n i a t o k u wiersz owego zg od ni e z wzoroem rytmioznym . Taka budowa t o k u wierszowego wiąże s i ę z t e n d e n o j ą do r e t o r y o z n e j g ł a d k o ś o i i z w a r t o ś c i formy j ę z y k o ­ w e j . W iersz - t a k w ł a ś n i e u k s z t a ł t o w a n y - s t a j e e l ę jednym z wyznaozników t y c h t e n d e n o j l s t y l i s t y o z n y o h .

W z e s t a w i e n i u z wierszem p o w i e ś c i p o e t y c k i e j z u p e ł n i e odmien­ ne oeohy wykazuje w e r s y f i k a c j a ’’Pana T a d e u s z a ” #

1 3 - z g ł o s k o w i e c t e g o u tw o ru ze względu na swój k s z t a ł t r y t - miozny n i e ma w y r a ź n i e j s z e g o p r e o e d e n s u w t r a d y c j i poematu e p i o k i e g o . B l i s k i j e s t n a t o m i a s t f o r m i e w i e r s z o w e j ko m e d ii o k r e s u O św ie o e n ia ( Z a b ł o c k i ) , P o w i ą z a n i a t e d o t y o z ą i s t o t n y o h oeoh r y t m l o z n y o h . N a j b a r d z i e j i s t o t n ą ce c h ą w e r s y f i k a o j i ’’Pana T a d e u s z a ” wyda­ j e s i ę byó t a k i e k s z t a ł t o w a n i e t o k u w ie rsz ow e go, w którym wy­ s t ę p u j ą n i e r e g u l a r n i e p r z e m i e s z a n e ze sobą wersy o budowie p o d k r e ś l a j ą c e j , wzorzec ry tm io z n y z wersam i, w k t ó r y o h wzorzec t e n j e s t mało w y r a z i s t y # W o a ł o ś o i u tw oru t a k uformowany t o k . wierszowy s p e ł n i a b ard zo wyraźną r o l ę : k s z t a ł t u j e w sp osób na­

t u r a l n y 1 b e z p o ś r e d n i wypowiedź słow ną , j e s t jednym z i s t o t ­ nyoh wyznaozników p r o s t e j , swobodnej n a r r a o j i ”Pana T a d e u s z a ” . W o d r z u c e n i u o b o w ią zują oego w k l a s y c y z m i e ’’w y s o k i e g o ” s t y l u w i e r s z a , któ remu b y ł podporządkowany poemat e p i o k i , w odwoł an iu

s i ę do t r ą d y o j l w i e r s z a gatunków " n i s k i c h ” z n a j d u j e wyraz p r z e ­ ciwstawne s t a n o w i s k o M i c k i e w i c z a wobeo p o e t y k i k la s y o y z m u . Wer­ s y f i k a c j a "B en io w sk ie go" ró w n ież n i e j e s t k o n t y n u a o j ą form tr a d y o y j n y o h #

Na p i e r w s z y p l a n wysuwa s i ę t u sprawa z u p e ł n i e odmiennego k s z t a ł t o w a n i a stosunków między rozo złon kow aniem wierszowym a ro zcz ło nkow anie m składniowym# W i e r s z ’’B e n io w s k ie g o ” o e o h u j e na­

-3kiemu do o z a s u t e g o poematu. Bardzo duża j e s t t e ż l i c z b a wer­ sów z d z i a ł a m i s k ł a d n i o w o - i n t o n ą c y j n y r n i wewnątrz ozłonów r y t ­ mic zn ych, a przy tym stosunkowo n i e l i c z n e są ( t e ż bez p r e c e ­ de ns u) wersy z tz w . mocną śre d n ió w k ą ( p o d k r e ś l o n ą g r a n i c ą s k ła d n i o w ą ) .

Odmienność s t r u k t u r y s t r o f i c z n e j ’’B e n io w s k ie g o ” w s t o s u n k u do p o p r z e d n i e j p r a k t y k i oktawowej, z n a j d u j e wyraz w odm iennej budowie s k ł a d n i o w e j s t r o f y . C h a r a k t e r y s t y c z n e t u t e n d e n c j e do z a c i e r a n i a d y s t y c h i c z n o ś c i , ł ą c z n i e ze składniowym w y d z i e l a ­ niem p ie r w s z e g o dw u w ie rsza .,o ra z występowanie p r z e r z u t n i między s t r o f a m i są obce poprzednikom S ło w a c k i e g o .

W ier sz ’’B e n i o w s k i e g o ” c z ę s t o k r o ć ła m ie t r a d y c y j n e normy 1 1 - zg łoskowca i okta wy. Wiąże s i ę to z f a k t e m , że i sam g a t u n e k d y g r e s y j n e g o poematu n i e ma przed Słowackim p r e c e d e n s u w d z i e ­

j a c h n a s z e j l i t e r a t u r y . R óżno ro dn ie modulowany i modyfikowany, " n i e s p o k o j n y ” w i e r s z ’’B e n io w s k ie g o ” e k s p o n u je główną cechą u tw o ru : p o l e m i c z n o ś ć , sam s t a j ą c s i ę j e j wyrazem.

Z ró ż n ic o w a n ie formy w ie r s z o w e j w e p i c e r o m a n t y c z n e j pozwala na p r z e p r o w a d z e n i e głównych l i n i i p o d z i a ł u zgod nie z w y r ó ż n i o ­ nymi w t e j e p i c e g a t u n k a m i , w dużym s t o p n i u n i e z a l e ż n i e więc od formatów w ie rsz owyoh. Stosunkowo n a j b l i ż s z y t r a d y c j i b ez p o ­ ś r e d n i o romantyzm p o p r z e d z a j ą c e j j e s t w i e r s z p o w i e ś c i p o e t y o - . k i e j . N a t o m i a s t w e r s y f i k a c j a i ’’Pana T a d e u s z a ” , i ’’B e n i o w s k i e ­ g o ” j e s t zdecydowanie p r z e c i w s t a w n a t r a d y c j i k l a s y c y s t y o z n e j .

Analizowany m a t e r i a ł pozwala na uchwycenie i s t o t n e j r ó ż n i c y między w e r s y f i k a c j ą dwu głównych twórców te g o o k r e s u : M i c k i e ­ w icz a i S ł o w a c k i e g o . Słowaoki w e p i c e n ie m a l w y ł ą c z n i e p o s ł u ­ g i w a ł s i ę 11-zgłosk ow cem . Rozmiar t e n , używany w t a k ró ż n y ch u tw o r a c h (powieść p o e t y o k a - poemat d y g r e s y j n y ) , b y ł z r ó ż n i c o ­ wany p rz ed e w szys tk im k s z t a ł t o w a n i e m to k u r y t m i c z n e g o . O s t a ­ tecznym efek t e m tego z r ó ż n i c o w a n i a j e s t w i e r s z ’’B e n i o w s k i e g o ” *

»

I n a c z e j ú M i c k i e w i o z a . Odmiennemu c h a r a k t e r o w i utworów towa­ r z y s z y r ó ż n i c a formatów wierszowych i spos ób i c h k s z t a ł t o w a ­ n i a . W wypadku 11- zg ło sk o w o a p o w ie ś o i p o e t y c k i e j mamy do c z y ­ n i e n i a z t e c h n i k ą w p e ł n i r e s p e k t u j ą c ą , a nawet w y z y s k u j ą cą d l a o k r e ś l e n i a celów t e o g r a n i c z e n i a k s z t a ł t u ję zy ko wej wypo­ w i e d z i , k t ó r e w y n i k a j ą z p r z y j ę t e j s t r u k t u r y w e r y f i k a c y j n e j . W wypadku 1 3-zgło sk ow oa w ’’Panu T a d e u s z u ” - o d w r o t n i e , w y b i j ą

s i ę na c z o ł o t e n d e n c j a do d a l e k o p o s u n i ę t e g o r o z l u ź n i e n i a

sztywnyoh ram t e j s t r u k t u r y , n ig d y je d n a k poza t e n p r ó g , k t ó r y s t a n o w i o j e j za łam aniu* To z r ó ż n i o o w a n i e obu e p i c k i o h rozmiarów u M i c k i e w i c z a o d b i j a " n a t u r a l n e ” w ł a ś c i w o ś o i , a s t ą d i r ó ż n i c e między 1 1 - a 1 3 - z g ł o s - kowcem. K r ó t s z y o dwie s y l a b y 11 - z g ł o s k o w i e o , i t o k r ó t s z y w o z ł o n i e średniówkowym, j e s t formą o w i e l e b a r d z i e j c i a s n ą d l a swobodnego k s z t a ł t o w a n i a wypowiedzi n i ż 1 3 - z g ł o s k o w i e o . R ó ż n i ­ ce między tymi rozm ia ra m i s p r a w i a j ą , że p r z y d a t n o ś ć 1 3 - z g ł o s - kowoa w g a t u n k a c h p o s ł u g u j ą c y c h s i ę n a r r a o j ą o swobodnym, r ó ż ­ norodnym pod względem składniowym i akcentowym t o k u j e s t z n a o z - n i e w i ę k s z a n i ż 11- z g ł o s k o w o a . S tą d t e ż i r o z p o w s z e c h n i e n i e s i ę 1 3 -z g ło s k o w c a na tym t e r e n i e . Chyba, że - j a k w wypadku B e ­ n i o w s k i e g o ” - b ę d z i e w ł a ś n i e c h o d z i ł o o w y g ra n ie t y c h walorów, k t ó r e d a j e możliw ie maksymalna o p o z y c j a między wzoroem r y t - mioznym a w y p e łn i a ją c y m go u k s z t a ł t o w a n i e m językowym.