A C T A U N I V E R S I T Ä T I S L O D Z I E N S I S
F O LIA IURIDICA 43, 1989
K rzy szto f Skotnicki
OKRĘG NARODOWOŚCIOWY JAKO FORMA ROZWIĄZANIA PROBLEMU MAŁYCH NARODOWOŚCI W ZWIĄZKU RADZIECKIM*
W STĘP
Wielonarodowa carska Rosja była na początku XX w. jednym z naj-większych państw na świecie. Zamieszkujące ją narody i narodowości znajdowały się jednak na różnym stopniu rozwoju politycznego, gospo-darczego i kulturalnego1. Niektóre spośród nich osiągnęły już wówczas fazę rozwoju kapitalistycznego, inne były na etapie feudalnym, zaś wiele (zwłaszcza tych najmniejszych, żyjących na Dalekiej Północy, Syberii i na Dalekim Wschodzie) pozostawało jeszcze na etapie patriarchałno- -rodowym, posługując się wyłącznie językiem mówionym i nie posiadając własnego alfabetu. Z tego też względu w literaturze przedmiotu doko-nywane jest słuszne, moim zdaniem, wyodrębnienie trzech podstawowych grup narodów i narodowości żyjących w tym państwie; jako kryterium rozróżniające brany jest pod uwagę ogół cech poszczególnych narodów i narodowości, w tym przede wszystkim ich historyczne tradycje. Pier- -— . .. . »
* T eks t p o w s ta ł na p od s taw ie op r ac ow an ia z r e a liz o w a n e g o w ram ach CPBP 11.4. „ Id e olo gicz ne i p o lityc z no -p ra w n e a s p e k ty w s p ó łis tn ie n ia pa ń stw o r óżny ch ustrojach" .
1 W e d łu g je d y n e g o spisu lu d n o śc i p rz ep ro w ad zo n ego w ca rs kiej Rosji w 1897 r., im perium to z a m ie sz k iw a ło 86 n aro dów i n ar o do w oś ci, p o s łu g u ją c y ch s ię 146 ję z y -kam i i narzeczam i. D an e te n ie b y ł y jed na k pe łno , p od o bn ie ja k p óź n ie jsz e bada - nia s ta ty s ty c z n e o pra co w an o na p o d s ta w ie s p is ó w lud n o ś c i pr zep ro w a d zon yc h b ez-po śre dn io ez-po R ew o lu cji P aźd zie rn iko w ej. W ed ług n a jn o w s z e go o pr ac ow a nia , sp o -rz ąd zo n ego na po d s ta w ie O g ó l n o z w i ą z k o w e g o s pi su lu d n o ś c i z dnia 17 I 1979 r., Z w iąz ek S o c ja lis ty c z n y c h R ep ublik R a dzieck ich za m ies zk ują 92 nar ody i nar odo-w o ś c i odo-w y m ie n io n e z n a zodo-w y oraz sz e r e g na r o do odo-w o śc i, któ re n ie z o s ta ły odo-w y s z c z e g ó l-n io l-n e z l-n a z w y, a o be jm ują ce gru pę 136 ty s . osób . Por. W . I. К o z ł o w , N a c y o l-n a l '- no s li SSSR ( e t n o g r a l ic z e s k ij obz or ), M o sk w a 1975, s. 9; N a s i e l e n ij e SSSR p o d o n -n y m W s i e s o ju z -n o j p e r e p i s y -na s i e le -n ija 1979 god a, M o sk w a 1980, s, 23— 24.
wszą grupę stanowią narody, które posiadając już wcześniej swoją pań-stwowość, utraciły ją następnie w wyniku ekspansji Rosji. Drugą tworzą narody nie mające nigdy w przeszłości swojej państwowości, których jed-nakże stopień rozwoju ekonomicznego, politycznego i kulturalnego umo-żliwiał zbudowanie samodzielnych państw, do czego nie dopuściły władze carskiej Rosji. Wreszcie trzecia grupa obejmuje wszystkie pozostałe na-rody i narodowości, nie posiadające żadnych warunków do utworzenia
własnej państwowości2.
Bardzo złożony skład narodowy w carskiej Rosji w najmniejszym nawet stopniu nie wpłynął jednak na formę jej ustroju państwowego, wręcz przeciwnie — cała polityka wewnętrzna w państwie zmierzała do rusyfikacji narodów i narodowości zamieszkujących jego terytorium. Państwo to było unitarne, podzielone na 80 jednostek administracyj-nych: guberni i obwodów, przy wytyczaniu których w ogóle nie uwzględ-niano czynnika narodowego.
Po rewolucji lutowej w 1917 r. pomimo znacznego zaktywizowania ruchów narodowych w Rosji, problemowi narodowemu w dalszym ciągu Rząd Tymczasowy nie poświęcał specjalnej uwagi, a partie burżuazyjne nie miały w tej sprawie jasno określonego programu.
Rozwiązanie kwestii narodowej stało się jednym z najważniejszych zagadnień, jakie przyszło rozwiązać młodej władzy radzieckiej. Rewolucja Październikowa spowodowała bowiem upadek starego państwa i rozbicie jego dotychczasowej jedności. W wielu wypadkach trudno jest nawet
określić powiązania występujące pomiędzy poszczególnymi terytoriami a politycznym centrum Rosji Radzieckiej. Nie bez znaczenia był również fakt rozbieżności poglądów w kierownictwie partii bolszewickiej, na
sposób rozwiązania tego problemu (federacja czy autonomizacja). W kon-sekwencji proces formowania Związku Socjalistycznych Republik Ra-dzieckich był długotrwały, a o ostatecznej formie ustroju państwowego zadecydowały nie tylko teoretyczne koncepcje przywódców Rewolucji, ale również stan faktyczny: stopień rozwoju politycznego, gospodarczego i kulturalnego poszczególnych narodów i narodowości oraz warunki wojny domowej i obcej interwencji3.
W pracy tej pragnę przedstawić poszukiwania sposobu rozwiązania problemu bardzo małych narodowości w Związku Socjalistycznych
Repu-2 Por. О. I. C z i s t j a k ó w , S t a n o w l ie n ij e r o s s i js k o j l i e d e r a c y i (1917— 1922), M os kw a 1966, s. 72— 73.
3 P ro ble m a tyk a ta, a g łó w n ie w ar un ki w ja kich do szło do po dp is an ia 30 XII 1 9 2 2 r. u m ow y o u tw o rz eniu Z w iązku S o c ja lis ty c z n y c h R epublik R ad zieck ic h je st s ze ro k o z an a liz ow a n a w liter atu rz e przedm iotu. Spośród pu blikac ji p o ls k ich a uto-r ów puto-rzede w s zy s tk im w y m ie n ić n a le ż y puto-race: W . S u c h e c k i , G e n e z a le d e r a li z -
m u r a d z ie c k ie g o , W a rs za w a 1961; T. S z y m c z a k , U s t r ó j p o l i t y c z n y Z w i ąz ku S o c j a l i s ty c z n y c h R e p ub l ik R a d z ie ck i c h (1936— 1976), W ro c ła w 1978.
blik Radzieckich. Ukażę przekształcenia, które doprowadziły do powsta-nia okręgów narodowościowych, jak i spróbuję scharakteryzować ich pozycję ustrojowo-prawną. Zagadnienie to nie było jak dotąd przedmio-tem szerszego zainteresowania polskiej, jak i obcej nauki prawa
pań-stwowego, co nie wydaje się być słuszne. Zastosowano bowiem bardzo interesujące rozwiązania ustrojowo-prawne.
W artykule świadomie nie omawiam obecnej pozycji ustrojowo-praw- nej okręgów autonomicznych (zmiana nazwy nastąpiła z chwilą uchwa-lenia Konstytucji ZSRR w 1977 r.). Jej przedstawienie spowodowałoby bowiem znaczne przekroczenie ram przyjętych dla tego typu opracowań.
W P RO W ADZE NIE SAM O R Z Ą DU DLA MAŁYCH N A RO D O W O ŚCI
Zwycięstwo Rewolucji Październikowej pozwoliło rozwiniętym naro-dom byłej carskiej Rosji na utworzenie republik związkowych, republik autonomicznych, obwodów autonomicznych oraz istniejących wyjątkowo krótko komun pracy. Przyjęcie tak złożonej (ze względów narodowościo-wych) form ustroju państwowego nie oznaczało jednak całkowitego roz-wiązania problemu narodowego w Związku Socjalistycznych Republik Ra-dzieckich. Dla szeregu małych narodowości, żyjących głównie na obrzeżach Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej — w tym pizede wszystkim na Dalekiej Północy, Syberii i na Dalekim Wschodzie, nie było bowiem możliwym utworzenie żadnej ze wskazanych form auto-nomii4. Decydowała o tym zarówno ich bardzo mała liczebność, jak i przede wszystkim poziom rozwoju społecznego. Przykładowo, zamieszkujący Wschodnią Syberię, należący do ludów mandżurskich, Ewenkowie liczyli
w latach 1926— 1927 (kiedy przeprowadzono spis ludności) zaledwie około 20 tysięcy osób5. A przecież w porównaniu do Czukczów, Jukagirów, Eskimosów, Dołganów, Nanajców czy też Nieńców (Koriaków), stanowili oni jedną z większych narodowości. Wszystkie znajdowały się przy tym
na najniższym poziomie rozwoju społecznego. Jak podkreśla L. A. Gri-gorian, „życie ich pod wieloma względami miało charakter ustroju pier-wotnej wspólnoty rodowej. O umiejętności czytania i pisania nie mogło być oczywiście mowy, ponieważ większość tych narodowości nie miała własnego pisma. [...] Dla cara i posiadających władzę ludzie ci byli tubylcami i innowiercami. Pogardzano nimi, prześladowano z byle powo-du, także za to, że wyznawali nierosyjską wiarę prawosławną, lecz inne religie. Prześladowania za przekonania religijne były zjawiskiem
nor4 N a tem at lorm au ton om ii w Z w iązku R ad zieck im por. T e o r ia p a ń s tw a s o c ja -l is ty c z n e g o , W a rs za w a 1976, s. 245— 259.
5 Por. A. A n i s i m o w , W i e r z e n i a l u d ó w P ó łn o c y ( W y b ó r pism ), W a rs za w a 1971, s. 7.
malnym, oficjalnie popieranym przez rząd, który roztaczał opiekę nad państwową cerkwią prawosławną”6.
Sytuację małych narodowości w carskiej Rosji regulowała ustawa z 1822 r. o zarządzaniu obcymi, obowiązująca aż do Rewolucji Paździer-nikowej. Akt ten w najmniejszym nawet stopniu nie przyczynił się jed-nak do rozwoju tych narodowości. Zachowując istniejący układ stosunków społecznych prowadził tylko do zwiększenia dysproporcji między tymi narodowościami, a pozostałymi narodami zamieszkującymi imperium7.
Rewolucja Październikowa oraz późniejsze wydarzenia w państwie nie mogły nie znaleźć odbicia również wśród narodowości Dalekiej Północy, Syberii i Dalekiego Wschodu. Jednak głębokie przywiązanie do tradycji oraz mająca oparcie w wieloletnich doświadczeniach nieufność do wszys-tkiego, co wywodzi się z politycznego centrum Rosji sprawiały, że
wszel-kie przeobrażenia rewolucyjne następowały na zamieszkanych przez nie terenach dużo wolniej i znacznie później, niż na innych obszarach kraju. Stopień rozwoju wielu narodowości sprawiał bowiem, że jak słusznie podkreśla Z. Łukawski: „niektóre z nich nie mogły od razu skorzystać ze
zdobyczy rewolucji rosyjskiej, co więcej, bez pomocy z zewnątrz nie były one w stanie podnieść się na wyższy poziom rozwoju. Nie mogło tu wystrczać jedynie proklamowanie zasad radzieckiej polityki narodowo-ściowej, potrzebne były odpowiednie posunięcia, które by przekonały ludy
syberyjskie o dobrej woli władzy radzieckiej”8.
W celu właściwej realizacji polityki narodowościowej na tych obsza-rach, w tym przede wszystkim pomocy dla zacofanych narodów i naro-dowości w ich rozwoju i włączeniu w proces socjalistycznego
budowni-ctwa, władza radziecka utworzyła szereg specjalnych organów. Były nimi m. in.: Wydział do spraw Narodowości przy Syberyjskim Komitecie Woj- skowo-Rewolucyjnym oraz utworzony w marcu 1922 r. Wydział Polarny przy Komisariacie Ludowym RFSRR do spraw Narodowości. Szczególną rolę odegrały jednak: Komitet do spraw Pomocy Ludom Północnych Kresów — powołany na mocy uchwały Prezydium Ogólnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego RFSRR (dalej — Prezydium Ogól-norosyjskiego CKW RFSRR) z 20 VI 1924 r.9 oraz Dalekowschodni
Komi-• Por. L. A. G r i g o r i a n , 60 lat r a d z i e c k i e j p a ń s t w o w o ś c i , W a rs za w a 1978, s. 156. P r ze d sta w ie n ie w a r un k ów ży cia, tr a dy cji i pr zede w s zy s tk im w ie rz e ń w ie lu z ty c h n ar od o w oś ci za w ie ra ją n ie s ły c h a n ie in te re s u ją c e prace: A n i s i m o w a , op. cit., s. 7— 65 oraz M ii o lo g i ja n a r o d ow J ak u ti i (s b o r n ik n a u cz ny ch t r ud ó w ), J aku tsk 1980, red. W . T. P iętro w , Z. K. L ieb ie diew a , L. D. N e stor ow a .
7 Por. K ur s s o w i e t s k o g o g o s u d a r s t w ie n n o g o p r a w a , red. В. V. S z cz etin in i A. N . G cvrszeniew, M osk w a 1971, s. 303 .
8 Por. Z. Ł u k a w s k i , H is to ria S y be r i i, W r o c ła w 1981, s. 331— 332.
9 W dniu 2 II 1925 r. P re zydiu m O g ó ln o r o s y jsk ie g o CK W RFSRR z atw ier dz iło statu t te g o K om itetu, ok r eś la ją c je g o struk turę, k om p eten c je i fun kcje. Por. M. A.
tet Północy — ustanowiony na mocy uchwały Prezydium Dalekowschod-niego Komitetu Rewolucyjnego z 12 V 1925 roku10.
Pracę tych organów utrudniał fakt, iż wielkie zacofanie „nie pozwa-lało tym ludom przyjąć form zarządu charakterystycznych dla narodów rozwiniętych Związku Radzieckiego. Radziecki system rządów był jeszcze dla nich niezrozumiały, gdyż za bardzo odbiegał od dotychczasowych form ich współżycia społecznego. Zbyt raptowna likwidacja dawnych instytucji i zaprowadzenie system u radzieckiego zamiast przekonać ludy do władzy radzieckiej, oddaliłyby je od niej. Trzeba było zatem stosować formy przejściowe, uwzględnając poziom rozwoju tych ludów i warunki ich życia”11.
Dlatego też bezpośrednio po Rewolucji Październikowej tworzono wśród tych małych narodowości rady rodowe na bazie istniejących instytucji społecznych. Następnie, na ich podstawie w 1922 r. rozpoczęto organizowanie w północnych rejonach państwa tubylcze rejony i tubylcze rejonowe komitety wykonawcze. Należy jednak podkreślić, że nie było to zjawisko powszechne, gdyż wśród większości ludów decydującą rolę nadal odgrywali dotychczasowi naczelnicy plemienni bądź rodowi.
Decydujące znaczenie dla procesu przemian w warunkach i sposobie życia małych narodowości odegrała przyjęta przez Ogólnorosyjski CKW i Radę Komisarzy Ludowych RFSRR (dalej — RKL RFSRR) w dniu 25 X 1926 r. tymczasowa ustawa o zarządzie tubylczych narodowości i plemion północnych kresów RFSRR (Wriemiennoje polożenije ob upra-
włenij tuziemnych narodnostiej i pliemien sewiernych okrain R.SFSR)12.
Akt ten był wzorowany na tymczasowej ustawie z 1924 r. o zarządzie tubylczych plemion Dalekiego Wschodu.
W nauce polskiej występuje różna, nie zawsze moim zdaniem
pra-S i e r g i e j e w , N i e k a p it a l is l i c z e s k i j pul' r a z w i ti j a m a ły c h nar octow pra-Sie w i e r a, „Tru-d y Ią stituta E tnografii im. N . N . M ik łu cho -M ak łaja " 1955, n ow a ja sierija, t. 27, s. 224. N a ło ż y je d n o c z e ś n ie w y ja ś n ić, że w litera tu rz e przedm iotu K om itet ten n a z y w a n y je st w sk ró c ie K om ite tem P ó łn o cy . B łęd ną je st n ato m ia st inform acja Z. Ł u k aw sk iego , iż o rgan te n z o s ta ł u tw o rz o n y na m oc y u c h w a ły O g ó ln o zw ią z k o-w e g o CK W . Por. Ł u k a o-w s k i , op. cit., s. 332.
10 O rgan te n dz ia łał przez d z ies ię ć la t (tzn. do 1935 r.), pr z yc zy n ia ją c s ię zn a cz -nie do u tw orz enia na tym ob szar ze s zer eg u o k r ęg ó w i r e jo n ó w n a r o do w o ś c io w y ch . Por. A. A. P r i c h o d ' k o , D ie ja te ln os t ' D a l n i e w o s t o c z n a g o K o m i t ie t a S ie w i e r a p o o b i e s p ie c z e n i ju l a k l i c z e s k o g o r a w i e n s t w a m a ł y c h na r o d n o s ti e j D al nie go W o s to k a , [w:] W o p r o s y na c jo n a l n y c h o t n o s z e n ij i i nt ie r n a c y o n a łn o g o w o s p i t a n ij a w us ło- w i j a c h r a z w it o g o s o c y a l iz m a , T om sk 1978, s. 135.
11 Por. Ł u k a w s k i , op. cit., s. 334.
18 SU RSFSR 1926, nr 73, poz. 575. W p o ls k ie j litera tu rz e przedm iotu sp otka ć m o żna błędn e, m oim zda niem (przez sw ą d o w o ln o ść ) tłu m a c ze n ie ty tu łu te j u s ta w y jako: Z a s a d y t y m c z a s o w e w s p r a w i e o r g an iz ac j i w ł a d z y p a ń s t w o w e j w ś r ó d l u d ó w i p le m io n p ó ł n o c n y c h k r e s ó w RFSRR. Por. Ł u k a w s k i , op. cit., s. 334,
widłowa, interpretacja tymczasowej ustawy z 1926 r. Wydaje się, że przyczyna takiej sytuacji tkwi w trudności w miarę ścisłego przekładu rosyjskiego wyrazu „uprawlienije”, użytego zarówno w tytule samej ustawy, jak i powtarzanego następnie w jej treści. Może być on tłum a-czony jako „zarząd”, „administracja”, „kierownictwo”, „rządzenie” bądź „zarządzanie”1!l. Uważam, że dla oddania sensu tego aktu, najwłaściwszymi
będą terminy „zarząd” i „zarządzanie”. Istota tej regulacji prawnej po-lega bowiem na aktywizacji miejscowej ludności i jej szerokiego włącze-nia w rozwiązywanie lokalnych problemów, a więc w zorganizowaniu samorządu i jego organów wykonawczych, chociaż formalnie pojęcia takie nie zostały w niej użyte. Dlatego polemiczne wydaje się stwierdzenie Z. Łukawskiego, iż tymczasowa ustawa wprowadziła na tych ziemiach organy administracji państwowej14; zupełnie nie można również zgodzić się z poglądem S. Ehrlicha, iż akt ten stanowił prawną podstawę dla tworzenia w Związku Radzieckim okręgów narodowościowych15.
Tymczasowa ustawa w art. 1 stanowiła: „W celu obrony praw i interesów pracujących tubylców północnych kresów, a także włączenia ich w sprawę zarządzania, najpełniejszej i prawidłowej realizacji przez nich ustaw radzieckiego rządu, aby podnieść na wyższy poziom ich gos-podarkę i kulturalne warunki życia, organizuje się organy tubylczego zarządzania spośród narodowości i plemion północnych kresów RFSRR wiodących wędrowny, koczowniczy i półkoczowniczy tryb życia i zajmu-jących się przede wszystkim m yślistwem , rybołówstwem i hodowlą reniferów, a także wiodących osiadły tryb życia i zajmujących się poło-wami morskimi, o ile jednakże te narodowości i plemiona nie zostały wydzielone w osobne republiki i obwody”16.
W treści cytowanego artykułu szczególną uwagę należy w moim przekonaniu zwrócić na wyraźne wyodrębnienie ludności wiodącej osiadły i koczowniczy tryb życia. Rozróżnienie to nie było bowiem przypadkowe i odpowiadało tempu tworzenia wskazanych organów wśród obu grup ludności. W praktyce proces ten przebiegał znacznie łatwiej i szybciej wśród ludności osiadłej i zakończył się właściwie już w latach 1927— 1928. Dopiero wówczas przystąpiono do tworzenia analogicznych organów wśród narodowości i plemion koczowniczych17.
Na mocy tymczasowej ustawy organami tubylczego zarządzania dla
13 Por. S ł o w n ik r o s y j s k o -p o l s k i , red. I. H. D w o re ck i, W ar sza w a 1950, s. 776. 14 Por. Ł u k a w s k i , op. cit., s. 334.
15 Por. S. E h r l i c h , P a ń s t w o r a d z i e c k i e , W ar sza w a 1950, s. 59; t e n ż e , U s tr ó j Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o, W a r sz a w a 1954, s. 178.
18 N ie c o in n y te k s t te g o artykułu z aw a r ty je s t w pracy: K ur s s o w ie t s k o g o . .. , s. 304— 305. W y da je s ię , że zm iana ta s p o w o d ow a n a je s t c h ę cią pr zy bliże nia p ie r -w o tn e g o teks tu do -w s p ó łc z e s n e g o ję z y k a r os y js k ie g o.
narodowości i plemion północnych kresów Rosyjskiej Federacji były: ze-brania rodowe, rady rodowe, rejonowe zjazdy tubylców i rejonowe tubyl-cze komitety wykonawtubyl-cze.
Najwyższym organem tubylczego zarządzania, decydującym we wszys-tkich sprawach rodu, było zebranie rodowe. Prawo uczestniczenia w nim posiadali wszyscy członkowie rodu, niezależnie od płci, jeżeli osiągnęli 18 lat i posiadali prawo wyborcze (art. 5). Zebranie wybierało organ w y -konawczy — radę rodu, składającą się z przewodniczącego, jego zastępcy
i sekretarza (art. 14 i 15).
Zamieszkiwanie sąsiadujących ze sobą terytoriów przez pokrewne lub należące do wspólnego plemienia rody, pozwalało na wyodrębnienie od-dzielnych jednostek administracyjnych — tubylczych rejonów (art. 17). W rejonach tych były tworzone organy wyższego stopnia: rejonowe zjazdy tubylców oraz wybierane przez nie rejonowe tubylcze kom itety
wykonawcze Cart. 17, 19 i 27).
Uchwalenie tymczasowej ustawy w 1926 r. dało początek tworzeniu całej sieci organów tubylczego zarządzania. Rozwiązując wszystkie sprawy o znaczeniu lokalnym (przede wszystkim gospodarcze i kulturalno-oświa-towe), tworzyły one liczne sekcje i komisje, których liczba oraz zakres uprawnień uzależniony był od konkretnych warunków w poszczególnych regionach państwa14. Rady rodów oraz tubylcze komitety wykonawcze realizując swoje zadania wydawały zarządzenia; na mocy tymczasowej
ustawy niewykonanie postanowień tych aktów było zagrożone karą pie-niężną albo obowiązkowych robót publicznych, odpowiednio do 3 i 5 rubl’, albo do 3 i 5 tygodni pracy (art. 40 i 43).
Organom tubylczego zarządzania bardzo szybko przyznano także peł-nienie funkcji organów wym iaru sprawiedliwości. Nastąpiło to na mocy uchwały Prezydium Ogólnozwiązkowego CKW ZSRR z 1 VI 1927 r. 0 nałożeniu na tubylcze organy zarządzania północnych kresów funkcji sądowych19, a także wydanej na jej podstawie uchwały Ogólnorosyjskiego CKW i Rady Komisarzy Ludowych RFSRR z 14 X 1927 r. o w y -konywaniu funkcji sądowych przez tubylcze organy zarządzania
narodo-wości i plemion północnych kresów RFSRR20. O nrzyjęciu takiego roz-wiązania zadecydowało szereg czynników. Przede wszystkim
funkcjo-18 P rzyk łado w o , jak p od a je P t i c h o d ' k o (op. cit., s. 137), na D ale kim W s c h o -dzie rady ro do w e na K a m cza tce u tw o rz y li w 1927 r. C z uk cz e, E skim osi, K oria cy 1 Jukaęjrrzy, a w 1928 r. E w e nk o w ie . Ł ącznie na ty c h zie m iac h p o w sta ło 28 r ejo n o -w y c h k o m ite tó -w -w y k o n a -w c z y c h i pon ad 200 rad ro d o-w yc h . W pra cy te j pod ane są ró w n ież pr z yk ła dy tw o r zo n y ch przez te o rg an y ko m isji, jak ch oc ia żb y : ku ltu-ra ln o -oś w iato w a, san itarn a i a dm in is tltu-ra cy jno -g os po da rc za , fu n k c jo n u ją ce przy Gór- no-B u riein sk im E w e nkijskim R e jon o w ym K o m ite cie W yk o n a w cz y m . Por. ta m że , s. 139.
и SZiR ZSRR 1927, nr 32, poz. 330. SU RFSRR 1927, nr 111, poz. 746.
nujące w Związku Radzieckim sądy ludowe znajdowały się o setki, a na-wet tysiące kilometrów od miejsca zamieszkania tych małych narodowości. Jednoczenie w składzie tych sądów zasiadali wówczas w zasadzie wyłącz-nie Rosjawyłącz-nie, zaś samo postępowawyłącz-nie sądowe toczyło się w języku ro-syjskim. Nie ma więc nic dziwnego w tym, że zwykłe sądy ludowe były obce i niezrozumiałe dla ludów Północy. W konsekwencji mogło to nawet
prowadzić do sytuacji, w której wszelkie sporne sprawy wśród ludności byłyby rozstrzygane bezpośrednio na miejscu, na podstawie istniejących zwyczajów, z pominięciem prawa i organów państwowych. Ustanowione rozwiązanie zapobiegło temu, a jednocześnie wzmocniło, w oczach małych narodowości, znaczenie powstałych organów tubylczego zarządzania.
Uchwalenie tymczasowej ustawy oraz wydanie późniejszych aktów prawnych niewątpliwie zapoczątkowało trwający do dzisiaj proces istot-nych przeobrażeń w sposobie i warunkach życia małych narodowości Północy. Wielce istotne, a może nawet najważniejsze znaczenie miało
przyznanie wówczas miejscowej ludności szeregu praw — w tym również prawa wyborczego dla kobiet i młodzieży21. Jednakże, jak podkreśla Z. Łukawski „Działalność rad wśród autochtonów syberyjskich Północy napotykała początkowo duże trudności. Ludność nie bardzo się oriento-wała w zadaniach tych instytucji, nierzadko też odnosiła się do nich z nie-dowierzaniem, a nawet wrogością. Władzę rad traktowano jako wynalazek
Rosjan, do którego należy podchodzić ostrożnie. Przejawy niechęci do wszystkiego, co rosyjskie, miały swe uzasadnienie historyczne. Dotychczas bowiem autochton stykał się z urzędnikiem carskim, kupcem, policją, a więc ludźmi, których należało się jedynie bać i nie wierzyć im. Trzeba było całych lat, by ludy syberyjskie zrozumiały istotę systemu radzie-ckiego i uznały go za władzę w pełni odpowiadającą ich interesom”22. Doświadczenia wielu lat, które upłynęły od chwili uchwalenia tym -czasowej ustawy z 1926 r., w połączeniu z wynikami badań wielu
dys-cyplin naukowych sprawiają, że w radzieckej literaturze prawniczej po-jawia się szereg uwag krytycznych pod adresem tego aktu. Wskazuje się mianowicie, że jego twórcy zbyt dosłownie wzorowali się na ustawie o koczujących radach Kraju Turuchańskiego oraz tymczasowej ustawie o zarządzie tubylczymi plemionami Dalekiego Wschodu z 1924 r. Nie uwzględniono bowiem faktycznych warunków życia narodowości Północy. Podkreśla się, że błędne było już samo budowanie organów tubylczego zarządzania na bazie rodów, gdyż ludy te przeszły już tę fazę swego rozwoju. Stosunki rodowe zostały zastąpione przez stosunki sąsiedzkie. Stąd też wyodrębnienie wielu rodów miało sztuczny, często wyłącznie
11 Por. P r i c h o d ' k o , op. cit., s. 136. 22 Por. Ł u k a w s k i , op. cit., s. 335.
administracyjny charakter, a zostało przy tym dokonane jeszcze przez starą władzę rosyjską23.
UTW O RZENIE O KRĘG ÓW N A R O DO W O ŚC IO W Y C H
Istnienie rodowych zebrań i rodowych rad oraz rejonowych tubylczych rad i rejonowych tubylczych komitetów wykonawczych zapoczątkowało niewątpliwie, co już podkreślałem wcześniej, proces likwidowania olbrzy-mich różnic w sposobie i warunkach życia małych narodowości Dalekiej
i ółnocy, o yb eni i Dalekiego Wschodu w porównaniu do pozostałej lud-ności Federacji Rosyjskiej i w ogóle mieszkańców pozostałych obszarów Związku Radzieckego. Nie rozwiązało to jednak natychmiast istniejącego pi obłemu, gdyż proces taki jest niezwykle długotrwały, nie ma bowiem możliwości przejścia od razu do innej, wyższej formacji społecznej, bez okresu przejściowego.
Jednocześnie dla organizacji całego państwa nie było korzystne, że w poszczególnych jego częściach występowały duże rozbieżności w ’ ich strukturze wewnętrznej. Dlatego też koniecznym i bardzo pilnym zada-niem stało się znalezienie stosownej formy budownictwa narodowościo-wego, pozwalającej na połączenie pojedynczych grup tej samej
narodo-wości, a zarazem odpowiadającej stopniowi jej rozwoju. Realizacja przy-jętej przez partię komunistyczną i przywódców państwowych polityki narodowościowej wskazywała bowiem, że powinna to być autonomia. Doświadczenia kilkuletniego już, w wielu przypadkach, okresu istnienia obwodów autonomicznych czy tym bardziej republik autonomicznych wskazywały jednak, że nie może to być jedna z tych dwóch form
auto-nomii, że należy sięgnąć po inną. Narodowości Dalekiej Północy, Syberii i Dalekiego Wschodu były bowiem zbyt małe liczebnie, zbyt niski był i ównież stopień ich rozwoju politycznego, ekonomicznego i kulturalnego. Dlatego uznano, że właściwą formą autonomii dla tych małych
narodo-wości brdzie okręg narodonarodo-wościowy.
W uidzieckiej literaturze prawa państwowego wskazywanych jest wiele obiektywnych warunków niezbędnych dla utworzenia okręgów narodo-wościowych. B yły nimi: 1) wyrażenie woli podstawowej narodowości Ivin wielu małych narodowości zbliżonych do siebie warunkami życia, stopniem rozwoju ekonomicznego, politycznego i kulturalnego oraz
tra-dycją historyczną, 2) jednolitość narodowościowa terytorium, na którym tworzony był okręg narodowościowy, oznaczająca wymóg zamieszkiwa-nia w nim w zwartych grupach większości danej narodowości żyjącej w Związku Radzieckim, 3) jednolitość ekonomiczna tego terytorium, •i) c-zynmk geograficzny — zamieszkiwanie narodowości na danym
torium, 5) uwzględnienie woli podstawowej narodowości bądź wielu na-rodowości utworzenia okręgu nana-rodowościowego przez organy państwowe
Rosyjskiej Federacyjnej SRR, 6) celowość utworzenia danego okręgu narodowościowego w składzie RFSRR, jego znaczenie dla gospodarki republiki oraz perspektywy dalszego rozwoju24.
Jak łatwo zauważyć, wśród wym ienionych warunków można wydzie-lić dwie grupy. Pierwsza spośród nich obejmuje te, które są związane z miejscem zamieszkania, warunkami życia i przede wszystkim wolą na-rodowości utworzenia okręgu nana-rodowościowego. Drugą tworzą z kolei warunki występujące po stronie państwa. Łączne wym ienianie w radzie-ckiej literaturze przedmiotu obu tych grup sugeruje równoważne ich znaczenie dla powstania okręgów narodowościowych. Teza taka nie w y -daje się być jednak słuszna. Niski stopień rozwoju narodowości Dalekiej Północy, Syberii i Dalekiego Wschodu, w tym przede wszystkim ich świadomości sprawił, że okręgi narodowościowe tworzono z inicjatywy zewnętrznej, odgórnie, a dopiero następnie starano się o uzyskanie dla nich poparcia ze strony miejscowej ludności. Nadmierne akcentowanie przez naukę radziecką samookreślenia się przez małe narodowości spo-wodowane jest, moim zdaniem, zbyt mechanicznym przypisywaniem tym narodowościom procesów zachodzących wśród bardziej rozwiniętych na-rodów, które dokonały po Rewolucji Październikowej świadomego wybo-ru wyższych form autonomii, tworząc obwody autonomiczne i republiki autonomiczne.
Pierwszy okręg narodowościowy — Komi-Permiacki został utworzony już 26 II 1926 roku25. Wydaje się jednak, że o wiele większe znaczenie dla bardziej powszechnego ustanawiania okręgów narodowościowych miały doświadczenia związane z ukształtowaniem oraz późniejszymi przekształ-ceniami autonomii dla Mordwinów. Początkowo zamieszkiwali oni w w ie-lu istniejących (a ustanowionych jeszcze w carskiej Rosji) guberniach. Jednocześnie, z uwagi przede wszystkim na niski stopień rozwoju gospo-darczego ich ziem, nie mogło nastąpić wyodrębnienie obwodu
autonomicz-nego, a tym bardziej republiki autonomicznej26. Dlatego też, kiedy w 1923 r. nastąpiło na Powołżu wyodrębnienie Obwodu Srodkowowoł-
żańskiego, Prezydium Ogólnorosyjskiego CKW zatwierdziło 16 marca tegoż roku jego podział na dziesięć okręgów, wśród których znajdował
21 Por. N. F. E r i c m i e n k o , P r o b li e m y p r a w o w o g o p o l o ż e n ij a a w t o n o m n y c h n a c y o n a l n o - g o s u d a r s t w i e n n y c h o b r a z o w a ni j w RSFSR, a w to r i e lie r a l d i s s i e r l a c y i na p o i s k a n i e u c z e n o j s ti e p i e ni k a n d id a l a j ur id ic z e s k i c h nauk, Sw k-rdlow sk 1973, s. 14—15.
25 Por. Bo lsz aj a S o w i e t s k a j a E n c y k ło p i e d i ja , t. XXII, M o sk w a 1953, s. 150. 20 Por. Is to r ij a n a c y o n a l n o - g o s u d a r s t w ie n n o g o s t r o i li e ls t w a w SSSR, red. D. A. C z ug ajew , t I; N a c y o n a l n o -g o s u d a r s t w i e n n o j e s t r o it i e la t w o w SSSR w p ie r ie c h od - n y j p i e r i o d ot k a p il al i z m a к s o c y a li z m u (1917— 1936), M o sk w a 1972, s. 430,
Się m. in. oro wińsk i Okręg Narodowościowy27. Jego istnienie było jednak niezwykle krótkie, bowiem już 10 I 1930 r. w związku z prze-kształceniem Obwodu Srodkowowolżańskiego w Kraj, Mordwiński Okręg Narodowościowy został podniesiony do rangi obwodu autonomicznego, zaś 10 XII 1934 r. został Ostatecznie przekształcony w Mordwińską ASRR i w tej formie autonomii pozostaje do dzisiaj. Przedstawione zmiany związane były z szybkim tempem jego rozwoju ekonomicznego,
wynika-jący n w znacznej mierze z powiększenia jego terytorium o część ziem zamieszkałych przez Mordwinów, lecz znajdujących się wcześniej w Czu- waskiej ASRR i Okręgu Arzamarskim Kraju Niżegorodskiego23. Prze-kształcenia te wyraźnie wskazywały jednocześnie, że okręg narodowoś-ciowy może być dla narodu czy narodowości jedynie przejściową formą autonomii, dostosowaną wyłącznie do aktualnego poziomu ich rozwoju politycznego, gospodarczego i kulturalnego; świadczyło to o elastyczności autonomii.
Opierając s:ę na wskazanych doświadczeniach, w dniu 15 VII 1929 r. okręg narodowościowy został utworzony dla Nieńców zamieszkujących w Obwodzie Arch angielskim29. Jak podaje M. A. Siergiejew Prezydium Ogólnorosyjskiego CKW zleciło jednocześnie Komisji Administracyjnej Ogólnorosyjskiego CKW oraz Komitetowi Północy rozpatrzenie zagadnie-nia „wydzielezagadnie-nia małych narodowości Północy w samodzielne narodowościowe zjednoczenia administracyjnoterytorialne”30. Opierając się na w y -nikach ich prac oraz danych pochodzących ze spisu ludności
przeprowadzo-nego na tych terytoriach w latach 1926— 1928, Prezydium Ogólnorosyj-skiego CKW wydało 10 XII 1930 r. uchwałę o organizacji narodowościo-wych zjednoczeń w rejonach rozmieszczenia małych narodowości
Pół-nocy31, zatwierdzoną następnie 21 I 193^ r. przez Prezydium CKW ZSRR. Na jej mocy utworzono kolejnych osiem okręgów narodowościowych: Ostiako-Wogulski, Jamalsko-Nieniecki, Tajmyrski Dołgano-Nieniecki, Ewenkijski, Koriacki, Czukocki, Witimo-Olekminski Ewenkijski oraz Ochotsko-Ewenkijski32. Dwa ostatnie zostały wkrótce zniesione.
Spowodo-wane to było w znacznej mierze szeregiea zmian w administracyjnej budowie tych terytoriów, związanych z przesuwaniem ich granic w w
y-27 SU RSFSR 1928, nr 54, poz. 407. 28 T am że, s. 430.
20 Por. Boi s z a ja S o w i e ts k a j a . . , t. XXIX, M osk w a 1954, s. 416. 30 Por. S i e r g i e j e w , op. cit., s. 31 \
31 SU RSFSR 1931, nr 8, poz. 98.
Nr: m o cy te g o aktu z o sta ło rów w c z e śn ie u tw or z on y ch os iem r ejo n ów na -r o d ow o ś cio w y c h n ie w c h o d z ą c y ch w s kła d o k -rę g ó w . \ y p ó źn ie js zy m o k -r e s ie (do końca 1932 r.) na tyc h te ren ac h utw o rzo no s z er eg k o le jn y c h ta kich r ejon ó w ; o s ta te c zn ie je dn a k w s z y s tk ie z o sta ły z je d n oc z on e z ok ręg am i n ar o d o w o śc io w y m i i w e -s z ły w ich -sk ład. Por. K ur -s -s o w i e t-s k o go . .. , ś. 306.
niku łączenia obszarów zamieszkałych przez ludność tej samej narodo-wości (dotyczy przede wszystkim Ewenków), czy też wyznaczaniem
no-wych centrów administracyjnych.
Pozytywne doświadczenia funkcjonowania okręgów narodowościowych dały podstawę do tworzenia następnych. W dniu 26 IX 1937 r. powstały dwa takie okręgi: Agiński Buriacko Mongolski (którego nazwę zmieniono w 1958 r, na Agiński-Buriacki) oraz tisf-O rdyński Buriacki. B yły to jednak ostatnie okręgi narodowościowe, które utworzono w Związku Ra-dzieckim, jako że po dzień dzisiejszy żadna z narodowości zamieszkują-cych to państwo nie przyjęła dla siebie tej formy autonomii. Łącznie powstało w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich trzynaście okręgów narodowościowych, jednak w wyniku późniejszych przekształceń, ostatecznie pozostało ich tylko dziesięć: Agiński Buriacki, Chanty-Man- syjski, Czukocki, Ewenkijski, Jamalsko-Nieniecki, Komi-Permiacki, Ko- riacki, Nieniecki, Tajmyrski Dołgano-Nieniecki i Ust’-Ordyński Buriacki. Wszystkie okręgi narodowościowe wchodzą w skład kraju bądź obwodu (wcześniej także w skład republiki autonomicznej), same zaś podzielone są ze względów administracyjno-gospodarczych na rejony.
Podstawowe dane dotyczące położenia tych okręgów, daty ich utwo-rzenia, głównych zamieszkujących je narodów i narodowości oraz powie-rzchni obrazuje zestawienie 1.
Uwagę zwraca fakt, że wszystkie okręgi narodowościowe zostały utworzone wyłącznie w Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republice Radzieckiej, przy czym tylko dwa spośród nich (Komi-Permiacki i Nie-niecki) znajdują się w jej części europejskiej, pozostałe zaś porozrzu-cane są po całym obszarze jej części azjatyckiej. Jednocześnie były one, i pozostają nadal, bardzo mocno zróżnicowane tak pod względem liczby ludności, jak i zajmowanego terytorium. Przykładowo największy spośród
nich — Tajmyrski Dołgano-Nieniecki zajmuje obszar większy od naj-mniejszego — Agińskiego Burłackiego o ponad czterdzieści pięć razy33.
P O C ZĄ TK O W A O R G A NI Z AC JA O R G AN Ó W P A Ń ST W O W Y C H W OK RĘGACH N A RO D O W O ŚC IO W Y C H
Utworzenie w 1930 r. wielu okręgów narodowościowych zrodziło ko-nieczność dostosowania do nowej sytuacji systemu organów państwowych. Dotychczasowe postanowienia tymczasowej ustawy z 1926 r. oraz innych aktów prawnych należało zastąpić nową regulacją, odpowiadającą zaist-niałym zmianom nie tylko w sferze organizacyjnej, ale przede wszystkim w warunkach życia ludności zamieszkującej okręgi. Nie było to jednak
33 D la po ró w na nia p ow ier zc hn ia P olsk i w y n o s i 312,5 ty s. km 2, o dp ow iad a zatem m niej w ię c e j te rytoriu m K or ia ck ie go O kręg u N a r o d o w o ś c io w e g o (301,5 ty s. km 2).
n a z w a o k r ę g u a u to n o m ic z n e g o n a z w a k r a ju lu b o b w o d u w s k ła d k tó r e g o w c h o d z i d a ta u tw o r z e n ia o k r ę g n a r o d o w o ś c io w y g łó w n e n a r o d y i n a r o d o -w o ś c i z a m ie s z k u ją c e o k r ę g n a r o d o w o ś c io w y p o w ie r z c h n ia (w ty s . k m 2) A g iń s k i B u r ia c k o -B u r ia c i, E w e n k o w ie , -M o n g o ls k i O b w ó d C z y ty js k i 2 6 I X 1 9 3 7 r. R o s ja n ie 1 9 ,0 C h a n ty -M a n s y js k i O b w ó d T iu m e ń s k i 1 0 X 1 1 1 9 3 0 r. C h a n to w ie , M a n s o w ie , R o s ja n ie , K o r ia c y 5 2 3 ,1 C z u k o c k i O b w ó d M a g a d a ń s k i „ C z u k c z e , E s k im o s i, E w e n i, J u k a g ir z y , K o r ia c y , R o s ja n ie 7 3 7 ,7 E w e n k i j s k i K r a j K r a s n o ja r s k i „ E w e n k o w ie , R o s ja n ie 7 6 7 ,6 J a m a ls k o -N ie n ie c k i O b w ó d T iu m e ń s k i „ N ie ń c y , R o s ja n ie , C h a n to w ie , K o r ia c y 7 5 0 ,3 K o m i-P e r m ia c k i O b w ó d P e r m s k i 2 6 I I 1 9 2 5 r. K o m i-P e r m ia c y , R o s ja n ie 3 2 ,9 K o r ia c k i O b w ó d K a m c z a c k i 1 0 X 1 1 1 9 3 0 r. K o r ia c y , R o s ja n ie I te lm e n i, C z u k c z e 3 0 1 ,5 N ie n ie c k i O b w ó d A r c h a n g ie ls k i 1 5 V I I 1 9 2 9 r. N ie ń c y , R o s ja n ie , K o m i 1 7 6 ,7 T a jm y r s k i D o łg a n o -N ie n ie c k i K r a j K r a s n o ja r s k i 1 0 X 1 1 1 9 3 0 r. N ie ń c y , R o s a n ie 8 6 2 ,1 U s t' -O r d y ń s k i B u r ia c k i O b w ó d I r k u c k i 2 6 1 X 1 9 3 7 r. B u r ia c i, R o s ja n ie 2 2 ,4
zadanie łatwe, w dalszym ciągu należało bowiem brać pod uwagę tryb życia tej ludności — koczowniczy i półkoezowniczy. Z tego też względu wydano wówczas kilka oddzielnych aktów prawnych odnoszących się do organów państwowych okręgów narodowościowych.
Podstawowe znaczenie posiadała zatwierdzona 20 IV 1932 r. przez Ogólnorosyjski CKW i Radę Komisarzy Ludowych RFSRR ustawa o okręgowych zjazdach rad i okręgowych komitetach wykonawczych okręgów narodowościowych północnych kresów RFSRR (dalej — ustawa o okręgowych zjazdach rad)34. Działalność organów terenowych w okrę-gach narodowościowych: rejonowych zjazdach rad i ich komitetach wyko-nawczych oraz rad wiejskich oparta była na przepisach prawnych wspól-nych dla wszystkich organów tego stopnia na obszarze całej Federacji Rosyjskiej. Wyjątek stanowiły jedynie rady koczujące, tworzone dla ludności wiodącej koczowniczy i półkoczowniczy tryb życia, które funk-cjonowały na podstawie uchwały Ogólnorosyjskiego CKW i Rady Komi-sarzy Ludowych RFSRR z 20 VIII 1933 r. o radach koczujących w na-rodowościowych okręgach i rejonach północnych kresów RFSRR35. Tryb życia ludności zamieszkującej okręgi narodowościowe nadal wywierał również wpływ na tworzone na ich terytoriach organy wymiaru
sprawie-dliwości. Ogólnorosyjskie CKW i Rada Komisarzy Ludowych RFSRR podjęły dwie uchwały: pierwszą — z 10 III 1933 r. o organach wymiaru
sprawiedliwości w narodowościowych okręgach i rejonach północnych kresów RFSRR36 oraz drugą, z 16 X 1933 г., o koczujących sądach spo-łecznych w narodowościowych okręgach i rejonach północnych kresów RFSRR37.
Zgodnie z pkt. 3 ustawy o okręgowych zjazdach rad, najwyższym organem władzy na terytorium okręgu narodowościowego był zjazd rad,
a w okresie między zjazdami — wybierany przez zjazd okręgowy komitet wykonawczy. Zjazdy rad mogły być zwyczajne bądź nadzwyczajne. Pierwsze z nich zwoływane były przez okręgowe komitety wykonawcze w okresach wskazanych przez organy wyższego stopnia. Zjazdy nadzwy-czajne zwoływał także komitet wykonawczy, czyniąc to na wniosek
zjazdów rad wyższego stopnia i ich komitetów wykonwaczych, z własnej inicjatywy, bądź na żądanie rad i komitetów wykonawczych reprezentu-jących nie mniej niż jedną trzecią ogółu ludności okręgu (pkt 12 ustawy). Prawo wyboru delegatów na zjazd rad okręgu narodowościowego przy-sługiwało rejonowym zjazdom rad — według normy 1 delegat na 400 mieszkańców oraz radom miejskim, sowchozom, fabrykom i zakładó n
3-> SU RSFSR 1932, nr 39, poz. 176. 55 SU RSFSR 1933, nr 49, poz. 209. SU RSFSR 1933, nr 21, poz. 70. ■'7 SU RSFSR 1933, nr 54, poz. 241.
przemysłowym w miastach — według normy 1 delegat na 80 wyborców. Ustawa nakładała przy tym na rejonowe zjazdy rad obowiązek
zabez-pieczenia pi zy wyborze delegatów na okręgowy zjazd rad przedstawi-cielstwa wszystkich małych narodowości zamieszkujących terytorium rejonu, niezależnie od ich liczebności (pkt 10).
Omawiany akt prawny zakreślał jednocześnie bardzo szeroki krąg praw zjazdu rad okręgu narodowościowego (pkt 4 i 11), obejmujący przede wszystkim zagadnienia gospodarcze. Wśród jego uprawnień należy wym ienić takie kwestie, jak: samodzielne rozpatrywanie i zatwierdzanie
planu rozwoju gospodarczego i kulturalnego oraz budżetu okręgu naro-dowościowego48, rozpatrywanie sprawozdań o ich wykonaniu, ustalanie (w zgodności z obowiązującym ustawodawstwem) miejscowych podatków, prowadzenie socjalistycznej przebudowy gospodarki wiejskiej i przemysłu okręgu (w tym zwłaszcza popieranie kolektywizacji i pomoc w tworzeniu sowchozów) czy też wysłuchiwanie sprawozdań o działalności państwo-wych, spółdzielczych i innych społecznych instytucji, przedsiębiorstw i
or-ganizacji znajdujących się na terytorium okręgu narodowościowego. Spo-śród innych zadań na uwagę zwraca akcentowanie realizacji polityki władzy radzieckiej dotyczącej kwestii narodowej oraz przygotowanie kadr dla przemysłu, rolnictwa czy też aparatu państwowego. Osobna grupa uprawnień związana była z działalnością komitetu wykonawczego okręgu narodowościowego, obejmująca jego wybór oraz rozpatrywanie sprawoz-dań z pracy. Zjazd rad okręgu narodowościowego mógł ponadto podej-mować kwestie związane ze wzajemnym stosunkiem okręgu z krajem (obwodem), bądź nawet całą republiką; po rozpatrzeniu takich zagadnień o znaczeniu ponadlokalnym (ponadokręgowym), mógł wnosić swoje pro-pozycje w tych sprawach do organów wyższego stopnia. Do tej grupy uprawnień należy zaliczyć także bardzo ważne prawo wyboru przez okrę-gowy zjazd rad delegatów na zjazdy rad wyższego stopnia, w tym także na Ogólnorosyjski Zjazd Rad. Wprawdzie liczba kandydatów
przypada-jących na okręg miała być ustalona przez Ogólnorosyjski CKW, to wska-zana norma gwarantowała jednak okręgom narodowościowym reprezen-tację na zjeździe przynajmniej jednego przedstawiciela39.
Wszelkie decyzje zapadające podczas zjazdu rad okręgu narodowoś-ciowego podejmowane były (podobnie jak na zjazdach rad innych stopni) w głosowaniu jawnym, zwykłą większością głosów (pkt 15). Zgodnie z pkt 16 ustawy przyjęte uchwały mogły być jednak uchylone, zmienione bądź zawieszone przez zjazdy rad w y ższy o stopnia i ich komitety wykonawcze
38 P l c m i budżet okr ęg u n a r o d o w o ś cio w eg o s ta w a ły s ię n a stę p n ie sam ois tnym i cz ę śc iam i s k ła d o w y m i planu rozw oju g os p o da r cz eg o i ku ltu raln ego oraz budżetu kraju (obw odu), w sk ła d któr e go w c h od z ił ok rę g n ar o d o w o śc io w y .
oraz przez Prezydium Ogólnorosyjskiego CKW; w wyjątkowych wypad-kach mogły tego dokonać także prezydia centralnych kom itetów wyko-nawczych republik autonomicznych oraz prezydia krajowych (obwodo-wych) komitetów wykonawczych, co musiało być jednak następnie za-twierdzone na najbliższym posiedzeniu centralnego komitetu wykonaw-czego republiki autonomicznej, bądź komitetu wykonawwykonaw-czego kraju (ob-wodu).
W system ie organów okręgu narodowościowego najważniejszą rolę obok zjazdu rad odgrywał wybierany przez niego komitet wykonawczy. Składał się on nie więcej niż z 25 członków i kandydatów, przy czym
liczba tych drugich nie mogła przekraczać 1/3 liczby członków komitetu (pkt 17). Pozycja kandydatów w komitecie różniła się od sytuacji człon-ków tym, że posiadali jedynie głos doradczy, a nie decydujący (pkt 54). W pozostałych prawach i obowiązkach byli natomiast zrównani, co obej-mowało m. in. także immunitet procesowy na terenie danego okręgu narodowościowego (pkt 51).
Komitet wykonawczy wybierał ze swego grona prezydium składające się nie więcej niż z 9 członków i kandydatów, spośród których wybierany był z kolei przewodniczący i sekretarz. Prezydium korzystało w okre-sach pomiędzy posiedzeniami komitetu wykonawczego ze wszystkich na-leżących do niego praw (pkt 18). Przy komitetach wykonawczych two-rzone były także wydziały: 1) rolno-przemysłowy, 2) aprowizacji, 3) fi-nansów, 4) gospodarki terenowej, budownictwa mieszkaniowego oraz dróg, transportu i łączności, 5) budownictwa socjalno-kulturalnego (o- świata, ochrona zdrowia, ubezpieczenia społeczne). Początkowo jako
odręb-ny wydział funkcjonowała także okręgowa inspekcja robotniczo-chłopska Oprócz wydziałów przy komitetach wykonawczych istniały również: zarząd milicji robotniczo-chłopskiej oraz inspektorzy pracy do spraw wo-jennych. Z kolei przy prezydiach komitetów wykonawczych tworzono: wydział organizacyjny, komisję planowania oraz komitet do spraw po-prawy warunków pracy i życia kobiet (pkt 42). Podkreślić należy, że wszelkie odstępstwa od przedstawionej struktury komitetów wykonaw-czych okręgów narodowościowych mogły być dokonywane wyłącznie na mocy uchwały Prezydium Ogólnorosyjskiego CKW (pkt 43).
Jak już podkreślałem wcześniej, na początku lat trzydziestych, znacz-na liczba ludności zamieszkującej okręgi znacz-narodowościowe prowadziła znacz-
na-dal koczujący bądź pćłkoczujący tryb życia. W tych warunkach na mocy uchwały Ogólnorosyjskiego CKW i Rady Komisarzy Ludowych z 20 VIII 1933 r. zaczęto tworzyć rady koczujące, będące najwyższymi organami władzy radzieckiej na połączonym terytorium (pkt 1). Granice takiego terytorium wyznaczały okręgowe komitety wykonawcze na wniosek rejo-nowych komitetów wykonawczych, zawiadamiając o tym następnie
właś-ciwy centralny komitet wykonawczy republiki autonomicznej bądź ko-mitet wykonawczy krajowej albo obwodowej rady (pkt 24)40. Przyjęto równocześnie zasadę, że rada koczująca może być utworzona, jeżeli na takim obszarze zamieszkuje minimum 200 osób, stwarzając jednakże mo-żliwość odstępstwa od tego warunku (pkt 25). Norma przedstawicielstwa wynosiła 1 deputowany na 30 osób; biorąc jednak pod uwagę istniejące wa-runki dopuszczono, aby centralny komitet wykonawczy republiki autono-micznej, bądź krajowy (obwodowy) komitet wykonawczy mogły dokony-wać w tym względzie zmian, przy czym należało przesłać odpowiednią in-formację do Prezydium Ogólnorosyjskiego CKW. Kadencja rad koczujących
była bardzo krótka i wynosiła jeden rok, przy czym podczas wyboru ich członków dokonywano równocześnie wyboru kandydatów na ków rad koczujących. Ich liczba odpowiadała jednej trzeciej liczby człon-ków samej rady koczującej (pkt 27).
Z uwagi na stałe zmiany miejsca pobytu przez ludność koczującą, ustawa nałożyła na rady koczujące obowiązek posiadania dwóch
czaso-wych miejsc pobytu na letnie i zimowe postoje. Generalnie rady te były jednak zobowiązane do stałego przebywania z podstawową grupą koczu-jącej ludności (pkt 42). Aby było to realne, rady posiadały z mocy prawa własne środki transportu: renifery, psy, narty, zaprzęgi itp. oraz własne pomieszczenia, jak domy czy namioty (pkt 43). Kontakty rad z pozostałą ludnością koczującą odbywały się poprzez ustanowionych stałych pełno-mocników.
Organami wykonawczymi rad koczujących były trzyosobowe prezydia (tworzone w sytuacjach, gdy w radzie zasiadało więcej niż siedmiu człon-ków), przewodniczący i pełnomocnicy. Prezydia korzystały w okresach pomiędzy posiedzeniami rad ze wszelkich praw przysługujących radom koczującym, natomiast przewodniczącym przysługiwał jedynie taki zakres praw, jaki został im przekazany przez same rady (pkt 34 — 39).
Rady koczujące posiadały osobowość prawną, a w swojej działalności podlegały rejonowym komitetom wykonawczym. Zakres ich kompetencji był bardzo szeroki i obejmował wiele sfer życia politycznego,
gospodar-czego i kulturalnego. Przeprowadzały wybory do rad i na zjazdy rad, zabezpieczały porządek społeczny, sporządzały preliminarze dochodów i wydatków, organizowały budowę szkół, punktów lecznictwa, punktów weterynaryjnych, domów kultury, prowadziły walkę z analfabetyzmem itd.
Przedstawione akty prawne: ustawa z 20 IV 1932 r. o okręgowych zjazdach rad i okręgowych komitetach wykonawczych okręgów
narodo-49 R o zw ią zan ie to nie d o ty c z y ło Ja ku c kiej ASRR, na obs zarze które j dz iała nia ra d k oc z u jąc y c h o k r e śla ły r ejon o w e k o m ite ty w y k o n a w c z e , inform ując o tym r ó w n o c z e śn ie CK W Ja k uc k ie j ASRR.
wościowych północnych kresów RFSRR oraz uchwała z 20 VIII 1933 r. o radach koczujących w narodowościowych okręgach i rejonach północ-nych kresów RFSRR dokonały zatem przede wszystkim bardzo istotnej zmiany w charakterze samych rad. Z organów zarządzania stały się one organami władzy państwowej. Ustanowiono przy tym ich hierarchię: radzie okręgowej zostały podporządkowane rady rejonowe, tym zaś z kolei rady wiejskie i rady koczujące, które powstały z przekształcenia istnie-jących dotychczas rad rodowych. Rady stały się gospodarzem na swoim terytorium, nie tylko kierując podległymi im instytucjami, ale i
nadzoru-jąc działalność niepodporządkowanych im przedsiębiorstw i organizacji znajdujących się na ich terytorium. Rady pracowały, co jest w pełni zrozumiałe, w językach swoich narodowości.
Jak już podkreślałem wcześniej, w 1933 r. pod wpływem zachodzących przemian w warunkach życia oraz zasadach organizacji małych narodo-wości (zmieniony system rad), podjęto dwie uchwały: z 10 III 1933 r.
0 organach wymiaru sprawiedliwości w narodowościowych okręgach 1 rejonach północnych kresów RFSRR oraz z 16 X 1933 r. o koczujących sądach społecznych w narodowościowych okręgach i rejonach północnych kresów RFSRR41. Na mocy tych aktów nastąpiła zmiana w system ie organów sądownictwa w okręgach narodowościowych.
Sądy okręgowe i rejonowe w narodowościowych okręgach i rejonach funkcjonowały od tej pory na prawach stałych sesji sądu krajowego
(obwodowego), przy czym sądy okręgowe m ogły przyjąć do swojego rozpatrzenia każdą sprawę należącą do właściwości sądów ludowych. Zarówno sędziów okręgowych, jak i rejonowych wybierały właściwe okręgowe komitety wykonawcze. Natomiast przewodniczący sądu okrę-gowego wchodził z urzędu w charakterze członka w skład sądu krajo-wego (obwodokrajo-wego).
Sądy koczujące tworzone były przy radach koczujących. W ich skład wchodzili: przewodniczący, zastępcy przewodniczącego oraz od 3 do 5 członków. Wszyscy sędziowie pochodzili z wyboru dokonywanego przez
samą radę, jednak byli oni następnie zatwierdzani przez rejonowy komitet wykonawczy. Kadencja sędziów sądów koczujących wynosiła jeden rok, podobnie jak kadencja samych rad koczujących. Do zadań tych sądów należało rozpatrywanie wszystkich drobniejszych spraw miejscowej lud-ności. Należy jednak pamiętać, że sądy te, podobnie jak rady koczujące, przemieszczały się z podstawową grupą ludności. Dlatego też w celu właściwego wypełniania przez nie ich funkcji należało brać pod uwagę wszelkie ogólne zebrania obywateli, jarmarki czy też większe przyjazdy ludności do osad handlowych. Analogicznie do rad koczujących, sądy
koczujące posiadały własne środki transportu jak: renifery, psy, zaprzęgi itn. Za sprawą działalności sądów koczujących wśród miejscowej lud-ności zwiększało się poszanowanie dla prawa, zaś sama instytucja sądów, przez to że znajdowały się one na miejscu, składały się z miejscowej ludności oraz obradowały w języku narodowości — na trwałe wkraczała na obszary, na których do niedawna przeważało prawo zwyczajowe.
Analiza aktów prawnych regulujących organizację rad i sądów w okrę-gach narodowościowych pozwala w moim przekonaniu postawić tezę, iż na początku lat trzydziestych starano się w Związku Radzieckim stwo-rzyć system organów państwowych w tej formie autonomii najbardziej dostosowany do warunków życia i mentalności zamieszkującej je lud-ności. Niestety jest niezwykle trudno odpowiedzieć na pytanie czy i na ile udało się to osiągnąć, bowiem w radzieckiej literaturze przedmiotu brak jest na ten temat sformułowanych osądów. Prawdopodobnie bierze się to z faktu krótkiego obowiązywania wspomnianych aktów prawnych. Z perspektywy wielu lat można jednak chyba powiedzieć, że nie popeł-niono wówczas zbyt dużo zasadniczych błędów, które spowodowałyby zdecydowanie negatywny stosunek małych narodowości do przemian za-chodzących w całym Związku Radzieckim. Okres ten to czas dalszego, stopniowego zachodzenia przemian w sposobie myślenia tej ludności, przekonywania jej do władzy radzieckiej, powolnego rozwoju ekono-micznego i kulturalnego.
OKRĘG N A R O D O W O Ś C IO W Y
PO D RZĄDEM K O N S T Y T U C J I ZSRR Z 1936 ROKU
Przedstawiona regulacja pozycji ustrojowo-prawnej okręgów narodo-wościowych oraz organizacji i zasad funkcjonowania ich organów nie obowiązywała zbyt długo. Proces niezwykle szybkich przemian w życiu politycznym i gospodarczym całego Związku Radzieckiego znalazł bowiem wyraz w ustanowieniu nowej, tzw. stalinowskiej Konstytucji Związku
Socjalistycznych Republik Radzieckich. Jej uchwalenie w dniu 5 XII
1936 r. sprawiło, iż konieczne stało się dostosowanie do niej całego ustawodawstwa w państwie. Dotyczyło to również aktów prawnych od-noszących się do organizacji, zasad funkcjonowania i uprawnień okręgów narodowościowych.
W pewnym sensie może się to nawet wydawać paradoksalne, gdyż sama ustawa zasadniczna Związku Radzieckiego w zasadzie problematyce okręgów narodowościowych nie poświęcała wcale uwagi. Nie były one w ogóle wym ienione w rozdziale II, zatytułowanym: „Ustrój państwowy”,
