Zofia Malec
O wychowaniu zdrowotnym w szkole
podstawowej
Nauczyciel i Szkoła 3-4 (12-13), 33-38
2001
O wychowaniu zdrowotnym
w szkole podstawowej
Dbałość o zdrow ie i troska o jego pielęgnow anie odnosi się do człow ieka w jeg o m łodości, w ieku dojrzałym i starości.
Św iatow a O rganizacja Zdrow ia przyjęła w 1946 roku definicję: „zdrow ie je st stanem pom yślności fizycznej, psychicznej i społecznej, a nie jedynie brakiem cho roby lub ułom ności” .
W edług F. Brockington „zdrow ie je st stanem dobrego sam opoczucia fizycz nego, um ysłow ego i uczuciowego, łącznie z rezerw ą sił, opartym na praw idłow ym funkcjonow aniu tkanek, praktycznym pojm ow aniu zasad zdrow ego bytow ania, harm onijnym dostosow aniu się do środowiska, jest ono środkiem bogatszego i spo łecznie użytecznego życia” 1.
Zdrowie jest naturalnym , dynamicznym obrazem aktywności człowieka, zw ią zanym funkcjonalnie ze środowiskiem przyrodniczym i społecznym. Za nasze zdro wie, zdaniem Z. Juńczyńskiego2, w około 10% odpow iada służba zdrow ia, w 15% — dziedziczenie, w 20% — środowisko. Za pozostałe — styl życia, czyli naw yki, zw yczaje, upodobania a więc to, co najbardziej zależy od nas sam ych, na co mam y najw iększy wpływ.
Pozytyw ny w pływ na zdrow ie, zw łaszcza dzieci i m łodzieży ma system edu kacji realizow any w szkołach i placów kach ośw iatowych. Podnoszenie poziom u w iedzy i um iejętności w zakresie ochrony i prom ocji zdrow ia jest przedsięw zię ciem społecznym — nie tylko m edycznym.
Prom ocja zdrow ia to podnoszenie go na wyższy poziom , Służą tem u skoordy now ane działania, które nie tylko dostarczają inform acji i zachęcają do zdrow ego stylu życia, ale rów nież uczą konkretnych prozdrow otnych sposobów postępow a nia i tw orzą w arunki um ożliw iające i w spierające ich realizację.
1 F. Brockingten, Zdrow ie świata, W arszawa 1972, s. 18.
34 Nauczyciel i Szkoła 3 -4 2001
W arunkiem skutecznej szkolnej edukacji zdrowotnej są opracow ane progra my w ychow ania zdrow otnego, które w edług M. D em ela , je s t integralną częścią kształtow ania osobow ości, a polega na:
— w ytw arzaniu naw yków bezpośrednio lub pośrednio zw iązanych z ochroną i doskonaleniem zdrow ia fizycznego i psychicznego
— w yrabianie odpow iednich sprawności
— kształtowanie postaw umożliwiających stosowanie higieny, skuteczną pielęgna cję, zapobieganie chorobom i leczenie
— pobudzenie pozytywnego zainteresowania sprawami zdrowia przez epizodyczne i system atyczne w zbogacanie i pogłębianie w iedzy o sobie, ja k też o praw ach rządzących zdrow iem publicznym ”3.
Szkoła prom ująca zdrow ie to szkoła, która zapew nia uczniom rzetelną infor m acje o zdrow iu, optym alne środowisko fizyczne, społeczne i kulturowe.
Z daniem T. W illiam sa (jednego z tw órców modelu szkoły prom ującej zdro w ie),charakteryzują j ą głów ne trzy cechy:
1. Edukacja prozdrow otna realizow ana w ram ach form alnego program u naucza nia. W szkołach rzadko istnieje jako odrębny przedmiot. N ajczęściej jej treści są zintegrow ane z innym i przedm iotam i np. nauką o środowisku, w ychow aniem fizycznym czy językiem ojczystym.
2. U w zględnienie spraw zdrow ia w całej działalności szkoły. O bejm uje ono sto sunki i atm osferę panującą w szkole, w zory tw orzone przez nauczycieli, środo w isko fizyczne i w iele właściwości życia szkoły.
3. W spółdziałanie szkoły z rod zin ąi całą społecznością, w której szkoła istnieje4. W latach 90 zaczął rozw ijać się na całym św iecie ruch szkół prom ujących zdrowie. Szkoły te podejm ują próby w łączenia zdrow ia do swojej organizacji i program u dydaktyczno-w ychow aw czego. Sfrom ułow ane pół w ieku tem u hasło M. K asprzaka „uczeń pow inien w yjść ze szkoły zdrowszy, niż do niej poszedł”5 pozostaje nadal w sferze marzeń. W praktyce w większości szkół nauczyciele nie biorą pod uw agę tego, że:
— dobre zdrow ie ucznia je st w arunkiem jego osiągnięć szkolnych (zdrowe dziec ko lepiej się uczy),
— sukcesy szkolne zw iększają poczucie własnej w artości dziecka — ważnego zasobu dla jeg o zdrow ia psychicznego
— zachow ania w ykonyw ane dla zdrow ia kum ulują się i w spółistnieją z różnym i formami nieprzystosow ania społecznego oraz problemami szkolnymi.
3 M. D em el, P edagogika zdrow ia, W arszawa 1980.
4 T. W illiam s, Szkoła prom ująca zdrow ie, „W ychow anie Fizyczne i Zdrow ie” 1998, nr 7. 5 M łodzież o szkole - raport z badań. W arszawa 2000.
P ojaw iające się zagrożenia w szkole powinny stanowić podstaw y do tw orze nia program ów opieki zdrowotnej nad uczniami z grup ryzyka. N arodowy Program Zdrow ia uw zględnia następujące czynniki ryzyka: spożyw anie alkoholu i innych środków uzależniających, palenie tytoniu, nieprawidłow ości w sposobie odżyw ia nia, niedostatki aktyw ności fizycznej oraz ryzykow ne zachow ania seksualne. Edu kacja zdrow otna (jako pew na doza informacji) pow inna rozw ijać um iejętności oceny w łasnych postaw uczniów. Pogadanka w ychowaw cy na tem at np. szkodli w ości palenia papierosów poparta uwagami rodziców oraz szeroko rozpow szech nioną rek lam ą musi uzmysłowić dzieciom i młodzieży szkodliwy wpływ palenia na zdrowie.
Na stany zdrow otne, sam opoczucie i stresy uczniów ma wpływ rów nież prze ciążenie nauką oraz brak poczucia bezpieczeństw a w szkole.
W jakim stopniu szkoła podstawow a je st m iejscem , w którym dzieci lubią przebyw ać, św iadczy fakt poczucia stabilizacji, braku zagrożeń (np. ze strony ko legów) czy uzyskiw ania pom ocy od nauczycieli.
Presja uzyskiw ania w ysokich w yników w nauce może być przyczyną po w staw ania stresu u dzieci — zatem wpływ ać na stan ogólny zdrowia.
A ktyw ność ruchow a je s t głów nym elem entem stylu życia w pływ ającym na zdrowie. Z organizow anie i um ożliw ienie dziecku w łaściwego w ypoczynku na św ieżym pow ietrzu — w dniach nauki szkolnej i w czasie w olnym — ma być „lekarstw em ” na zm ęczenie psychiczne i fizyczne. Rodzice i nauczyciele powinni wiedzieć, że tylko odpowiednio dobrany, stymulowany wysiłek fizyczny warunkuje praw idłow ą pracę i rozwój w szystkich narządów i układów młodego organizmu. Bardzo istotne znaczenie ma rów nież niezakłócony sen (8 -1 0 godzin w zależności od w ieku) oraz pełnow artościow e i urozm aicone odżywianie.
Sygnalizow ane czy ujaw niane przez pielęgniarkę szkolną najczęstsze zabu rzenia zdrow otne, takie jak: wady postawy ciała (skrzyw ienia boczne, płaskosto pie), otyłość, nerw ice czy próchnice zębów — to w ażne elem enty realizacji pro gramu w ychow ania zdrow otnego.
Pielęgniarka szkolna obok działalności profilaktycznej i kontrolno-higienicznej niesie pom oc przedlekarską w różnych sytuacjach zagrażających zdrow iu i życiu osobom poszkodow anym . Jej działania w wielu aspektach pow inny opierać się na w spółpracy z nauczycielem i rodzicami, dlatego też często przypisuje się jej rolę „w ychow aw czyni społecznej” .
Pow yższe problem y uwzględnili twórcy Środow iskowego Program u W ycho w ania Zdrow otnego w Szkole.
O pracow ane program y przez zespół pracow ników Katedry i Zakładu Pielę gniarstw a Społecznego Wydziału Pielęgniarskiego Akademii M edycznej w Lubli nie zostały zebrane w sześciu zespołach.
36 Nauczyciel i Szkoła 3 -4 2001
Podział opracow anych m ateriałów medycznych odpow iada pięciu etapom kształcenia określonym przez M inisterstw o Edukacji N arodow ej. K onstrukcja program u oparta je s t na w zajem nie dopełniających się zeszytach, które stanow ią określoną całość i zaw ierają scenariusze zajęć do klas I-III i IV -V I dla szkoły podstaw ow ej oraz szkół ponadpodstaw ow ych do realizacji w ychow ania zdro wotnego.
Zakres podstaw ow ych zagadnień bogatego program u obejmuje: — zdrow ie — prom ocja zdrow ia
— czynniki w pływ ające na zachow anie zdrow ia — uw arunkow ania zdrow ia
— zagrożenia zdrow ia — czynniki ryzyka
— choroba, niepełnospraw ność.
Cele zaw arte w program ie to cele bezpośrednie oraz cele pośrednie, odnoszą ce się do środow iska dom ow ego i szkolnego.
Zawarta problem atyka w program ie uwzględnia osiem bloków tematycznych: I . Prom ocja zdrow ia
II. Życie w rodzinie I I I . Zdrow ie psychiczne
IV. Życie bez nałogów V. Zdrowy styl odżyw iania
V I . Bezpieczeństw o w codziennym życiu V II. H igiena osobista i higiena otoczenia VIII. Ruch w życiu dziecka.
Pow yższe bloki tem atyczne obejm ują zagadnienia, występujące w trzech pod staw ow ych sferach życia i aktyw ności ucznia:
a) jak o jednostki (zdrow ie, organizm, w łasne m ożliw ości i szanse rozw oju, błędy w troszczeniu się o siebie, stosunek do samego siebie)
b) jak o członka rodziny i społeczności szkolnej (rodzina, dom, klasa, nauczyciele, rów ieśnicy, działania m ające w pływ na zdrow ie w ystępujące w tych środo w iskach)
c) jako członka społeczności pozarodzinnej i pozaszkolnej (obcy ludzie i ich zna czenie dla zdrow ia ucznia, społeczności lokalne i społeczeństw o)6.
6 Ś ro dow iskow y Program W ychowania Zdrow otnego w Szkole, red. M. C harzyńska-G ula, Lublin 1989, s. 8 -9 .
Twórcy program u wychow ania zdrowotnego w idzą trzy możliw ości jego rea lizacji w szkole:
1. tem atykę zdrow otną rozproszyć w obrębie kilku przedm iotów
2. stw orzyć nowy przedm iot poprzez w yodrębnienie z różnych przedm iotów treś ci dotyczące zdrow ia
3. w yznaczyć w szkole anim atora zdrow ia (najczęściej nauczyciela w ychow ania fizycznego) koordynującego realizację w ychow ania zdrow otnego szczególnie na lekcji w ychow ania fizycznego oraz inny nauczyciel czy członek służby zdrowia.
W program ie uw zględnia się rów nież interpretację przedm iotow ą oraz cieka we przykłady scenariuszy lekcji dla wszystkich klas szkoły podstawow ej. A oto niektóre tem aty lekcji np.:
w klasie I — „Jak dobrze być zdrow ym ”, „Codzienne gim nastyka w życiu ucznia” , „Poznajem y m ałe straszydła — Papierosiki. Jak m ożna się przed mini u strzec?”
w klasie IV — „Znaczenie stresu w życiu człow ieka”, „D olegliw ości, zabu rzenia i choroby spowodowane złym odżyw ianiem ”, „Jak można kontrolować stan sw ojego organizm u?” .
Przykładow e scenariusze program ow e uzupełnione są ciekawym i propozy cjami zagadek dydaktycznych, krzyżówek, ilustracji, zestawów ćw iczeń oraz kon spektów zajęć ruchow ych, które m ają nauczyciele do wyboru.
Szkoła na całym św iecie je s t środowiskiem edukacyjnym , której pow ierzono funkcje prom ow ania zdrow ia jako w artości nadrzędnej. D obra kondycja zdrow ot na nauczyciela je s t w ażnym czynnikiem determ inującym efektywne w ypełnianie obowiązków. Drugie co do ważności środowisko społeczne, od którego nauczyciel czerpie w iedzę, to lekarze i pracow nicy służby zdrowia. Za oczekiwany i polecany sposób pogłębiania i uzupełniania wiedzy uw ażam sam okształcenie, realizow ane poprzez lektury oraz korzystanie z bardzo rozpow szechnionych w środkach m aso wego przekazu program ów informacyjnych.
Bibliografia
Brockingten F., Zdrow ie świata, Warszawa 1972.
C harzyńska-G ula M. (red.), Środow iskow y program w ychow ania zdrow otne
go w szkole. Zeszyt I, kl. I-III, Zeszyt II, kl. IV -V I, Lublin 1997.
38 Nauczyciel i Szkota 3 -4 2001
Juńczyński Z., Szlachetne zdrow ie, „W ychów anie Fizyczne i Zdrow otne” 1993, nr 3.
O buchow ski Κ., Psychologia dążeń ludzkich, W arszawa 1983.
Sulisz S. (red.), W ychowanie fizy c zn e w kształceniu zintegrowanym , W arszawa 2 0 0 0 .
Syrek E., Zdrow ie w aspekcie pedagogiki społecznej, K atow ice 2000. W illiam s T., Szkoła prem iująca zdrowie, „W ychow anie Fizyczne i Zdrow otne”
1998, nr 7.
W ojnarow ska-Sołdan M ., W oynarow ska B., K okoszka T., M azur J., M łodzież
