• Nie Znaleziono Wyników

"Les religions, source de violence?", Karl-Joseph Kuschel, Wim Beuken, Paris 1997 : [recenzja]

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share ""Les religions, source de violence?", Karl-Joseph Kuschel, Wim Beuken, Paris 1997 : [recenzja]"

Copied!
9
0
0

Pełen tekst

(1)

Michał Horoszewicz

"Les religions, source de violence?",

Karl-Joseph Kuschel, Wim Beuken,

Paris 1997 : [recenzja]

Collectanea Theologica 68/3, 207-214

(2)

M o j a S i o s t r o , n i g d y n i e s t o i s z s p o k o j n i e n i e n a d a j e s z s i ę n a o b r a z n i e p o z o s t a w i a s z ż a d n y c h u d o k u m e n t o w a n y c h ś l a d ó w t y l k o w s p o m n i e n i a , p o c i e s z e n i a , w r a ż e n i a j a s n e s ł o w a w n i e j a s n e j h i s t o r i i . S i o s t r o , T w o j a p r a c a n i e j e s t n i e w i d z i a l n y m t c h n i e n i e m T w o j a p o s ł u g a p r z y s t o l e t o n i e p a r t y T w o j e z u p y s m a k u j ą w y ś m i e n i c i e T w o j a r ę k a s z o r s t k a o d g ł a s k a n i a . O . S i o s t r o , n i e z o s t a w i a j m n i e s a m e j w p u s t y c h k a t e d r a c h w z n i s z c z o n y c h s y n a g o g a c h w p o d z i e l o n y c h m e c z e t a c h . E l ż b i e t a A d a m i a k , P o z n a ń K a r l - J o s e p h K U S C H E L , W i m B E U K E N , L e s r e l i g i o n s , s o u r c e d e v i o l e n c e ? „ R e ­ v u e I n t e r n a t i o n a l e d e T h é o l o g i e - C o n c i l i u m ” , P a r i s 1 997, B e a u c h e s n e E d i t e u r , C a h i e r 2 7 2 , SS.183. W y d a n y w s e r i i D o ś w i a d c z e n i a r e l i g i j n e , p r z y w s p ó ł p r a c y 2 3 t e o l o g ó w z r ó ż n y c h z e s p o ł ó w k o n s u l t a c y j n y c h i z w i e l u k r a j ó w ( j a k S r i L a n k a , K o s t a r y k a , B u r k i n a F a s o ) , z e s z y t t e n j e s t s m u t n i e a k t u a l n y w o b e c g l o b a l n i e r o z k r ę c a j ą c e j s i ę s p i r a l i p r z e m o c y p r z e d e w s z y s t k i m z b r o j n e j . T r u d n o u s t a l i ć j e g o t y t u ł , g d y ż n a o k ł a d c e , j e j g r z b i e c i e i j e j o d w r o c i e p o z b a w i o n y k o ń c o w e g o z n a k u z a p y t a n i a o z n a c z a s t w i e r d z e n i e R e l i g i e ź r ó d ł e m p r z e m o c y , w s z a k ż e n a s . 3 i 5 o r a z w w y k a z i e a r t y k u ł ó w z a r o k 1 9 9 7 ( w z e ­ s z y c i e 2 7 3 ) f i g u r u j e ó w z n a k , a t o z m i e n i a s e n s n a R e l i g i e ź r ó d ł e m p r z e m o c y ? — l u b p e ł n i e j : C z y r e l i g i e m o g ą b y ć ź r ó d ł e m p r z e m o c y ? P e w n e i s t o t n e k o n s t a t a c j e w t e k ­ s t a c h p o z w a l a j ą o p o w i e d z i e ć s i ę z a d r u g ą w e r s j ą . P i ę t n a ś c i e a r t y k u ł ó w z g r o m a d z o n o w t r z e c h c z ę ś c i a c h p o d s t a w o w y c h : I. m i e j s c a d o ś w i a d c z e ń ( 6 ) — I ł . g r u p y d o c e l o w e ( 1 ) — I I I . a n a l i z y i k o n s e k w e n c j e ( 3 — n a z w a n i e p r z e k o n u j ą c a ) ; j e d e n m a c h a r a k t e r w p r o w a d z a j ą c y ; w z a k o ń c z e n i u z a m i e s z c z o n o r z e k o m ą „ d o k u m e n t a c j ę ” . C h o ć n i e k a ż d a p r z e m o c n a ś w i e c i e m a p r z y c z y n y r e l i g i j n e , t o j e d n a k z b y t w i e l e p r z e m o c y d z i e j e s i ę j e s z c z e w i m i ę r e l i g i i — u t r z y m u j ą w e d y t o r i a l u L ę k p r z e d p r z e ­

(3)

m o c ą , z w y c i ę s t w o n a d p r z e m o c ą K . - J . K u s c h e l , e k u m e n i s t a z T y b i n g i , o r a z W . В e u - k e n S I z N i j m e g e n : „ C z y w o j n y m a j ą z a w s z e o k a z y w a ć s i ę z d o l n e d o i n s p i r o w a n i a p r z e m o c y l u d z i o m , d o u s p r a w i e d l i w i a n i a p r z e m o c y i ś m i e r c i ? ” D o s t r z e g a j ą w o s t a t ­ n i m d z i e s i ę c i o l e c i u „ z a d z i w i a j ą c y w z r o s t p r z e m o c y u w a r u n k o w a n e j p r z e m o c ą ” : w y ­ t w a r z a j ą s i ę k o n f l i k t y , w k t ó r y c h r e l i g i a o d g r y w a r o l ę k a t a s t r o f a l n ą ; p o m n a ż a j ą s i ę i n n e , w j a k i c h r e l i g i a b e z p o ś r e d n i o j e s t ź r ó d ł e m p r z e m o c y . Z a ł o ż e n i e m z e s z y t u j e s t w y z w o l e n i e j e g o c z y t e l n i k ó w z p r z e ś w i a d c z e n i a , ż e p r z e m o c w i m i ę r e l i g i i j e s t o c z y w i s t a i n i e u n i k n i o n a . A l e r ó w n o c z e ś n i e c h o d z i o w y r a ż e n i e z d e c y d o w a n e g o s p r z e c i w u w o b e c p r z e m o c y , t a k ż e w o b e c f o r m p r z e ­ m o c y w e w n ą t r z r e l i g i j n e j i w e w n ą t r z k o ś c i e l n e j — z a t e m p r z e m o c y b a r d z i e j f i n e ­ z y j n e j o d ś m i e r c i i t e r r o r u . R e l i g i e ł a t w o m o g ą s ł u ż y ć z a p r z e k a ź n i k w y b o c z e ń p r z e m o c o w y c h : w y m i a r o f i a r - n i c z y s t a n o w i j ą d r o w i ę k s z o ś c i r e l i g i i — w a r t y k u l e w s t ę p n y m , P r z e m o c w i m i ę r e l i - g i i w s k a z u j e k a n o n i k F r a n ç o i s H o u t a r t s o c j o l o g l o g i z n a w c a T r z e c i e g o Ś w i a t a , e m e ­ r y t o w a n y p r o f e s o r U n i w e r s y t e t u K a t o l i c k i e g o w L o u v a i n . „ U t o ż s a m i a n i e z d o b r e m u s p r a w i e d l i w i a ł o w i e l e p r z e m o c o w o ś c i w d z i e j a c h w s z y s t k i c h r e l i g i i , o d w o j e n , p r z e z i n k w i z y c j ę o r a z w e w n ę t r z n e r e p r e s j e w o b e c h e r e t y k ó w , p o p o d b o j e k o l o n i a l n e ” . Z w y ­ k o r z y s t y w a n i e m p r z e m o c y w i ą ż e s i ę e k s p a n s j a r e l i g i j n a : b u l l e p o n t y f i k a l n e t o w a r z y ­ s z y ł y h a n d l o w y m p o c z y n a n i o m p o r t u g a l s k i m H e n r y k a Ż e g l a r z a , u p o w a ż n i a j ą c g o d o p o d b i j a n i a n a p o t y k a n y c h l u d ó w o r a z s p r o w a d z a n i a i c h d o n i e w o l n i c t w a c e l e m c h r y ­ s t i a n i z a c j i i „ z w a l c z a n i a n i e w i e r n e g o ” . W w i e l k i c h s y s t e m a c h r e l i g i j n y c h H o u t a r t d o ­ s t r z e g a t e s a m e s z l a k i : z r y t u a l i z o w a n ą p r z e m o c o f i a m i c t w a , w y k o r z y s t y w a n i e p r z e ­ m o c y n a r z e c z d o b r a w y ż s z e g o , k o n i e c z n o ś ć o b r o n y w i a r y . W i ę ź m i ę d z y r e l i g i ą a p r z e m o c ą s p o ł e c z n ą w y n i k a z i d e o l o g i c z n e j f u n k c j i r e l i g i i , k t ó r a m o ż e u w i a r y g o d n i a ć s t o s u n k i i s t n i e j ą c e m i ę d z y g r u p a m i s p o ł e c z n y m i j a k o r e ­ z u l t a t w o l i n a d p r z y r o d z o n e j — k a n o n i k p r z y p o m i n a b i s k u p a b r a z y l i j s k i e g o , z a p o w i a ­ d a j ą c e g o w M e d e l l i n w 1 9 6 8 r. e k s k o m u n i k o w a n i e k a ż d e g o w i e ś n i a k a j e g o d i e c e z j i , k t ó r y b y o ś m i e l i ł s i ę p r z y j ą ć z i e m i ę z r e f o r m y r o l n e j , g d y ż p r a w a w ł a s n o ś c i , w y w o ­ d z ą c e g o s i ę o d B o g a , n a w e t K o ś c i ó ł n i e m o ż e z m i e n i ć . „ T a k i e s t a n o w i s k o w y ł a n i a s i ę , g d y t r z e b a u s p r a w i e d l i w i ć s t o s u n k i n i e r ó w n o m i e r n e ( . . . ) d l a t e g o w s z e l k i p o r z ą d e k f e u d a l n y , o p a r t y n a s t o s u n k u f e u d a ł a , p o s i a d a c z a z i e m i , o r a z b e z r o l n e g o w i e ś n i a k a , w z n o s i ł s w ą i d e o l o g i ę n a p o r z ą d k u b o s k i m ” . P o d e j m u j ą c r e l i g i j n e w s p i e r a n i e e t y k i f u n k c j o n o w a n i a s t o s u n k ó w s p o ł e c z n y e h , H o u t a r t k o n t r a s t u j e e k o n o m i k ę r y n k u , w k t ó r e j d o s z u k i w a n o s i ę f o r m y n a j b a r d z i e j j a k o b y z b i e ż n e j z d y s p o z y c j a m i e w a n g e l i c z n y m i , c h o ć b a r d z o d o b r z e p r z y s t o s o w u j e s i ę o n a d o s y s t e m ó w a n t y d e m o k r a t y c z n y c h — z m o ­ r a l n y m w s p i e r a n i e m a r g u m e n t a c j ą r e l i g i j n ą , z a c z e r p n i ę t ą z n u r t ó w p r o f e t y c z n y c h , s p o ­ ł e c z n e j w a l k i u c i e m i ę ż o n y c h . W s z e l k i e r o z w a ż a n i a n a d r e l i g i ą i p r z e m o c ą m u s z ą u w z g l ę d n i a ć s y t u a c y j n ą a n a l i z ę z a r ó w n o f u n k c j i r e l i g i i w s p o ł e c z e ń s t w i e , j a k t e ż s t o s u n k ó w s p o ł e c z n y c h .

(4)

W c z . I R w a n d y j c z y k P a u l N z a c a h a y o , d ł u g o l e t n i p a s t o r i a k t y w i s t a K o ś c i o ł a m e t o d y s t y c z n e g o , d o k t o r a n t u n i w e r s y t e t u e d y n b u r s k i e g o , w d w ó c h a r t y k u ł a c h r o z p a ­ t r u j e s w ó j k r a j : „ t r a g i c z n y p r z y k ł a d p r z e m o c y o d ż y w i a j ą c e j s i ę p r z e m o c ą ” . O d r ó ż n i a p r z e m o c „ w e w n ę t r z n ą ” ( z n i e w o l e n i e w o b e c w ł a s n y c h u p r z e d z e ń , n a m i ę t n o ś c i , l ę k ó w ) o r a z „ z e w n ę t r z n ą ” , t r o j a k ą : „ g o r ą c ą ” , c z y l i z b r o j n ą , „ c h ł o d n ą ” ( w d y s p o z y c j i w ł a d z y e k o n o m i c z n e j ) i „ l e t n i ą ” , m o g ą c ą u w i e r z y t e l n i a ć p o z o s t a ł e . P o t r z e c h l a t a c h m e d i a - t y c z n ę j i n d o k t r y n a c j i z e s t r o n y e k s t r e m i s t ó w H u t u , w k w i e t n i u 1 9 9 4 r. n i e k t ó r z y p o ­ c z ę l i o p o w i a d a ć s i ę z a „ i d e o l o g i ą l u d o b ó j c z ą ” j a k o „ r o z w i ą z a n i e m o s t a t e c z n y m ” ( s i c ) p r z e z z a g ł a d ę T u t s i ( 1 5 p r o c . l u d n o ś c i ) o r a z o p o z y c j o n i s t ó w . C h r z e ś c i j a ń s t w o — w s k a ­ z u j e a u t o r — p r z e j a w i a ł o p o g a r d ę d l a t r a d y c y j n e j r e l i g i i r w a n d y j s k i e j , a m i s j o n a r z e p r z y m u s z a l i l u d z i d o p o r z u c a n i a k o r z e n i k u l t u r o w y c h i s t a w a n i a s i ę , z d n i a n a d z i e ń , c h r z e ś c i j a n a m i . K o ś c i ó ł — o d n o s i s i ę t o j e d n a k o w o d o k a t o l i c k i e g o i d o p r o t e s t a n c ­ k i e g o — j a k o i n s t y t u c j a p r z e s u w a ł s i ę z j e d n e j s t r o n y n a d r u g ą , z a l e ż n i e o d w a h n i ę ć a p a r a t u w ł a d z y : r a z b y ł K o ś c i o ł e m H u t u , k i e d y i n d z i e j K o ś c i o ł e m T u t s i ; w i e l o k r o t n i e c h y b i ł s z a n s ę p r z y w r ó c e n i a ł a d u . C h r z e ś c i j a n i e m i e l i z j e d n e j s t r o n y i d e o l o g i ę e t n i c z ­ n ą l a n s o w a n ą p r z e z p o l i t y k ó w , z d r u g i e j — m i ł o ś ć i j e d n o ś ć m i ę d z y c h r z e ś c i j a n a m i o b w i e s z c z a n e p r z e z E w a n g e l i ę . O d p o w i a d a l i p r z e m o c ą „ g o r ą c ą ” ( c h r z e ś c i j a n i e z a b i ­ j a l i c h r z e ś c i j a n ; k s i ę ż y , p a s t o r ó w i b i s k u p ó w m o r d o w a l i c z ł o n k o w i e i c h w s p ó l n o t ) l u b „ z i m n ą ” ( s p r a w u j ą c w ł a d z ę n a k o r z y ś ć w ł ą c z o n y c h w p r z e m o c „ g o r ą c ą ” ) . „ G d y n a d ­ s z e d ł c z a s m ó w i e n i a , n i e c z y n i l i ś m y t e g o ; g d y r o z w i n ę ł a s i ę t r a g e d i a , r a t o w a l i ś m y s i ę u c i e c z k ą ” — i N z a c a h a y o w s k a z u j e : „ N i e m a l w s z y s c y m i s j o n a r z e w y j e c h a l i , g d y b y l i n a j b a r d z i e j p o t r z e b n i ” ; n i e b y ł o g o w k r a j u , g d y z a i s t n i a ł y m a s o w e m a s a k r y , a l e w y ­ z n a j e : „ Z a s t a n a w i a m s i ę , c o j a b y m u c z y n i ł ! ” N a l e ż y p r z e w i d y w a ć z a g r o ż e n i a ( w i ę k ­ s z o ś ć R w a n d y j c z y k ó w s p o g l ą d a ł a w m i l c z e n i u , g d y k r a j z m i e r z a ł k u k a t a s t r o f i e — m i m o w s z e l k i c h o z n a k , d o m i n u j ą c a c z ę ś ć c h r z e ś c i j a n n i c b y ł a g o t o w a d o s t a w i e n i a c z o ł a t r a g e d i i ) i n i e t y l k o m o d l i ć s i ę , a l e c z y n i ć r z e c z y w ł a ś c i w e : c h r z e ś c i j a n i e n i e w z n i e ś l i s i ę p o n a d s w ą p r z y n a l e ż n o ś ć e t n i c z n ą , b y z a ś w i a d c z y ć o m i ł o ś c i b l i ź n i e g o ; m a ł o b y ł o „ g ł o s ó w p r o f e t y c z n y c h ” p r z e s t r z e g a j ą c y c h p o l i t y k ó w w a l c z ą c y c h o w ł a d z ę p r z e d k o n s e k w e n c j a m i t e g o d l a c a ł e g o n a r o d u . W e d l e l u d o w y c h m i t ó w s y n g a l e s k i c h o c h a r a k t e r z e d y s k r y m i n a t o r s k i m , S r i L a n k a j e s t k r a j e m s y n g a l e s k i m p r z e z n a c z o n y m n a o c h r o n ę b u d d y z m u w j e g o p i e r w o t n e j c z y ­ s t o ś c i , p r z y p o m o c y b ó s t w o p i e k u ń c z y c h — w s k a z u j e V i m a l T i r i m a n n a C S S R , p r o f e s o r t e o l o g i i m o r a l n e j w s e m i n a r i u m w K a n d y , p r o w i n c j a ł z a k o n n y , p r z e d s t a w i ­ c i e l K o ś c i o ł a k r a j o w e g o w F e d e r a c j i E p i s k o p a l n y c h K o n f e r e n c j i A z j a t y c k i c h . C h r z e ­ ś c i j a ń s c y S y n g a l e z i u c h o d z i l i z a „ w s p ó l n i k ó w k o l o n i z a t o r ó w ” ( k o l e j n o : P o r t u g a l i i , H o l a n d i i , W . B r y t a n i i ) ; c h r z e ś c i j a ń s t w o z e s w ą t a k t y k ą „ m i s j o n a r s t w a w a l c z ą c e g o ” s t a ł o s i ę j e d n ą z w a ż n i e j s z y c h p r z y c z y n w y ł o n i e n i a s i ę n a c j o n a l i z m u b u d d y j s k i e g o . W n i e p o d l e g ł y m k r a j u w y s i ł k i m n i c h ó w b u d d y j s k i c h z m i e r z a j ą c e d o o d z y s k a n i a d a w ­ n i e j s z y c h w p ł y w ó w w p a ń s t w i e w z m o c n i ł y l u d o w ą w i z j ę s y n g a l e s k i e g o n a c j o n a l i z m u

(5)

b u d d y j s k i e g o i s p o w o d o w a ł y t r a k t o w a n i e m n i e j s z o ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j o r a z t a m i l s k i e j ( h i n d u i s t y c z n e j ) j a k o „ o b c y c h ” . R e w i w a l i z m b u d d y j s k i s t a n o w i ł r e a k c j ę p r z e c i w k o c h r z e ś c i j a ń s k i e m u q u a s i - m o n o p o l o w i w s y s t e m i e o ś w i a t o w y m ; r e f o r m a s z k o l n i c t w a d o p r a w a d z i ł a d o p r a k t y c z n e g o o d c i ę c i a s t u d e n t ó w t a m i l s k i c h o d u n i w e r s y t e t ó w i s t a ­ ł a s i ę c z o ł o w y m z a r z e w i e m f r u s t r a c j i n a p ó ł n o c y k r a j u . „ W p i e k l e n i e m a j u ż d e m o n ó w — w s z y s t k i e s ą w R w a n d z i e ” . Z t y m i s ł o w a m i p e w n e g o m i s j o n a r z a n i e z g a d z a s i ę M i r o s l a v V o l f , C h o r w a t , p r o f e s o r t e o l o g i i s y s t e ­ m a t y c z n e j w P a s a d e n i e o r a z t e o l o g i i i e t y k i w o j c z y s t y m O s i j e k u . W s z a k w k i l k u d z i e ­ s i ę c i u s t r e f a c h , ł ą c z n i e z k r a j a m i z a c h o d n i m i , p r z e m o c z a k o r z e n i a s i ę w ś r ó d l u d ó w w s p ó ł d z i e l ą c y c h j e d e n o b s z a r , l e c z r ó ż n i ą c y c h s i ę e t n i c z n i e : i l e ż m o ż l i w o ś c i d l a K r ó ­ l e s t w a M r o k ó w ! „ J e s t w i ę c e j d e m o n ó w w p i e k l e g o t o w y c h z a k ł a d a ć w i ę c e j p i e k i e ł n a z i e m i ” . D z i s i e j s z e i j u t r z e j s z e R w a n d y o r a z B o ś n i e z a c h ę c a j ą K o ś c i o ł y , b y p r z e m y ś l a ­ ł y w ł a s n ą m i s j ę j a k o c z y n n i k p o k o j u . W k o n f r o n t a c j a c h g r u p y e t n i c z n e j s ą u p o j o n e „ c z y s t o ś c i ą ” : k r w i , g l e b y o j c z y ź n i a n e j — „ i n n y m ” p o z o s t a w i a s i ę a l b o e m i g r a c j ę , a l b o s t a t u s o b y w a t e l s t w a p o d r z ę d n e j k a t e g o r i i z r ó ż n y m i w y ł ą c z e n i a m i p r a w n y m i i r e p r e ­ s j a m i : z o s t a j ą o n i w y p c h n i ę c i p o z a „ n a s z ś w i a t s y m b o l i c z n y ” , z a c h o d z i i c h d e h u m a n i ­ z a c j a i d e m o n i z a c j a , s t a j ą s i ę „ k o z ł a m i o f i a r n y m i ” s k u p i a j ą c y m i n a s z e g r z e c h y i w y ­ t w a r z a j ą c y m i „ z ł u d z e n i e n a s z e j n i e n a g a n n e j w y ż s z o ś c i ” . V o l f o p o w i a d a s i ę z a u t r z y ­ m a n i e m g r a n i c p o r z ą d k u j ą c y c h p r z e s t r z e ń s p o ł e c z n ą , j e d n a k ż e t o ż s a m o ś c i g r u p o w e n i e m o g ą s t a w a ć s i ę t w i e r d z a m i , m a j ą c y m i o d d z i e l a ć „ n a s ” o d „ n i c h ” — g r a n i c e m u ­ s z ą s t a ć s i ę p r z e n i k a l n e . W y s u w a w i ę c s u g e s t y w n ą „ t e o l o g i ę o b j ę c i a ” , w e d l e k t ó r e j o t w a r c i e r a m i o n w y t w a r z a w s o b i e p r z e s t r z e ń d l a d r u g i e g o : „ M i a s t d ą ż y ć d o n a s z e j i z o l a c j i o d i n n y c h g r u p , a k c e n t u j ą c c z y s t ą t o ż s a m o ś ć w ł a s n ą p o w i n n i ś m y o t w o r z y ć s i ę j e d n i d l a d r u g i c h , b y w z b o g a c i ć s i ę n a s z y m i o d m i e n n o ś c i a m i ” . W N i k a r a g u i , G w a t e m a l i i S a l w a d o r z e k u l t o d d a w a n y p r z e m o c y w y w o d z i s i ę n i e z r e l i g i i , l e c z z n i e s p r a w i e d l i w o ś c i z i n s t y t u c j o n a l i z o w a n e j — p o d k r e ś l a J o n S o b r i ­ n o S I , B a s k o s i a d ł y o d 1 9 5 7 r . w S a l w a d o r z e , n a l e ż ą c y d o c z o ł ó w k i t e o l o g ó w o r i e n ­ t a c j i w y z w o l e n i a . W p ł a s z c z y ź n i e u b ó s t w a n a s t ę p u j e p r z e s u n i ę c i e „ o d n i e s p r a w i e d l i ­ w o ś c i k u n i e l u d z k o ś c i ” . N i e u c h r o n n a p r z e m o c r e w o l u c y j n a r o d z i s i ę z o k r u c i e ń s t w r e p r e s j i : t o s a m o o b r o n a l u d u u c i e m i ę ż o n e g o , z a ł o ż o n a w z n a c z n e j c z ę ś c i n a z a s a d a c h e t y c z n y c h . Ś w i a t n a s z j e s t „ s k r a j n i e p r z e m o c o w y ” , a p o d s t a w o w y m k o r z e n i e m t e g o z ł a j e s t k a p i t a l i z m — o b o j ę t n e p o d j a k i m o b l i c z e m — n i e z a ś r e l i g i a . N i e s p r a w i e d l i ­ w o ś ć s t r u k t u r a l n a n i e m a ż a d n e j m o t y w a c j i r e l i g i j n e j , w s z a k ż e s t a r a s i ę w e s p r z e ć n a r e l i g i j n o ś c i t r a d y c y j n e j , p r z e d s t a w i a j ą c k a p i t a l i z m j a k o o b r o n ę r e l i g i i ( c o z y s k a ł o p o ­ p a r c i e n i e k t ó r y c h b i s k u p ó w ś r o d k o w o a m e r y k a ń s k i c h ) — o r a z n a s e k t a c h p r a k t y k u j ą ­ c y c h r e l i g i ę a l i e n u j ą c ą i s ł u ż ą c y c h z a a n t y d o t w o b e c r e l i g i j n o ś c i w y z w o l e ń c z e j . J e z u ­ i t a d o s t r z e g a p r z y d a w a n i e s y s t e m o w i w ł a d z y z a s z c z y t ó w z p o r z ą d k u r e l i g i j n e g o : w y ­ ł a n i a s i ę „ t e o l o g i a k a p i t a l i z m u ” , n i e w a h a j ą c a s i ę u s t a n a w i a ć w i ę z i m i ę d z y K r ó l e s t w e m B o ż y m a r y n k i e m , m i ę d z y J a h w e a s p o ł e c z n o ś c i ą b i z n e s u ; s a m o p o w i a d a s i ę z a „ r e l i ­

(6)

g i ą w y z w o l e ń c z ą ” : w i a r a c h r z e ś c i j a ń s k a o d c z y t y w a n a p r z e z t e o l o g i ę w y z w o l e n i a p r o ­ w a d z i d o w a l k i „ r i p o s t u j ą c e j ” w o b r o n i e b l i ź n i c h , a p r z e c i w n i e s p r a w i e d l i w o ś c i i u c i e ­ m i ę ż e n i u . P r z e m o c „ r i p o s t u j ą c a ” m o ż e b y ć p r z e j a w e m m i ł o ś c i d o d a n e g o l u d u , s t a n o ­ w i o d p o w i e d ź n a s y t u a c j ę n i e l u d z k ą , w y r a ż a — c h o ć b y n a s p o s ó b t r a g i c z n y — k o ­ n i e c z n o ś ć k o n t y n u o w a n i a w a l k i p r z e c i w n i e s p r a w i e d l i w o ś c i . W c z . I I M a r y G r e y z S o u t h a m p t o n — p r z e w o d n i c z ą c a E u r o p e j s k i e g o S t o w a r z y ­ s z e n i a K o b i e t P o d e j m u j ą c y c h P o s z u k i w a n i a T e o l o g i c z n e , p r o f e s o r f e m i n i z m u i c h r y - s t i a n i z m u w N i j m e g e n — a k c e n t u j e : k a p ł a ń s t w o J e z u s a z N a z a r e t u b y ł o s i l n i e o z n a ­ c z o n e u c z u l e n i e m n a c i e r p i e n i e k o b i e t o r a z o s ą d e m s y s t e m ó w n a t o p r z y z w a l a j ą c y c h . M o ż n a ż y w i ć n a d z i e j ę , ż e z t r a d y c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j d a s i ę z a c z e r p n ą ć z a s o b ó w d o p r z e o b r a ż a n i a s y t u a c y j n e g o : o b e c n i e p r z e m o c w o b e c k o b i e t j e s t u w i a r y g o d n i a n a k u l ­ t u r o w o i r e l i g i j n i e . T a k i e b y ł o p r z e ś w i a d c z e n i e m i ę d z y n a r o d o w e j g r u p y k o b i e t u p r a ­ w i a j ą c y c h t e o l o g i ę , a o b r a d u j ą c y c h w g r u d n i u 1 9 9 4 r . w K o s t a r y c e n a z a p r o s z e n i e K o m i s j i K o b i e c e j E k u m e n i c z n e g o S t o w a r z y s z e n i a T e o l o g ó w T r z e c i e g o Ś w i a t a ( s k r ó t a n g i e l s k i E A T W O T ) . P o d k r e ś l a : u j a w n i a n i e p r z e m o c y i j e j ź r ó d e ł z w ł a s z c z a t a m , g d z i e o d p o w i e d z i a l n o ś ć p r z y p a d a r e l i g i o m o r a z w y z n a c z a n i e p o w i ą z a ń m i ę d z y r ó ż n y m i r o ­ d z a j a m i p r z e m o c y . U s t a l e n i e ź r ó d e ł p r z e m o c y w r e l i g i j n y c h t r a d y c j a c h c h r z e ś c i j a ń ­ s k i c h s p r o w a d z a s i ę d o z d e f i n i o w a n i a ź r ó d e ł , k t ó r e s t a l e p o n i ż a j ą s e k s u a l n o ś ć k o b i e t i l e g i t y m u j ą g w a ł t o w n e p o s t a w y m ę s k i e w y r a ż a j ą c e t o p o n i ż a n i e . W e w s z y s t k i c h r e l i - g i a c h c z ę s t e p r z e d s t a w i a n i e k o b i e t j a k o p o z b a w i o n y c h p e ł n e j k o n d y c j i p o d m i o t u l u d z ­ k i e g o n a l e ż y u z n a ć z a j e d n ą z p r z y c z y n p r z e m o c o w o ś c i d o m o w e j . C h r z e ś c i j a ń s t w o — c h o ć z e ś r o d k o w a n e n a l i t o ś c i i w s p ó ł c z u c i u d l a s ł a b y c h — n a d a l i d e o l o g i z u j e c i e r p i e ­ n i e w s p o s ó b n i e d a j ą c y ż a d n e j n a d z i e i c i e m i ę ż o n y m k o b i e t o m n a o p u s z c z e n i e m ę ż a - - b r u t a l a : „ Ś w i ę t o ś ć j e s z c z e w i ą ż e s i ę z w y t r z y m a ł o ś c i ą n a z ł o i z c i e r p i e n i e m , a r z a d ­ k o z p r z e ż y w a n i e m ż y c i a w j e g o p e ł n i ” . G r e y n a w o ł u j e k o b i e t y d o r o z w a ż e n i a t r y b u w s p ó ł d z i a ł a n i a „ w p r z e m o c y n a d i n n y m i k o b i e t a m i , c z ę s t o n a s p o s ó b r a s i s t o w s k i . ( . . . ) W e w s z y s t k i c h n a s z y c h k o n t e k s t a c h n a l e ż y o c z y ś c i ć k a ż d e n a u c z a n i e c h r z e ś c i j a ń s k i e , k t ó r e i n t e r p r e t o w a n o z k o r z y ś c i ą d l a p r z e m o c y ” . O d r z u c a p r z y w o ł y w a n i a m r o k ó w a p o ­ k a l i p t y c z n y c h w o b l i c z u n o w e g o m i l l e n i u m ; o d w a g ę k o b i e t , i c h p o s z u k i w a n i a i i c h ż y c i e w s p ó l n e o d ż y w i a z a a n g a ż o w a n i e w p o d s t a w o w ą h i s t o r i ę c h r z e ś c i j a ń s t w a : o s p r a ­ w i e d l i w o ś ć d l a n a j b a r d z i e j n a r a ż o n y c h n a z r a n i e n i e . „ W i e k X X z r o d z i ł s i ę i r o z w i n ą ł p o d z n a k i e m k r y z y s u r e l i g i i ” — t a k z a p o c z ą t k o ­ w u j e a r t y k u ł P r a k t y k o w a n i e p r z e m o c y w i m i ę r e l i g i i A n d r e a R i с c a r d i , p r o f e s o r h i ­ s t o r i i K o ś c i o ł a w U n i w e r s y t e c i e R z y m - I I I . N a s z e s t u l e c i e o g r a n i c z y ł o p r z e s t r z e ń r e l i ­ g i j n ą ; l a i c k o ś ć p a ń s t w a n a d w ą t l a ł a s p o ł e c z n ą r o l ę r e l i g i i , u t w i e r d z a ł a s i ę z a ś s w o b o d a r e l i g i j n a d l a k a ż d e j w i a r y ; n o w o c z e s n o ś ć o d ł ą c z a ł a r e l i g i ę o d j e j r o l i p r o t a g o n i s t y h i ­ s t o r i i . J e d n a k ż e w l a t a c h s i e d e m d z i e s i ą t y c h r e l i g i a p o c z ę ł a p o w r a c a ć j a k o w a ż n y c z y n n i k w w i e l u k r a j a c h : r e l i g i e s t a w a ł y s i ę e l e m e n t e m w o j n y l u b p o k o j u , s t a b i l n o ś c i l u b c h w i e j - n o ś c i . R i c c a r d i a k c e n t u j e r o l ę J a n a P a w ł a I I w z a i n i c j o w a n i u o k r e s u n o w e j a k t y w n o ­

(7)

ś c i p o l i t y c z n e j o r a z s p o ł e c z n e j w ś w i e c i e c h r z e ś c i j a ń s k i m ; p o z y t y w n i e o c e n i a f u n k c j ę K o ś c i o ł a p o l s k i e g o j a k o „ p r z e s t r z e n i o p o z y c y j n e j ” , z a r a z e m p r z y g o t o w u j ą c e g o n a ­ c i s k s p o ł e c z e ń s t w a c y w i l n e g o b e z o s i ą g a n i a m o m e n t u z e r w a n i a , m o g ą c e g o s p o w o d o ­ w a ć i n t e r w e n c j ę s o w i e c k ą . R e l i g i e t o n i e t y l k o s t r e f a k o n s e r w a t y z m u z w i ą z a n a z e s t a ­ r y m r e ż i m e m : m o g ą o n e c z u w a ć n a d p r o t e s t e m i r e a k c j ą p r z e c i w i s t n i e j ą c e m u p o r z ą d ­ k o w i . H i s t o r y k p r z e s t r z e g a p r z e d a b s o l u t y z a c j ą z j a w i s k a r e l i g i j n e g o : ś r o d o w i s k a r e l i g i j n e s ą w a ż n e w p e w n y c h r e j o n a c h ś w i a t a , w s z a k ż e n i e m a l n i g d z i e n i e s ą d e c y d u ­ j ą c e . Ś w i a t n i e n a l e ż y i n a j w y r a ź n i e j n i e b ę d z i e n a l e ż a ł d o j e d n e j j e d y n e j w i a r y r e l i g i j ­ n e j : t a o c z y w i s t o ś ć z m u s z a r e l i g i e d o r o z w a ż a n i a w a r u n k ó w w s p ó ł b y t o w a n i a , d i a l o g u i w z a j e m n e g o p o j m o w a n i a . G d z i e d y s p o n o w a ł y w ł a d z ą i p o w a ż a n i e m , t a m c h r z e ś c i j a ń s t w o i i s l a m p r z y s t a w a ­ ł y n a p r z e m o c , u w i a r y g o d n i a ł y j ą , n a w e t w y w o ł y w a ł y i s p r a w o w a ł y - - s t w i e r d z a H e r ­ m a n n H ä r i n g , p r o f e s o r t e o l o g i i d o g m a t y c z n e j w k a t o l i c k i m u n i w e r s y t e c i e N i j m e ­ g e n , p o d e j m u j ą c p r o b l e m z w a l c z a n i a p r z e m o c y s t o s o w a n e j w i m i ę r e l i g i i n a p r z y k ł a ­ d z i e c h r z e ś c i j a ń s t w a i i s l a m u . O b i e r e l i g i e w y k a z u j ą s k ł o n n o ś ć d o s i ę g a n i a p o p r z e m o c o w o ś ć , g d y i c h t o ż s a m o ś ć w y d a j e s i ę z a g r o ż o n a . T e o l o g r o z w a ż a d z i e d z i c t w o p r z e m o c y : w c h r z e ś c i j a ń s k i m ś r e d n i o w i e c z u h e r e z j ę u w a ż a n o z a z b r o d n i ę p u b l i c z n ą i t ę p i o n o j ą z n a j w i ę k s z ą s u r o w o ś c i ą ; p o d o b n i e u s u n n i t ó w p r z y m u s i p r z e m o c o d g r y ­ w a ł y w i e l k ą r o l ę ( m n i e j s z ą u s z y i t ó w ) . D o ś w i a d c z e n i e h i s t o r y c z n e w s k a z u j e , ż e r o ­ s n ą c y w p ł y w s p o ł e c z n y p r o w a d z i d o r ó w n i e r o s n ą c e j p r z e m o c y . W p ł a s z c z y ź n i e p o l i ­ t y c z n e j i n k w i z y c j a m a s w ó j o d p o w i e d n i k w a n a l o g i c z n e j i n s t y t u c j i p r a w n e j k a l i f a t u b a g d a d z k i e g o z I X w . „ W s p ó ł c z e ś n i e K o ś c i ó ł k a t o l i c k i u s t a n o w i ł p o s t ę p o w a n i a s k r a j ­ n i e s z t y w n e i n i e t o l e r a n c y j n e , n i e n a r u s z a j ą c e j u ż , r z e c z o c z y w i s t a , f i z y c z n e j i n t e g r a l ­ n o ś c i o f i a r , l e c z g o d z ą c e w i c h i n t e g r a l n o ś ć p s y c h i c z n ą ” . P r z e z s t u l e c i a — u t r z y m u j e H ä r i n g — „ o b i e r e l i g i e w p r z e r a ż a j ą c y m s t o p n i u p o w i ę k s z y ł y z a k r e s n i e t o l e r a n c j i i r o s z c z e ń d o p r a w d y , s t o s u j ą c p r z e m o c p s y c h i c z n ą i c i e l e s n ą ” . W s w y m s t o s u n k u d o d y s y d e n t ó w o b i e r e l i g i e n a r a ż o n e s ą n a p o k u s y s i ę g a n i a p o p r z y m u s i p r z e m o c , s ą b o w i e m r e l i g i a m i p r o f e t y c z n y m i , k t ó r e w y t w a r z a j ą p e w n i k i o r a z o d w a g ę d o z m i e n i a ­ n i a ś w i a t a i s p o ł e c z e ń s t w a . T a k w i ę c c h r z e ś c i j a n i e o r a z m u z u ł m a n i e b e z k o m p r o m i s o ­ w o p o s z u k u j ą w o l i B o g a i s ą p r z e ś w i a d c z e n i , ż e o n a k i e r u j e i c h w y b o r e m : k s z t a ł t o w a ­ n i e ś w i a t a u c h o d z i z a u t o p i ę K r ó l e s t w a B o ż e g o . W c z . I I I H ä r i n g w i n n y m a r t y k u l e w s k a z u j e , ż e r e l i g i a w i e d z i e d o p r z e m o c y j e d y n i e w e s p ó ł z i n n y m i c z y n n i k a m i , j a k i n t e r e s y n a r o d o w e , o p o z y c j a p o l i t y c z n a , c h w i l e n i e p e w n o ś c i s p o ł e c z n e j i k u l t u r o w y c h w s t r z ą s ó w ; k i e r o w a n e o d w e w n ą t r z c z y z z e ­ w n ą t r z n a s p o s ó b b ł ę d n y , r e l i g i e m o g ą s t a w a ć s i ę o ś r o d k a m i w y b u c h o w e j p r z e m o c y . J e d n a k ż e w s z y s t k i e r e l i g i e z a j m u j ą p o s t a w ę k r y t y c z n ą w o b e c p r z e m o c y — w e w s z y s t ­ k i c h i s t n i e j ą n u r t y o d r z u c a j ą c e b e z z a s t r z e ż e ń s t o s o w a n i e p r z e m o c y , w e w s z y s t k i c h t e ż z n a j d u j ą s i ę j e d n o s t k i l u b g r u p y d z i a ł a j ą c e , w i m i ę s w e j r e l i g i i , n a r z e c z p o j e d n a n i a i z w y c i ę s t w a n a d p r z e m o c ą . Z d o l n o ś ć r e l i g i j n a d o w y z w o l e n i a s i ę z p r z e m o c o w o ś c i

(8)

i d o j e j z w a l c z a n i a w y w o d z i s i ę b e z p o ś r e d n i o z s o l i d a r y z o w a n i a s i ę z o f i a r a m i p r z e ­ m o c y . K o ń c o w e s t u d i u m E d w a r d a S c h i l l e b e e c k x a O P — e m e r y t o w a n e g o p r o f e s o r a k a t o l i c k i e g o u n i w e r s y t e t u w N i j m e g e n i j e d n e g o z c z o ł o w y e h t e o l o g ó w o s t a t n i e g o s z e ś ć d z i e s i ę c i o l e c i a — z a l i c z o n o d o „ d o k u m e n t a c j i ” . W i s t o c i e r o z w a ż a n i a R e l i g i a a p r z e m o c m a j ą c h a r a k t e r f i n a l n e g o p o s ł o w i a . C z ł o w i e k w s p ó ł c z e s n y p r a g n i e u n i k n ą ć „ t e n o r y ż u j ą c e g o d o g m a t y z m u ” l u d z i , s y s ­ t e m ó w i r e l i g i i , u t r z y m u j ą c y c h d y s p o n o w a n i e m o n o p o l e m n a p r a w d ę t n i e u b ł a g a n i e o d r z u c a j ą c y c h w s z e l k ą m y ś l i n n ą . Z d r u g i e j s t r o n y w i ę k s z o ś ć c h c e u n i k n ą ć „ r a d y k a l ­ n e g o r e l a t y w i z m u ” n i e z n a j ą c e g o n o r m i w a r t o ś c i , p r o b l e m a t y z u j ą c e g o g o d n o ś ć l u d z ­ k ą i d e h u m a n i z u j ą c e g o c z ł o w i e c z e ń s t w o . T e o l o g u w a ż a , ż e p o c z u c i e w y ż s z o ś c i o k a ­ z y w a n e p r z e z r e l i g i e w y d a j e s i ę s t a n o w i ć j e d n ą z n a j w a ż n i e j s z y c h p r z e s z k ó d d l a w s p ó ł ­ i s t n i e n i a r ó ż n y c h r e l i g i i w o b r ę b i e j e d n e g o k r a j u — i z a g r a ż a k u l t u r z e g o d n e j c z ł o w i e k a . J e ż e l i r e l i g i a s t a n o w i n a j w a ż n i e j s z ą w a r t o ś ć ż y c i a l u d z k i e g o , j a k t e g o d o ś w i a d c z a j ą w i e r z ą c y w B o g a w e d l e w ł a s n e g o s p o s o b u s a m o p o j m o w a n i a — w ó w c z a s w s z e l k i e t e o r e t y c z n e c z y p r a k t y c z n e n a d u ż y c i e r e l i g i i w i e d z i e d o n a j s t r a s z n i e j s z y c h a k t ó w n i e ­ l u d z k i c h : „ W c i ą g u d z i e j ó w w a l c z o n o i z a b i j a n o w i m i ę B o g a ” . R o s z c z e n i a d o w o l n e j r e l i g i i d o s t a t u s u j e d y n e j r e l i g i i p r a w d z i w e j l o g i c z n i e n e g u j ą p r a ­ w o i n n y c h r e l i g i i d o i s t n i e n i a , s t a n o w i ą s w o i s t e „ w y p o w i e d z e n i e w o j n y ” , a w i ę c t e ż p r z e ­ m o c y . , J e d y n i e w b l a s k u r e l i g i j n e j t r a d y c j i l u d z k o ś c i s t a n i e s i ę r z e c z y w i ś c i e d o s t r z e g a l n e d l a c z ł o w i e c z e ń s t w a b o g a c t w o t r a n s c e n e d e n c j i r e l i g i j n e j ” . D a l s z ą p o d w a l i n ę p r z e m o c y r e l i g i j n e j z a p e w n i a p r z e ś w i a d c z e n i e n i e k t ó r y c h w i e r z ą c y c h , ż e i c h r e l i g i a j e s t „ p i e r w s z y m o b o w i ą z k i e m c y w i l n y m ” i B ó g , k t ó r e g o z n a j ą , m a b y ć b e z p o ś r e d n i m g w a r a n t e m d o b r a s p o ł e c z e ń s t w a l u d z k i e g o . G d y w I V w . c h r z e ś c i j a ń s t w o s t a ł o s i ę r e l i g i ą p a ń s t w o w ą B ó g c h r z e ś c i j a n o k a z a ł s i ę o b r o ń c ą p a ń s t w o w e g o p o r z ą d k u s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e g o z w s z y s t ­ k i m i k o n s e k w e n c j a m i d l a k a ż d e g o d y s y d e n t a : i n n o m y ś l e n i e z r ó w n y w a ł o s i ę z e z b r o d n i ą o b r a z y m a j e s t a t u . P r z y j m u j ą c a n t y c z n y t e n n i n r z y m s k i „ r e l i g i o ” ( k u l t , c z e ś ć ) K o ś c i ó ł u m o ż ­ l i w i a ł p ó ź n i e j s z e k r u c j a t y i i n k w i z y c j ę : o d s t ę p u j ą c y c h o d p r a w d z i w e j w i a r y , b ę d ą c e j g w a - r a n t k ą d o b r a P a ń s t w a , w y d a w a n o p r z e m o c y c y w i l n e j i p r o w a d z o n o n a s t o s j a k o n i e b e z ­ p i e c z n y c h d l a P a ń s t w a . „ R e l i g i j n ą p r z e m o c c h r z e ś c i j a ń s t w a w h i s t o r i i t ł u m a c z y n i e r e l i g i a c h r z e ś c i j a ń s k a j a k o t a k a , a l e j e j s o j u s z z e s t a r o ż y t n y m n a z e w n i c t w e m « r e l i g i o » , j a k r ó w ­ n i e ż w y w y ż s z e n i e r z e k o m e j m o r a l n o ś c i d o r a n g i w o l i B o ż e j ” . Z d a n i e m t e o l o g a „ r e l i g i a P a ń s t w a j e s t n i e b e z p i e c z n a d l a c z ł o w i e k a i i s t o t n i e p r z e m o c o w a w s w e j r e a l n o ś c i ” . I d e ę „ w y b r a ń s t w a B o ż e g o ” S c h i l l e b e c c k x o d c z y t u j e i n a c z e j , n i ż t o c z y n i s i ę t r a d y ­ c y j n i e : „ W y b r a n y l u d B o g a t o c a ł a l u d z k o ś ć — w s z e l k i e h i s t o r y c z n e f o n n y w i a r y w w y - b r a ń s t w o r e l i g i j n e m u s z ą s t a ć w s ł u ż b i e w y b r a ń s t w a p o w s z e c h n e g o ” . T e o l o g w s k a z u j e n a c e l o w o ś ć u s u n i ę c i a c h r z e ś c i j a ń s k i c h r o s z c z e ń d o „ p r a w d y a b s o l u t n e j " , j a k i e w y k r y ­ s t a l i z o w a ł y s i ę z u p ł y w e m c z a s u , w s e n s i e e k s k l u z y w n y m b ą d ź i n k l u z y w n y m . S t o s u n k i m i ę d z y r e l i g i a m i w i n n y o d r z u c a ć w s z e l k ą d y s k r y m i n a c j ę w o b e c i n n y c h i n i e w n o s i ć

(9)

j a k i e g o k o l w i e k p o c z u c i a w y ż s z o ś c i . W e w s z y s t k i c h r e l i g i a c h ł ą c z n i e j e s t w i ę c e j p r a w d y n i ż w j e d n e j s p e c y f i c z n e j r e l i g i i — a „ c h r z e ś c i j a ń s t w o n i e j e s t w y j ą t k i e m ” , w i e l o ś ć r e l i ­ g i i n i e s t a n o w i z ł a , j a k i e n a l e ż a ł o b y u s u n ą ć z a w s z e l k ą c e n ę : „ R e l i g i e m o g ą ż y w i ć n a ­ d z i e j ę n a w z b o g a c a n i e w z a j e m n e , d o p ó t y j e s t t o z g o d n e z a u t e n t y c z n y m i , w ł a ś c i w y m i i m r y s a m i r e l i g i j n y m i ” . K u l t u r a p r a w c z ł o w i e k a n i e w y s t a r c z a , c h o ć s t a n o w i m i n i m u m i p o c z ą t e k m i ł o ś c i — s t w i e r d z a n i j m e g e ń c z y k w k o n k l u z j i . L u d z i e p o s z u k u j ą k u l t u r y s p r a w i e d l i w o ś c i i m i ł o ś c i , „ c h c ą b y ć a k c e p t o w a n i b e z j a k i c h k o l w i e k w a r u n k ó w p r z e z i n n y c h ” . K u l t u r a g o d n a c z ł o w i e k a j e s t , k o n i e c k o ń c ó w , k u l t u r ą m i ł o ś c i , k t ó r e j n i e d a s i ę s k o d y f i k o w a ć i u t r w a l i ć p r z e z u s t a w y . „ D l a t e g o t e ż r u c h r e l i g i j n y n i e o d r y w a j ą c y s i ę o d s w y c h p r a w d z i w y c h k o r z e n i p o z o s t a j e j e d n ą z n a j b a r d z i e j d y n a m i c z n y c h s i ł k a ż d e j k u l ­ t u r y g o d n e j c z ł o w i e k a ” . Z e s z y t t u o m a w i a n y m a j a k g d y b y t r z y o s i e : a n a l i z u j e u c h y b i e n i a p r z e s z ł o ś c i , s z t u c z ­ n o ś ć r o s z c z e ń , d e p r a w a c j ę p o d s t a w o w y c h i d e a ł ó w — w s z y s t k o , c o p r z y n o s i ł o p r z e m o - c o w o ś ć w i m i ę r e l i g i i c z y r e l i g i j n e j i n s t y t u c j i ( a ł b o B o g a ) , n i e p r z y s t a j e n a u p r o s z c z o n y p o g l ą d ( a t e i z u j ą c y , z d a n i e m S c h i l l e b e e c k x a ) o n i e r o z ł ą c z n y c h w i ę z i a c h p r z e m o c y z r e l i - g i ą i w y k a z u j e , ż e p o s t a w y w s z e l k i c h r e l i g i i b y ł y z a s a d n i c z o s k i e r o w a n e p r z e c i w p r z e ­ m o c y , a n a w e t w o k r e s a c h n a j d r a s t y c z n i e j s z e j p r z e m o c o w o ś c i „ u r e l i g i j n i o n e j ” w y s t ę p o ­ w a ł y p r z e c i w p r ą d y ; s t a w i a w r e s z c i e p r o p o z y c j e w y z u c i a s i ę z w s z e l k i c h „ w y b r a ń s t w ” , , j e d y n o ś c i ” , „ a b s o l u t y z a c j i ” j a k o u m o ż l i w i a j ą c y c h c z y d o p u s z c z a j ą c y c h w o s t a t e c z n y m p o d ą ż a n i u r ó ż n i e p o j m o w a n ą p r z e m o c o w o ś ć — i w y s u w a w i z j ę w s p ó ł s z l a k u b e z p r z e - m o c o w e g o c z y n a w e t a n t y p r z e m o c o w e g o , a k c e n t u j ą c n a d r z ę d n o ś ć p o k o j u d l a ś w i a t a . Z a r ó w n o k o n s t a t a c j e h i s t o r y c z n e , j a k t e ż p r o j e k c j e p r z y s z ł o ś c i o w e m o g ą d l a n i e ­ j e d n e g o o k a z a ć s i ę d o t k l i w e , b u r z ą c ł a d s p o k o j n i e u t r w a l o n y . N a l e ż y w i ę c p r z y p o m ­ n i e ć , ż e p i e r w s z y m z z a d a ń t e g o p r z e g l ą d u j e s t p r z e d k ł a d a n i e n a j n o w s z e g o s t a n u p o ­ s z u k i w a ń w z a k r e s i e m y ś l i r e l i g i j n e j o r a z n a u k r e l i g i j n y c h . T a k c z y i n a c z e j , b r a k u j ą c y n a o k ł a d c e z e s z y t u i n a j e j g r z b i e c i e z n a k z a p y t a n i a o k a z a ł s i ę p r a w d z i w i e k o n i e c z n y w t y t u l e . M i c h a ł H o r o s z e w i c z , W a r s z a w a J o s é O s c a r B E O Z Z O , V i r g i l E L I Z O N D O ( e d . ) , U n e n o u v e l l e a p o c a l y p s el e r e ­ t o u r d e s f l é a u x „ C o n c i l i u m - R e v u e I n t e r n a t i o n a l e d e T h é o l o g i e ” , P a r i s 1 9 9 7 , B e a u - c h e s n e É d i t e u r C a h i e r , 2 7 3 , s s . 1 3 9 . P o s t ę p y n a u k o w o - t e c h n i c z n e , o s i ą g n i ę c i a w d z i e d z i n i e m e d y c y n y i s ł u ż b y z d r o w i a , p r z e z w y c i ę ż a n i e c h o r ó b e n d e m i c z n y c h . . . z o s t a j ą z a k ł ó c o n e p r z e z p o j a w i e n i e s i ę n o ­ w y c h z a g r o ż e ń j a k A I D S c z y n a w r ó t i n n y c h , p r a k t y c z n i e w y r u g o w a n y c h , j a k c h o l e r a c z y m a l a r i a . J e ź d ź c y A p o k a l i p s y p o j a w i a j ą s i ę z o r s z a k i e m k a t a s t r o f j a k w o j n y , g ł ó d , z g o n y m a s o w e . R e a k c j e l ę k u i p a n i k i , p r z y w o ł y w a n i e d a w n y c h m e c h a n i z m ó w s p o ł e c z ­

Cytaty

Powiązane dokumenty

17 (1943) 118) pointed out that the documents all belong to a comparatively short period and suggested that the post was abolished quite quickly. The new reference is to be dated

Minister bezpieczeństwa publicznego spe­ cjalnym rozkazem nr 046 z 30 października zdecydował o nadaniu 11 oficerom orderów państwowych oraz przyznaniu nagród pieniężnych dla

We have introduced the Multi-Person, Multimodal Board Game Affect and Interaction Analysis Dataset, MUMBAI, consisting of video recordings of players playing different types of

Liście wiązu korkowego są mniejsze niż w gatunku, szorstkie, bardziej wydłużone, z wy- ciągniętym wierzchołkiem i klinowatą nasadą na dłuższym i cieńszym

Przepisy o ustroju adw okatury ZSR R nie znają instytucji kom isji dyscyplinarnej w polskim ujęciu. Członek adw okatury w ZSR R może być w yklu­ czony przez

The optimization of screw propellers working in an in- viscid, incompressible and unbounded fluid was achieved by optimum radial distribution of circulation along the blades

Stanisław Lem jest kosmicznie uparty w dążeniu do uzmysłowienia swoim czytelnikom – przedstawicielom gatunku homo sapiens, że istnieją obiektywne ograniczenia ich

biologicz­ nych, medycznych, ponadnarodowe nazewnictwo astronomiczne, wyrażenia fra­ zeologiczne, które wywodzą się ze wspólnej dla większości narodów kultury