Violetta Rodek
System wartości nauczycieli
studiujących zaocznie
Nauczyciel i Szkoła 1 (4), 90-97
1998
V io le t t a R O D E K
System wartości nauczycieli
studiujących zaocznie
W hum anistyce współczesnej zauw aża się od pew nego czasu narastanie zain teresow ań problem atyką wartości i w artościowań. Człow iek coraz częściej uśw ia dam ia sobie centralne miejsce wartości, ich typów, hierarchii, konfliktów, zarówno w życiu jednostek, ja k i społeczeństw. H. Świda twierdzi, iż „w artość m a funda m entalne znaczenie w strukturze osobow ości, ukierunkow uje ona bow iem w szel kie ludzkie działania” .1 W artości preferow ane przez jednostkę nie stanow ią nigdy izolow anych elementów, lecz pozostają ze sobą we w zajem nych zw iązkach, tw o rząc system, układ. W życiu każdego człow ieka pojaw ić się m ogą różne w artości, i tak ja k każdego człow ieka cechują odrębne cechy osobow ości, tak i system w ar tości każdej jednostki je st odmienny.
Badania prezentowane w niniejszym artykule dotyczyły „systemu wartości” na uczycieli studiujących zaocznie. Przyjęto za Miltonem Rakeachem iż „system w arto ści jest trw ałą organizacją przekonań o preferowanych sposobach postępowania lub ostatecznych stanów egzystencji wzdłuż kontinuum względnej w ażności” .2
W celu udzielenia odpowiedzi na pytanie: „Jak przedstawia się system wartości nauczycieli studiujących zaocznie?” sformułowano dwa problemy szczegółowe:
1. W jakim stopniu nauczyciele studiujący zaocznie akceptują określone w ar tości?
2. Jakie je st poczucie realizacji tychże w artości u badanych nauczycieli?
1 H. Świda. Młodzież a wartości. Warszawa 1979, s. 19.
2 Cyt. Za P. Brzozowski. Skala wartości - Polska wersja tekstu M. Rokcacha. [w:] R. Ł. Drwal (red.): Techniki
Nouczyciel i S łk s ło 1 (А ) 1998 91
A kceptacja różnych w artości rozum iana będzie tutaj jako: w yrażanie zgody, aprobata trw ałych przekonań, że specyficzny sposób zachow ania je s t osobow o lub społecznie lepszy od przeciw staw nego sposobu postępowania.
N atom iast przez realizację różnych w artości rozum ieć się będzie w prow adze nie w życie trw ałych przekonań oraz preferow anie określonego (zgodnego z tymi przekonaniam i) sposobu zachowania.
B adania prezentow ane w niniejszym artykule nad system em w artości nauczy cieli, zostały przeprow adzone w roku akadem ickim 1996/97. W zięło w nich udział 70 nauczycielek studiujących zaocznie Pedagogikę W czesnoszkolną na U niw ersy tecie Śląskim w K atow icach (studia II stopnia). W śród badanych przew ażały nau czycielki młode, w w ieku do 30 lat, stanowiące 70% badanej populacji. Respon- dentek w w ieku od 31 do 40 lat znalazło się w grupie 30%. B adaną populację charakteryzują nauczycielki o krótkim stażu pracy (do 10 lat) - 82,85% badanych oraz do 5 lat 17,14%.
Zgrom adzony m ateriał em piryczny uzyskany dzięki zastosow aniu kw estiona riusza ankiety,3 składającego się z dwu list po 20 wartości, które przez badane nau czycielki były oceniane w dwu aspektach:
- stopnia akceptacji wartości, - poczucie ich realizacji.
Pierwsza lista wartości zawierała propozycje ogólniejsze, częściej określane jako ostateczne, np. dobro moralne, prawda, pokój; druga natomiast - propozycje kon kretne i o m niejszym stopniu ogólności, np. życie towarzyskie, dobra m aterialne.4
Badani nauczyciele oceniali w artości w g instrukcji posługując się 7-stopnio- w ą skalą:
7 - w bardzo dużym stopniu; 6 - w dużym stopniu 5 - w dość dużym stopniu 4 - średnio
3 - raczej w m ałym stopniu 2 - w m ałym stopniu
1 - w bardzo m ałym stopniu lub w żadnym.
Celem spraw dzenia, które z wartości w w iększym lub m niejszym stopniu są akceptow ane przez badane nauczycielki obliczono średnie ocen odnośnie stopnia akceptacji każdej z 40 wartości. Pow yższe dane prezentuje tabela nr 1.
3 Przy konstruowaniu narzędzia badawczego wykorzystano „Kwestionariusz skali ocen wartości” autorstwa P. Olesia.
92 Npuciyciel 8 S ik a ło 1 (4 ) 1998
Tabela 1
Prezentacja średnich ocen stopnia akceptacji określonych w artości przez ba danych nauczycieli N = 70
N u m e r i n azw a w artości U zy sk an a śre d n ia o cen
1. d o b ro m o raln e 6,03 4. m iłość 5,9 7 7. pokój 5,82 30. rod zin a 5,75 39. z d ro w ie 5,6 4 11. p ra c a zaw o d o w a 4,9 2 32. sp okój w ew n ętrzn y 4,9 2 29. re a liz ac ja zad a n ia ż y cio w e g o 4,91 15. szc z ęśc ie o so b iste 4,8 8 2. g o d n o ść o so b o w a 4,81 3. m ądrość 4,7 7 17. w ie d za 4,55 13. sp ra w ied liw o ść 4,51 20. w o ln o ść o so b ista 4 ,3 2 36. w y k ształcen ie 4 ,2 4 31. sam o d zieln o ść 4,2 2 34. u m ię ję tn o ść w sp ó łży c ia z ludźm i 4 ,2 0 21. d o b ra m aterialn e 4 ,1 0 10. ra d o ść ży cia 4,01 9. p rz y ja ź ń 3,98 26. p o m o c innym ludziom 3,91 1 4 . sza c u n ek 3,90 5. p a trio ty z m 3,8 2 27. p o z n an ie św iata 3,8 2 12. ro zw ó j d u ch o w y 3,81 16. w iara w B o g a 3,75 40. ży cie to w arzy sk ie 3,74 22. k o n ta k t z p rz y ro d ą 3,65
24. k u ltu ra 3,58
19. w ła sn y rozw ój 3,47
6. p ięk n o 3,40
23. k szta łto w a n ie c h arak teru 3,40 37. zab e z p ie cz e n ie b y tu 3,28 38. zain tereso w a n ia 3,25 25. o d n a le zie n ie sw e g o m iejsca w życiu 3,17 33. sp ry t ży cio w y 3,0 0 28. p o zy cja sp o łeczn a 2,7 4 35. w y g o d n e życie 1,94
Nauczyciel i S ik a ła 1 (4 ) 1998 93
A n alizu jąc i oceniając dane zaw arte w tabeli n r 1 m ożna zauw ażyć, iż n a j w yżej cenionym i w artościam i w śród badanych nauczycieli studiujących z a o c z nie były dobro m oralne (6,03); m iłość (5,97); pokój (5,82); rod zin a (5,75); zd ro w ie (5,64); praca zaw odow a (4,92). Z kolei najm niej cenionym i w artościam i okazały się: w ygodne życie (1,94); w ładza (2,33); p o zy cja sp o łeczn a (2,74); spryt życiow y (3,00).
Zbliżone do pow yższych w yniki badań uzyskał w latach 1983-85 T. M alinow ski, prow adząc badania na próbie reprezentacyjnej, obejm ującej w szystkie grupy nauczycieli, z w yjątkiem nauczycieli szkół specjalnych i zatrudnionych w placów kach pozaszkolnych. W yniki badań pozw oliły m.in. na stwierdzenie, iż nauczycie le stanow ią grupę dość jednorodną i znacząco różnią się od ogółu społeczeństw a w swojej orientacji socjom etrycznej i postaw ie prospołecznej (w yższa ranga w ar tości m oralnych, intelektualnych i patriotyzm u).5
Podobnie cztery lata później, w roku 1989, W. D różka, na podstaw ie badań nauczycieli w w ieku od 21 do 65 lat, stw ierdziła, że w system ie naczelnych w arto ści nauczycieli dom inują zdecydow anie w artości wydajnej pracy, w ysokiego po ziom u m oralnego, w ysokiej kultury umysłowej oraz „m ądrych rządów ” . W śród w artości życia codziennego badani najw yżej ocenili rodzinę, pracę zaw odow ą i w artości m aterialne.6
W ydaje się w ięc, iż pom im o znacznego „p rzew arto ścio w an ia w a rto śc i” dokonanego w ostatnich latach w polskim społeczeństwie, w system ie w artości nauczycieli zaznacza się pew na stałość. D om inują w nim bow iem ciągle w artości zw iązane z w ysokim poziom em moralnym , w ydajną pracą, m iłością do drugiego człow ieka, światem w olnym od w ojen i konfliktów, założeniu rodziny, dbałością o zdrow ie. W św ietle pow yższych rozw ażań słuszny zatem w ydaje się pogląd T. M alinow skiego, że połączenie tych w artości z przekazyw aną przez nauczycieli w iedzą stanowi o praw idłow ym kierunku troski nauczycieli o przyszłość dorastają- cego pokolenia.7
Czy jed n ak w ysoka akceptacja określonych w artości odpow iada rów nie w yso kiemu poczuciu ich realizacji u badanych nauczycieli?
O d p o w ied ź na p o w y ższe p y ta n ie m o żn a zn ale źć w d an y ch za w a rty c h w tabeli n r 2.
5 Zob. T. Malinowski. Postawy zawodowe nauczycieli. „Studia Pedagogiczne” 1989, tom L1V '■ Zob. W. Dróżka. Wartości i cele życiowe nauczycieli. „Edukacja” 1992, nr I.
94 Nouciyciel i S ik a ło 1 (4 ) 1998
Tabela nr 2
N u m e r i n a zw a w arto ści U zy sk an a śre d n ia o cen
36. w y k ształcen ie 5,78 30. ro d zin a 5,14 4. m iłość 4,7 4 I . d o b ro m o raln e 4,6 5 3. m ąd ro ść 4,5 4 29. p raca zaw o d o w a 4,41 1 4 . szacu n ek 4,41 11. re a liz ac ja z ad an ia ż y cio w e g o 4,3 5 20 . w o ln o ść oso b ista 4 ,28 2. g o d n o ść o so b o w a 4 ,2 2 43 . u m ie ję tn o ść w sp ó łży c ia z ludźm i 4 ,2 0 17. w ied za 4 ,1 8
13. sp raw ied liw o ść 4 ,08 21. d o b ra m aterialn e 4 ,07 19. w ła sn y rozw ój 4,01 9. p rz y ja ź ń 3,9 8 31. sam o d zieln o ść 3,7 4 ) 6. w iara w B oga 3,67 15. szc z ęśc ie o so b iste 3,61 24. ku ltu ra 3,5 8 10. ra d o ść ży cia 3,5 4 22. k o n ta k t z p rz y ro d ą 3,5 2 39. zd ro w ie 3 ,5 0 33. sp ry t ż y cio w y 3,41 6. pięk n o 3,40
23 . k szta łto w a n ie ch arak teru 3,4 0
8, p ra w d a 3,38
37. zab e z p ie cz e n ie bytu 3,2 8 38. zain tereso w a n ia 3,22 25. o d n a le zie n ie sw eg o m iejsca w św iecie 3,17 26. p o m o c innym lu d zio m 3,17 7. pokój 3,15 12. rozw ój d u ch o w y 3,11 28. p o zy cja sp o łeczn a 3,07 4 0 . ż y cic to w a rz y sk ie 3,0 4 27. p o zn an ie św iata 3 ,00 35. w y g o d n e ży cie 2,9 7 32. sp o k ó j w e w n ę trzn y 2,2 5 5. p atrio ty zm 2,25 18. w ła d za 1,92
Nauczyciel i S ik a ła 1 (4 ) 1998 95
Spośród 40 w artości najw yższe średnie oceny poczucia realizacji tych w arto ści u b adanych nauczycielek uzyskały: w ykształcenie (5,78); rod zin a (5,14); m iłość (4,74); dobro m oralne (4,65) oraz m ądrość (4,54). U zyskanie w ysokiej śre dniej oceny poczucia realizacji w ykształcenia jako wartości, wydaje się być zrozu m iałe, gdyż w szystkie respondentki w czasie przeprow adzania badań studiow ały dążąc do uzyskania w ykształcenia wyższego. W ysoka średnia poczucia realizacji kolejnych dw óch w artości, tj. rodziny i miłości, może w ynikać stąd, iż osoby bada ne to m łode kobiety funkcjonujące ju ż w rodzinie lub dążące do jej założenia.
Analizując dane zamieszczone w tabeli nr 2 m ożna zauważyć, że najniższe śre dnie oceny poczucia realizacji wartości u badanych nauczycielek studiów zaocznych, otrzymały: władza (1,92); spokój wewnętrzny (2,25); wygodne życie (2,97). N iepo kojący wydaje się natom iast fakt, iż respondentki równie rzadko za cel swoich dążeń staw iają patriotyzm (2,25). Być może jedną z przyczyn przywiązania małej wagi do patriotyzmu, należy upatrywać w procesach integracyjnych Polski z Europą.
Stosunkowo niskie oceny poczucia realizacji uzyskały również takie wartości, jak: poznanie świata (3,00) oraz życie towarzyskie (3,04). Fakt ten m ożna chyba wytłum aczyć tym, że nauczyciele uwikłani w problemy codziennej egzystencji, zm ę czeni warunkami pracy, trudnościami materialnymi, konfliktami w szkole, poczu ciem niedosytu satysfakcji nie m ają czasu, ochoty czy też pieniędzy na podróże i kontakty towarzyskie. Jest to jednak tylko przypuszczenie autorki niniejszego arty kułu a jego potw ierdzeniem mogłyby być dalsze wnikliwe badania w tym zakresie.
Podsum ow ując m ożna stwierdzić, że poczucie realizacji w artości u badanych nauczycielek studiów zaocznych je st znacznie niższe niż ich akceptacja. D otyczy to w szczególności takich wartości jak: dobro moralne, spokój w ewnętrzny, sam o dzielność, miłość. W sześciu przypadkach poczucie realizacji w artości okazało się w yższe niż ich akceptacja. Do w artości tych nauczyciele zaliczają: szacunek, w ła sny rozw ój, pozycję społeczną, spryt życiowy, wygodne życie, w ykształcenie.
Badania zaprezentowane w niniejszym artykule nie w yczerpują problematyki związanej z systemem wartości uznawanych przez nauczycieli studiów zaocznych. Ze względu jednak na ważkość problematyki aksjologicznej w kształceniu zaocznie stu diujących nauczycieli należałoby podjąć i prowadzić dalsze badania w tym zakresie.
A NEK S N R 1 „‘W artości I”
1. D obro m oralne (życie m oralne, postępowanie zgodne z sum ieniem) 2. G odność osobow a (poczucie własnej godności, szacunek dla siebie)
3. Mądrość (mądrość życiowa, rozwój intelektualny, szerokie perspektywy myślowe)
4. M iłość (m iłość do drugiego człowieka, dawanie i dośw iadczanie m iłości, miłość
bliźniego)
5. Patriotyzm (um iłowanie i praca dla Ojczyzny, dążenie do w olności i dem okracji) 6. Piękno (piękno świata, kontem placja piękna przyrody i sztuki)
96 Nouciyciel i S ik a ło 1 (4 ) 1998
7. Pokój (pokój na św iecie, św iat w olny od w ojen i konfliktów, spokój) 8. Praw da (dążenie do prawdy, odkryw anie i obrona prawdy, odrzucanie fałszu) 9. Przyjaźń (posiadanie przyjaciół i bycie przyjacielem dla kogoś, kontakty z przy
jaciółm i)
10. Radość życia (cieszenie się życiem , życie pełnią — przyjem ności, rozrywka, humor)
11. R ealizacja zadania życiow ego (postępow anie zgodne z w ybranym i celami, realizacja pow ołania życiow ego)
12. Rozwój duchow y (pogłębianie kontaktu z Bogiem , dążenie do doskonałości, do św iętości)
13. Spraw iedliw ość (sprawiedliwe, rów ne praw a i obow iązki dla w szystkich, rów ność)
14. Szacunek (szacunek i uznanie u innych ludzi)
15. Szczęście osobiste (poczucie dobrze przeżyw anego życia, zadow olenie z ży cia i z siebie)
16. W iara w Boga (religia, życie religijne, zbaw ienie)
17. W iedza (zdobyw anie, grom adzenie i posiadanie wiedzy, erudycja)
18. W ładza (posiadanie władzy, rządzenie, kierow anie biegiem spraw i ludźm i) 19. W łasny rozwój (poznanie i rozw ijanie swych zdolności, realizow anie swych
możliwości)
20. W olność osobista (w olność wyboru, niezależność)
„W artości II”
21. D obra m aterialne (posiadanie pieniędzy, dobrobyt, m ajątek, bogactw o) 22. K ontakt z przyrodą (życie blisko natury, zachw yt pięknem przyrody, turystyka) 23. K ształtow anie charakteru (praca nad sobą, rozw ijanie w sobie człow ieczeń
stwa, pokonyw anie wad)
24. K ultura (tworzenie lub korzystanie z dóbr kultury: książka, m uzyka, film , itp.) 25. O dnalezienie swego m iejsca w życiu (odnalezienie się w życiu, w społeczeń
stwie, bycie na swoim m iejscu)
26. Pom oc innym ludziom (bezinteresowna pom oc i praca dla innych, służenie lu dziom)
27. Poznanie świata (podróże i zw iedzanie innych krajów)
28. Pozycja społeczna (w ysokie stanowisko, kariera, prestiż, sukces zaw odow y i społeczny)
29. Praca zaw odow a (praca w zaw odzie, mieć dobrą pracę, zadow olenie z pracy) 30. Rodzina (założenie rodziny, szczęście rodzinne, dobre w ychow anie dzieci) 3 1. Sam odzielność (usam odzielnienie się w życiu, sam owystarczalność) 32. Spokój w ew nętrzny (harmonia, w olność od w ew nętrznych konfliktów ) 33. Spryt życiow y (um iejętność ustaw ienia się w życiu, łatw a adaptacja)
34. U m iejętność w spółżycia z ludźmi (tolerancja, otwartość, życzliw ość, zrozu m ienie)
Nauczyciel i S ik t ło 1 (4 ) 1998 97
35. W ygodne życie (życie przyjem ne, łatwe, bez w ysiłku i problem ów ) 36. W ykształcenie (zdobycie w ykształcenia, ukończenie studiów)
37. Zabezpieczenie bytu (zdobycie niezbędnych środków m aterialnych do życia, m ieszkanie)
38. Zainteresow ania (rozw ijanie zainteresowań, hobby)
39. Zdrow ie (sprawność fizyczna i um ysłow a, korzystny w ygląd, sport, zdrow e środowisko)
