Osadnictwo wojskowe w 1945 roku : próba charakterystyki

KRYSTYNA KERSTEN

O sadnictwo w ojskow e w 1945 roku

P ró b a c h a ra k te ry s ty k i

O praco w an ia h isto rii pow ojennego' o sad n ictw a w ojskow ego w poszcze­ gólnych regio n ach •zachodniego p o g ran icza są stosunkowo· bogato· re p re ­ zentow ane, częściowo ju ż w d ru k u , częściowo· jeszcze w p lan a c h b a ­ daw czych ł. S tw a rza to p iln ą p o trzeb ę podjęcia bard ziej ogólnych zagad­ n ień z te j dziedziny. B ra k takiego· z a ry su n iek o rz y stn ie od bija się na stu d ia c h regio n aln y ch. N iew sp ó łm iern ie w iele uw ag i p o św ięcają o n e re ­ fe ro w a n iu podstaw ow ych zasad o rg an iz ac y jn y c h o sad nictw a w ojskow e­ go, z u szczerbkiem d la k o n k re tn e j an a lizy sy tu a c ji w danym rejo nie. P rz ed e w szy stk im jednaik b ad an ia te w najlep szy m w y p a d k u w łączają o sad n ictw o w ojskow e w cało k ształt d ziałań osiedleńczych tere n u , tra c ąc z poła w idzenia szersze zw iązki i w spółzależności m ięd zy ty m procesem a c h a ra k te re m i p rzeb ieg iem pow ojennych m ig racji z e w n ętrzn y ch i w e­ w n ę trz n y c h o raz w a ru n k a m i, w jak ich się one d okonyw ały. D opiero a n aliza ty c h zw iązków um ożliw ia w y jście poza p ro ste opisy o rg anizacji i w y n ik ó w o sad n ictw a w ojskow ego, co· m oże stan o w ić początek p rac b a­ daw czych, ale n ig d y ich re z u lta t o stateczn y. S tw arza to· rów nież płasz­ czyznę 'dla bliższej c h a ra k te ry s ty k i i ocen y tego zjaw iska. S p raw a m a zresztą p o d w ó jn y asp ek t. O sadnictw o w ojskow e jest bow iem ja k b y soczew ką, sk u p ia ją c ą n ie k tó re w ęzłow e p ro b lem y osad nictw a; zw łaszcza rozbieżności m iędzy zam ierzeniam i i p lan am i, a ob iek ty w n y m i w a ru n ­ kam i i m ożliw ościam i ich realizacji, jedno· z n a jb a rd z ie j c h a ra k te ry s ty c z ­ n y ch zjaw isk procesów osadniczych, n a ty m polu p rz e ja w ia ły się szcze­ gólnie jaskraw o.

N ależy podkreślić, że osadnictwo· w ojskow e było· ty lk o elem entem sk ład o w y m o sadnictw a, a ściśle m ów iąc m ig ra c ji polskiej ludności n a ziem ie odzyskane. N ie stanowiło· ono· n a w e t odrębnego· ty p u m igracji, a le przeciw nie, ró żn e ty p y m ig racji w su m ie złożyły się na osadnictw o w o jsk ow e 2.

1 P or. W. D i n w e b e l , W o jsk o w a a k c ja osadnicza w p ow iecie L w ó w e k

Ś lą s k i 1945— 1946, „P o lsk a L u d o w a ” t. II, 1963, s. 27—40. W 'p rzygotow aniu je st

p ra c a o o sa d n ictw ie n a D olnym Ś lą sk u oraz n ieb aw em u k aże się w „P rzeg ląd zie Z ac h o d n io -P o m o rsk im ” m ój szkic o te j fo rm ie o sa d n ictw a n a P om orzu Z achod­ nim . W C e n tra ln y m A rc h iw u m W ojskow ym w W arszaw ie została poza ty m p rz e ­ p ro w a d zo n a k w e re n d a źródłow a do te m a tu , k tó re j w y n ik i w y k o n aw cy zechcą p ra w ­ dopodobnie opracow ać. Za u d o stę p n ie n ie m i odnośnych m a te ria łó w sk ła d a m im serd eczn e podziękow anie.

2 P ró b ę k la sy fik a c ji p o w o jen n y c h m ig ra c ji z e w n ętrzn y c h p rz e d sta w ia m w a r ­ ty k u le d ru k o w a n y m w tom ie II ,/P olski L u d o w e j”. W yróżniam ta m dw a za sa d ­ nicze ty p y ru c h ó w m ig ra c y jn y c h : r e p a tria c ję — o b e jm u ją c ą ty c h w szystkich, k tó ry c h w o jn a w y rz u c iła z k r a ju i k tó rzy do tego k r a ju p o w ra c a ją oraz tzw. tr a n s f e r (term in zapożyczony z fra n c u sk ie g o i ang ielsk ieg o bez o d pow iednika polskiego), czyli zorganizow ane p rze n iesien ia lu d n o śc i z jej dotychczasow ego śro ­

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y Tom . LV — z e s z y t 4

O SA D N IC T W O W O JS K O W E W 1945 H.. ₆₄₁

W brew pozorom , nie jest to* sp raw a czysto* teo re ty c z n y c h rozw ażań dążących do zam kn ięcia sk o m p lik o w an y ch zjaw isk h isto ry czny ch w r a ­ m y o d p o w ied n ich definicji i pojęć. S tw ierdzenie, iż osadnictw o w o jsk o ­ w e łączyło w sobie ró żn o ro d n e p rocesy m ig ra cy jn e m a pow ażne znacze­ nie m etodyczne w b ad an iach n a d tą fo rm ą o sadnictw a. Z w iązek te n zresztą b y ł w p e w n y m sto p n iu w idoczny tak ż e dla in ic ja to ró w i o rg a n i­ zatorów o sad n ictw a wojskowego*.

K oncepcje szerokich n ad ań ziem i d la żołnierzy na zachodnich te r e ­ nach, k tó re po w o jn ie m ia ły należeć do Polski, się g a ją 1944 r. W iązały się one p rz e d e w szy stk im z zagadn ien iem postanow ionej 3 i na bardzo m ałą sk a lę rozpoczętej 4 w y m ian y ludności (tran sferu ) m iędzy P o lską a zachodnim i re p u b lik a m i Z w iązku Radzieckiego, jako* k o n sek w encji zm iany w schodnich g ranic R zeczypospolitej 5, częściowo* także ze sp raw ą re p a tria c ji ro d zin w ojskow ych, k tó re w o jn a rzu c iła w głąb ZSRR 6. Ś ro­ dowisko* żo łn iersk ie było* bardzo* zaniepokojone losam i sw ych rodzin, dom agało się ich p rzy ja zd u do* k ra ju , a lis ty o* b ezp o śred n im zagrożeniu przez te r r o r u k raiń sk ic h ' n acjo n alistó w pisane p rze z m ieszkających na U krainie, niepokój te n siln ie pod sy cały 7. N aty ch m iasto w e m asow e p rze ­

d ow iska spow odow ane zm ian ą g ra n ic i d ążeniem do tw o rze n ia je d n o lity c h n a ro d o ­ w o o rg an iz ac ji pań stw o w y ch . P or. ta m że ze sta w ien ie p o d staw o w ej lite ra tu r y d o ty ­ czącej ty c h zagadnień.

3 P e łn e te k sty um ów n ie są opublik o w an e. P or. AAN, PKW N , pro t. p o sie­ dzeń, f. 122—126. N a p o sie d ze n iu 21 wirześnia om aw iano sp ra w ą um ow y z LSRR, k tó rą p o dpisano 22 w rz e śn ia 1944; AAN, PK W N n r 21, f. 1 (n o tatk a o p o d p isa n iu u k ła d u m iędzy P K W N a rzą d em LSR R o e w a k u a c ji ludności). W cześniej p o d p i­ sa n y zo stał u k ła d z BSRR. Por. PKW N , p ro t. posiedzeń, f. 9â—100, 9 w rz e śn ia 1944. B rak ta m m a te ria łó w dotyczących u k ła d u z USRR. W szystkie um ow y p rz e w i­ d y w ały p e łn ą dobrow olność w y m ia n y oraz d ążenie do za p ew n ie n ia e k w iw a le n tu m a jątk o w e g o w ra m a c h obo w iązu jący ch p raw . D użą tru d n o ść stan o w iło sp re c y ­ zow anie kto m a p raw o do w y ja z d u i ja k ie k r y te r ia n ależy tu stosow ać. W z a sa ­ dzie p rzy ję to , iż p ra w a te m a ją d aw n i o b y w atele polscy naro d o w o ści po lsk iej i ży­ dow skiej. K ry te riu m naro d o w o ści ściśle nie zdefiniow ano.

4 AAN, PK W N n r 21, f. 5. W. W olski do E. O sóbki-M oraw skiego, S p ra w o z d an ie z podróży służbow ej do K ijow a, M iń sk a i W ilna w sp ra w a c h re p a tria c ji, 16—18 p a ź d z ie rn ik a 1944.

5 O stateczny p ro je k t g ra n ic w sch o d n ich P o lsk i został u sta lo n y 25 lipca na p o d sta w ie p e r tr a k ta c ji P K W N z rzą d em ZSÈ.R. P or. AAN, PKW N , p ro t. p o sie ­ dzeń, f. 31, 25 lip c a 1944. P or. tam że, f. 28 prop o zy cje k o m isji P K W N p o w o łan e j w ty m celu.

6 AAN, PK W N , p rot. posiedzeń, f. 82—87, 27 sie rp n ia 1944. O só b k a-M o raw sk i w sp o m in a o p o d p isa n ej z ZSR R um ow ie o p rze sie d le n iu rodzin. P o n iew aż um ow y dotyczące ludności z zachodnich re p u b lik zostały p o d p isa n e później, m ożna by sądzić, że ow a w z m ia n k a dotyczy rodzin, k tó re zn alazły się w Z SR R (poza ty m i rep u b lik a m i) w czasie w ojny, ty m b ard z iej że użyto w y ra ż e n ia „ p o w ró t”. S p ra w a nie je s t ja sn a, te k s tu um ow y nie odnalazłem , a d y re k to r P U R i g e n e ra ln y p ełn o ­ m o cn ik P K W N do s p ra w e w a k u a c ji w BSRR, U SR R i LSR R stw ie rd z a ł w g r u d ­ n iu 1944 r., iż b ra k je s t um ow y n a te m a t r e p a tria c ji ludności p o lsk iej z in n y c h te re n ó w ZSRR. P or. CAW III-2-85, f. 32, D y re k to r PU R i G łów ny P ełn o m o cn ik P K W N d/s e w a k u a c ji w BSRR, U SR R i L SR R W. W olski do szefa oddziału o rg a ­ n iz ac y jn o -e ta to w eg o S zta b u G łów nego p łk a P io trow skiego, b. d. [g ru d z ień 1944]. N ie je s t ta k ż e ja sn e kogo dotyczyć m ia ła s p ra w a opcji, co do k tó re j toczyły się p e r tr a k ta c je m iędzy p rz e d sta w ic ie lstw e m P K W N w M oskw ie a w ład z am i ra d z ie c ­ kim i. P or. AAN, PK W N , p rot. posiedzeń, f. 235—246, 22 w rz eśn ia 1944 (sp raw o zd a­ nie S. Jędrychow skiego). U stalono o statecznie, że zgłoszenie do r e p a tria c ji będzie rów noznaczne z d e k la ra c ją o b y w ate lstw a polskiego, n a ró w n i ze złożeniem opcji. W ydaje się, że w ro zm o w ach ty c h przed e w szy stk im chodziło o ludzi, k tó rzy zn a ­ leźli się w ZSR R podczas w ojny, a n*ie o p rze d w o jen n y ch m ieszkańców w sch o d ­ niego pogranicza.

7 CA W III-2-52, f. 1. Szef G Z P p łk E. Szyr do M. B u lg an in a, J. B e rm a n a i Sz. A lstera, 10 w rz eśn ia 1944.

642 K R Y S T Y N A K E R S T E N

n iesien ie i r e p a tria c ja ro d zin do k r a ju n ie b y ły 'm o żliw e8, żo łnierzy jed ­ n a k zapewniono-, że po skończonej wo-jnie z n a jd ą oni now e 'domy ro d z in ­ n e o raz ziem ię n a te re n a c h zdobytych kosztem faszystow skich N iem iec, pok o n an y ch p rz y ich w spółudziale 9. W ładze w o jsk o w e s ta ra ły się zresz­ tą o- przyspieszenie p rzen iesienia ro d zin z rejo n ó w b ezpo średn iego za­ grożenia, in fo rm u ją c o- ty m żołnierzy 10. W p ra k ty c e i to- nie było w p ełn i rea ln e.

O sadnictw o w ojskow e b y ło zatem od p o czątku po m y ślan e w pow ią­ zaniu z p o w o jen n y m i m ig racjam i, w p ierw szy m rzędzie z tzw . „ rep a­ tria c ją zza B u g a”, czyli procesem w y m ian y ludności, sta n o w iło jego in te g ra ln y fra g m e n t. W ow ym okresie, w czesną jesien ią 1944 r. zm obi­ lizow ani pochodzący spoza obecnej g ran ic y sta n o w ili p o n a d 50% sta n u 1 A rm ii W ojska Polskiego-. W p rzy b liże n iu w chodziło w grę kilkad zie­ s ią t ty sięcy ro d z in żo łnierskich 4

W m ia rę dalszej m obilizacji -przeprow adzonej ju ż w Polsce od setek te n zm alał, a le w d alszym ciągu w ład ze w ojsk ow e in te re so w a ły się s p ra ­ w ą żo łnierzy „zza B u g a” i ich rodzin, bardzo mocno- n u r tu ją c ą środow i­ sk o żołn iersk ie 12. W w y d an ej w m a rc u 1945 r. 'drukow anej „In fo rm a c ji o re p a tria c ji ro d zin polskich z te ry to riu m ZSR R ”, p o d p isan ej -przez kie­ ro w n ik a W ydziału O gólno-O rgan-izacyjnego G łów nego Z arząd u iPolitycz- no-Wychowa-wc-zegO' stw ierdzan o, iż n ieb a w em rozpocznie się ma-sowa, w pełni d o b ro w o ln a „ re p a tria c ja ” i n ak a zy w a n o żołnierzom p o siad ają­ cym sw e dom y i ro d zin y za w sch od n ią granicą, aiby -podali s ta n m a ją tk o ­ w y celem zabezpieczenia odpowiedniego- o-dszkodowani-a, o raz przesłali do P U R -u p o d an ia o- -sprowadzenie rodzin ; p o d a n ia ich m ia ły być re a li­ zow ane w p ierw sz e j k o le jn o ś c i13. D o k u m en t -ten obra-zuje zam ierzenia dow ództw a i w sk azu je, że n-adal wiązało- on-o- sp ra w ę o sad n ictw a w ojsko­ wego z tra n s fe re m ludności polskiej z ZSRR. Poza ty m je d n a k dowodzi

8 AAN, P K W N n r 21, f. 8. -P rzedstaw icielstw o P K W N w M oskw ie do se k re ta rz a P re z y d iu m PK W N , 30 sie rp n ia 1944. T akże cy to w an y lis t W olskiego do P io tro w ­ skiego (por. w yżej przyp. 6). W olski stw ie rd z ał, że ze w zg lę d u n a ogólne położenie k r a ju i bliskość f ro n tu w chw ili obecnej m oże być p rze p ro w ad z o n a ty lk o e w a k u a ­ c ja lu d n o śc i bezdom nej, zagrożonej przez b an d y u k ra iń sk ie i p o sia d ające j rodziny za p ew n ia ją ce je j b y t w k ra ju .

9 O rganizacja i działania bojow e W o jsk a P olskiego t. I, W arszaw a 1958, s. 109. R ozkaz n r 2 N aczelnego D ow ódcy W P, 30 lip c a 1944; CAW III-2-214, f. 8. I n s tr u k ­ cja G ZP z 8 w rz e śn ia 1944 o m a w ia ją c a d e k re t PKWiN o re fo rm ie ro ln e j; Tam że, 4—344, f. 53. I n s tr u k c ja Z a rz ą d u P olityczno-W ychow aw czego 1 A rm ii z 9 g ru d ­ n ia 1944.

10 C y to w a n a w yżej in s tru k c ja z 9 g ru d n ia in fo rm o w a ła o k o n fe re n c ji p rz e d ­ sta w ic ie li P K W N i rz ą d u U SR R p rze p ro w ad z o n ej w e L w ow ie w listo p ad z ie 1944 r., podczas k tó re j u sta lo n o zasady „ e w a k u a c ji” rod zin żołnierzy W P z n a jb a rd z ie j zagrożonych te re n ó w oraz tym czasow ego ich o sied len ia do ch w ili p rzy łą cz en ia ziem zachodnich. PKW N, ja k w y n ik a z p ism a W olskiego, dążył w ogóle do p rz e n ie ­ sie n ia lud n o ści z re jo n ó w n ajw ięk szeg o n a sile n ia te rro r u n a c jo n a listó w u k r a iń ­ skich. P or. ta k ż e CAW III-7-19, f. 26. Z ałączn ik do ro zk a zu n r 136 z 10 g ru d n ia 1944 z a w ie ra ją c y w sk az ó w k i o p ro ce d u rz e re p a tria c ji rod zin w o jsk o w y ch z ZSRR do P o lsk i (p o d an ia przez dow ództw o je d n o stk i do re s o rtu S p ra w Z agranicznych PKW N ). J a k w y n ik a z cytow anego sp raw o z d a n ia S. Jęd ry c h o w sk ieg o in d y w id u a ln a re p a tria c ja b y ła zasadniczo w szerszej sk a li niem ożliw a.

11 P or. O rganizacja i działania bojow e W o jsk a P o lskieg o t. I, s. 415 n.

12 CAW III-1-317. T eczka z a w iera szereg pism z p ro śb a m i o in te rw e n c je w sp ra w ie ro d zin w ZSRR. Por. ta k ż e III-50-120.

13 CAW III-5-257, f. 148, In fo rm a c ja o r e p a tria c ji rodzin p olskich z te ry to ­ riu m ZSRR, 27 m a rc a 1945; CAW III-4-341, f. 97. In s tr u k c ja G ZP z 29 m a rc a 1945, n a k a z u ją c a p rze ro b ie n ie z żo łn ierzam i m a te ria łó w dotyczących re p a tria c ji rodzin i p o in fo rm o w a n ie ich o pro ced u rze.

O S A D N IC T W O W O JS K O W E W 1945 R . ₆₄₃

o n b ra k u o rie n ta c ji w rzeczy w isty m sta n ie o rg an izacji ru c h u m ig ra c y j­ nego' o raz w istn ieją cy c h m ożliw ościach; obiecyw ano' też żołnierzom p e r­ sp ek ty w ę w y ją tk o w e g o p o tra k to w a n ia ro d zin w ojskow ych, rychłego· ich p rzy b y cia ido k ra ju . P ostanow iono, że w iosną n a stą p ią m asow e tra n s p o r­ t y Polaków , k tó rz y zgłosili chęć w y jazd u do P o l s k i 14. Choć tru d n o było p rzypuścić, że w p ra k ty c e n asilen ie ru c h u n a stą p i dopiero w 1946 r., w iadom o było jed n ak , a p rz y n a jm n ie j pow inno było być, że ty m i śro d ­ k am i o rg an izacy jn y m i, jak im i w ów czas dysponow ano, nie m ożna zapew ­ nić w y selek cjo no w an ia rodzin w ojskow ych, aby je przew ieźć w p ie rw ­ szej kolejności. N iezrozum ienie tego m om entu, nieliczenie się z rea ln ą s y tu a c ją m iało w przyszłości pow ażnie zaciążyć na p rzebiegu i w y n ik ach o sa d n ic tw a wojskowego·.

W ty m czasie jed n ak , w iosną 1945 r., pro b lem , t e n w p lan ach 'do­ w ództw a i c e n tra ln y c h w ła d z p ań stw o w y ch począł schodzić na p la n d a l­ szy. Z chw ilą o b jęcia ziem zachodnich przez P o lsk ę do rz ę d u naczel­ n y c h p rob lem ó w p o lity k i p ań stw ow ej w eszło zalu d n ien ie i zagospoda­ ro w a n ie ty c h ziem 15. N ie m a p o trz e b y p o w ta rz a n ia t u p ra w d oczyw i­ sty c h , że oid w y p e łn ie n ia tego zadania zależało p o lskie być czy n ie być, liczono się bow iem .poważnie z tym , iż o· ile n a zachodzie n ie zostaną stw o rz o n e f a k ty .dokonane, g ran ic a m oże po n o w n ie ulec przesunięciu,

ty m raz e m n a w schód 16.

P rz y g o to w an ia do o b jęcia ziem zachodnich i zorganizow ania polskiej a d m in is tra c ji ro zpoczęły się jeszcze w czasie w ojny, a n a ty c h m ia st po je j zakończeniu op racow ano szczegółow e d y re k ty w y p rzep ro w ad zen ia osad n ictw a. N ie w chodząc głębiej w te zag ad n ie n ia 17, w y sta rc z y s tw ie r­

dzić, że w o rg an iz ac y jn y c h p la n a c h M in iste rstw a A d m in istra c ji P u ­ b liczn ej przew idyw ano· z jed n e j s tro n y n aty c h m ia sto w e przesiedlen ie znacznej części lu dn o ści n iem ieckiej, z d ru g iej zaś o sied lenie jeszcze w 1945 r. 3,5 m ilio n a osób p o lsk iej ludności, z teg o 2,5 m iliona w ciągu dw óch m iesięcy, do dnia 1 s ie rp n ia 18. N a oiwe 2,5 milllioma miało, się zło­ żyć 500 ty się c y p rzen iesio ny ch z ZSRR, 150 ty się c y re p a tria n tó w z N ie­ m iec i in n y ch k ra jó w zachodnich o raz 1 m ilio n 850 ty się c y z daw nych ziem polskich. P la n te n m ia ł k ilk a w a ria n tó w , w sz y stk ie o n e jed n a k w y ra ż a ły ro m a n ty cz n ą zasadę m ierzen ia sił n a zam iary, a raczej n a potrzeb y. Z asug ero w an ie ow ym i p o trzeb am i było ta k w ielkie, że nie zdaw ano so bie sp ra w y z ab so lu tn e j niem ożliw ości p rzep row adzenia

14 A Z H P IV A -I I I/ló , n r 9 (sta ra sygn.). D y re k to r P U R do M in istra A d m in i­ s tr a c ji P u b licz n ej, 10 k w ie tn ia 1945.

15 W yraz te m u d a ją o b ra d y KRN, a ta k ż e m ajo w e p le n a rn e posiedzenie К С P P R oraz p o d ję te w ów czas u ch w a ły (AZHP, p rot. p len u m , 20—21 m a ja 1945. Por. też PPR . V I I I 1944 — X I I 1945, W a rsza w a 1957, s. 121, 158, 164, uch w ały R ady M inistrów ). T akże A rc h iw u m R ad y P a ń s tw a (cyt. d a le j: A R P), S e k r e ta ria t P r e ­ zyd en ta, Z iem ie Z achodnie. W. W olski do B. B ie ru ta 15 m a ja 1945 zaw iad a m ia 4 o p o w o łan iu C e n traln e g o K o m ite tu P rzesiedleńczego; T am że, pism o okólne M in i­ ste rs tw a A d m in is tra c ji P u b licz n ej pt. „A k cja P rz esie d le ń c z a ” , 15 m a ja 1945.

16 Szczególnie siln ie p o d k re ślił to Wł. G o m u łk a w pod su m o w an iu , d y su k sji na p len u m , stw ie rd z ając , że ju ż za ry so w a ły się p ew n e niebezpieczne m om enty, że istn ie ją c y n ac isk m ięd zy n aro d o w y je s t je d n y m z ob jaw ó w now ej p o lity k i an g lo ­ sa sk iej i w obec tego jeżeli nie spolszczym y ziem pon iem ieck ich nie będziem y m ie li p o d sta w y do o d e b ra n ia tego, czego ju ż n a m oddać nie chcą.

17 P or. К . K e r s t e n, P la n y i organizacja m ig ra c ji lud n o ści ro ln iczej n a zie m ie

zach o d n ie w 1945 r., K H L X V II, 1960, n r 3, s. 682—696.

18 A RP, KRN, S e k r e ta ria t P re z y d e n ta , Z iem ie Z achodnie. S p ra w o z d an ie z p rz e ­ b iegu zjazdu w ojew odów i p ełnom ocników obw odow ych R ządu, 27 m a ja 1945 r.; T am że, B iu ro Podaw cze. U ch w ała R ady M in istró w z 12 czerw ca 1945 w p rz e d ­ m iocie w zm ożenia a k c ji p rzesiedleńczej.

644 K R Y S T Y N A K E R S T E Ń

W ciągu d)wóch m iesięcy m ig ra cji 2,5-miliomowej m asy ludzi. B yłoby to p ra w ie n iew y k o n aln e n a w e t w n a jle p szy c h w a ru n k a ch , podczas gdy P o lsk a dy sponow ała n a jg o rsz y m i i to pod k a ż d y m w zględem , p o czyn ając od sp ra w y tra n s p o rtu , a kończąc n a b r a k u sta b iliz ac ji politycznej, ta k w e w n ę trz n e j jaik m ięd zy n aro d o w ej. L udzie n ie m ogli m asow o osiedlać się n a ziem iach, k tó re o ficjaln ie n ie zo stały P olsce jeszcze p rzy z n a n e , p rz y jm u ją c oczyw iście d o b ro w o ln y c h a ra k te r przesiedleń, czego n ik t n ie negow ał.

W ta k ie j sy tu a c ji, wobec tru d n o ści osiągnięcia m ak sy m a ln ie szyb kie­ go zalu d n ien ia ziem zachodnich p rze z Polaków , k tó re p rzy całym o p ty ­ m izm ie dostrzegano, znaczne n a d z ie je w iązan o z o sad n ictw em w ojsko­ w ym .

U dział w o jsk a w o rg an izow an iu p o lsk iej państw ow ości n a ziem iach o dzy sk an y ch b y ł już w ów czas dosyć znaczny. J e d n o stk i w ojskow e czę­ s to sam e p o w oły w ały do życia tym czasow e polskie w ład ze a d m in is tra ­ cyjne. D ow ódca 1 A rm ii w y d a ł w zw iązku z ty m s p e c ja ln y ro zk az „O s tw o rz e n iu tym czasow ych o rg an ó w w ład z polskich na, te ry to riu m do rzek i O dry, w chodzącym w sk ład p a ń stw a polskiego”, polecając pod­ leg ły m jedn o stko m w yzn aczen ie sołtysów , w ójtów , b u rm istrzów , a n a ­ w e t sta ro stó w i pow oływ anie n a t e stan o w isk a P o lak ó w zn ajd u jący ch się n a m iejscu, a g d y b y ta k ic h n ie b yło — U kraińców , Białorusinów ,, R osjan, w ostateczności N iem ców 19. Je d n o stk i w ojskow e m ia ły w ty m celu w yłonić sp e cja ln e g ru p y o p eracy jn e. W p ra k ty c e pow oływ anie w ła d z a d m in istra c y jn y c h p rzez wojisko· n ie było zjaw isk iem pow szech­

n y m ; zdecydow ało o ty m w iele przy czy n , m iędzy in n y m i fa k t, że po lskie je d n o stk i nie w szędzie o p e ro w a ły 20; n ie m n ie j o d e g ra ły one n ie k ie d y isto tn ie w ażną ro lę w o rg an iz ac ji w ład zy lu d o w e j 21.

Wojsko· zain tereso w ało się ró w n ież dosyć w cześnie p rzy g o to w an iam i d o o sad nictw a. W G łów nym Z arządzie Polityczno-W ychow aw czym o p ra ­ cow ano w sty c z n iu „ P ro je k t pom ocy ze s tro n y W ojska Polskiego· w s p ra ­ w ie przep ro w ad zen ia re fo rm y ro ln e j n a now o w yzw olonych te re n a c h o ra z w s p ra w ie p rzep ro w ad zen ia kolo n izacji zachodnich te re n ó w P o lsk i” , p ro p o n u ją c w n im u tw o rze n ie sp e cjaln y ch b ry g a d w ojskow ych 22. P ro ­ je k t te n n ie m ia ł p ra k ty c z n y c h k o n sek w en cji, poza tym , że stan o w ił p e w ie n e ta p w d o jrz e w a n iu p la n u o sad n ictw a w ojskow ego.

Z ałożenia te g o osad n ictw a sprecy zo w ały się o stateczn ie w m a ju 1945 r. W ojsko m ia ło stw o rzy ć n a zachodzie „ n a d g ra n ic z n y k o rd o n ” , za­ jąć się n a ty c h m ia s t p rzesied len iem N iem ców i osied lan iem ro d zin w o j­

19 D o k u m en t zn a n y m i ty lk o z k w e re n d y w CAW , sygn. 1317/61.

20 U d ział A rm ii R adzieckiej w tw o rz e n iu p ie rw sz y ch w ład z a d m in istra c y jn y c h sta n o w i o d ręb n y p roblem . D zia ła n ia w ty m za k re sie sta ra n o się k o ordynow ać. P o r. CAW III-1-380, f. 47. R a p o rt p łk a F e lista k a , p rz e d sta w ic ie la p rz y R adzie W o jen ­ nej 2 F ro n tu B iało ru sk ie g o z 30 k w ie tn ia 1944 o raz analo g iczn e r a p o r ty p łk a B orkow icza, p rz e d sta w ic ie la p rz y R adzie W o jennej 1 F ro n tu B iałoruskiego. P o r. też К . K e r s t e n, P rzejęcie P om orza Z achodniego p rze z a d m in istra c ję p o lsk ą

w 1945 r o k u , „Szczecin” 1960, n r 2. W p ra k ty c e sp ra w a ta sp ow odow ała w p o ­

czątk o w y m sta d iu m szereg tru d n o ści.

31 CAW III-283a, f. 167—168 (sta ra sygn., a k ta w y b ra k o w an e , n o ta kw erendy).. P ro to k ó ł o d p raw y dow ódców b aonów i sam odzielnych je d n o ste k ro zlokow anych w okolicy P la th e (Płoty), 30 m a rc a 1945; T am że III-2-111, f. 98—100. S p ra w o z d an ie z p rac y n a d o rg an iz ac ją w ład z w re jo n ie Ł eb a—P ło ty , 3 k w ie tn ia 1945, o p rac o w a n e przez k w a te rm istrz o stw o 1 A rm ii.

22 A Z H P I A I I I /l, n r 8 (stara sygn.). P ro je k t p o d p isan y p rzez p p łk a M in e c- kiego, z-cę szefa w y d zia łu ogólno-o rg an izacy jn eg o GZP, 27 sty czn ia 1945.

O S A D N IC T W O W O JS K O W E W 1945 R . ₆₄₅

skow ych 23. N ie było to iwięc ju ż ty lk o p o szu k iw an ie fo rm zabezpieczenia b y tu rodzinom żołnierzy, k tó re zn ala z ły się poza k ra je m , ale przed e w szy stk im składow y elem en t ogólnonarodow ego' zry w u osadniczego·.. Z osad n ictw em w o jsk ow y m w iązano pow ażne n ad z ie je i przeznaczano m u sp e cja ln ą rolę. T eorety cznie w jego· ram a ch .m ożna by osiedlić k il­ k a se t ty sięcy rodzin, licząc tylko· sk ład osobow y W P 24, a osadnictw o m iało o b jąć tak ż e u czestników w alki zb ro jn ej z o k u p an tem , ro d ziny poległych. O sadnictwo' w o jsk ow e dysponow ało sp ra w n y m a p a ra te m i, co n ie m niej w ażne, opierało· się o więzi i tra d y c je u k sz ta łto w an e w la­ tach w alki z faszystow skim i N iem cam i. N ad O drą i N ysą, w zdłuż g ra ­ n icy m ia ły więc pow stać z w a rte gniazda osadnicze 25, „osiedla, p ro m ie ­ n iejące siłą i m ocnym d u c h e m n aro d o w y m ” 26, „ k ra j d o b ro b y tu i k u ltu ­ ry , gdzie w ieczn ie będzie ży ła tra d y c ja 1 A rm ii” 27. W późniejszej a g i­ ta c ji w ie lo k ro tn ie sięgano po· ład u n e k em ocjo naln y n ag ro m ad zo n y w cza­ sie w ojny: „A ni n a k ro k nie w olno odstąpić żołnierzow i 1 A rm ii od g ra ­ n icy w ytyczonej jego b a g n e te m ” , „n ig d y już ziem ie zachodnie nie do­ s ta n ą się pod b u t niem ieckiego n ajeźd źcy ” 28, „ziem ia w o lna o d szkopa czeka n a polskiego chłopa” 29. Te i ty m p o d o b ne haisła n ie w ą tp liw ie m ogły m obilizow ać i cem entow ać osadnicze środow isko ż o łn ie rs k ie 30. T rudno pow iedzieć, czy zdaw ano sobie ju ż w ów czas sp raw ę z rozległych sk u tk ó w społecznych, jak ie m ia ły z tego w y n ik n ąć. P o d trz y m a n ie po­ czucia w sp ó ln o ty naro słeg o n a p o lach w a lk i tra d y c ji bojow ych zajm u ­ jący ch w św iadom ości polskiego społeczeń stw a n a d e r isto tn e miejsce,, p rze tran sp o n o w an ie tego n a w ięzi lokalne pow inno było znacznie u łatw ić proces o d e rw a n ia o d daw nego środow iska, niw elow ać -nastroje zw iązan e z opuszczeniem rod zin n ej wisi czy miaista i z kolei (przyspieszać a d a p ta ­ cję n a ziem iach od zyskanych. J e s t to n iez w y k le ciek aw y problem , z p u n k tu w id zen ia socjologicznego· w a r t na, pewno· bliższego· zbadania.

R ealizacja o sad n ictw a wojskowego· rozpoczęła się w czerw cu, choć p rasa w o jsko w a ju ż w m a ju pośw ięcała ty m zagadnieniom w iele uw agi 31. D n ia 3 czerw ca N aczeln y Dow ódca W P w y d a ł sp e c ja ln y rozkaz osied leń ­ czy (tzw. ro zk az n r 111), w k tó ry m zapow iedział a k c ję „dobrow olnego p rze sied la n ia ro d zin w o jsk o w y ch ” , zap ew niając im prawo· p ierw szeń stw a o trz y m a n ia ziem i (10 ha) w „szerokim p a sie n a d g ra n icz n y m ” 32. T ym że rozkazem p o w ołany został G e n e raln y In sp e k to r O sadn ictw a W ojskow e­ go w osobie dowódcy 2 A rm ii, gen. K a ro la Św ierczew skiego o raz jego

23 P or. cy to w an e sp raw o zd a n ie ze zjazd u w ojew o d ó w i obw odow ych p e łn o ­ m ocników rz ą d u (przyp. 18).

24 W o jn a w y zw o le ń c za naro d u polskiego 1939— 1945, W arszaw a 1963, s. 596. 25 Z a lu d n ien ie Z ie m Z achodnich a zadania 1 A rm ii, „Z w yciężym y” z dn ia 12 m a ja 1945.

26 CAW III-1-420, f. 28. R ozkaz n r 111 z 3 czerw ca 1945.

27 CAW III-2-251, f. 200. M eld u n ek z in sp e k c ji G Z P w 1 A rm ii W P i 13 D yw izji P iech o ty , 1 sie rp n ia 1945.

28 Tam że.

29 P or. ze sta w ilu s tra c ji o o sa d n ictw ie w o jskow ym , „P o lsk a Z b ro jn a ” z 14—20 w rz eśn ia 1945.

30 CAW III-4-287, f. 244. T e rm in a rz do p la n u p rac y polity czn o -w y ch o w aw czej 1 A rm ii, lipiec 1945; T am że III-2-116, f. 96. In s tru k c ja W y działu P o lity c zn o -W y - chow aw czego 1 A rm ii o p ra c a c h p rzygotow aw czych w zw iązk u z o rg an iz a c ją o sa d ­ n ic tw a w ojskow ego, 30 czerw ca 1945.

31 N a ła m ac h „Z w yciężym y” zam ieszczono a rty k u ły in fo rm u ją c e o w szy stk ich w ażniejszych d ecyzjach dotyczących o sa d n ic tw a n a ziem iach zachodnich. P or. n r y z 12, 13 i 16 m a ja 1945 r.

646 K R Y S T Y N A K E R S T E N

zastęp ca. P oza ty m rozkaz zaw ierał szereg szczegółow ych już nakazów d la poszczególnych fo rm a cji: sp orząd zen ia lis t k a n d y d a tó w p rzez do­

w ódców jedn o stek , lis t poległych i p a rty z a n tó w p rzez a p a ra t p olityczno- w ychow aw czy, d o k o n an ia in w e n ta ry za c ji poniem ieckich gosipodarstw ro ln y c h p rzez jed n o stk i 2 A rm ii, o rg an izacji tra n s p o rtu przez K w a te r­ m istrzostw o' itd.

Założenia o rg an iz ac y jn e z a w a rte w ro zkazie z. d n ia 3 czerw ca zosta­ ły ro zw in ię te w szczegółow ej in stru k c ji z d n ia 18 c z e rw c a 33, w rozkazie o siedleńczym G eneralnego In sp e k to ra O sa d n ictw a W ojskow ego z dnia 21 c z e rw c a 34 o raz w in stru k c ja c h K o m isji O sadnictw a W ojskowego·35. Sprecyzowano· przed e w szy stk im d o k ład n ie zasięg te re n ó w osad n ictw a wojskowego·, re z e rw u ją c d la ń n a raz ie 12 pow iató w : K am ień — W olin, Gryfino·, C hojna, Sulęcin, Rzepin, K rosno, Gulbin, Ż ary, Żagań, Z gorze­ lec, L ub ań , L w ów ek Ś lą s k i36. Nieco później doszły do· tego· trz y dalsze p o w iaty : N ow ogard, Szczecin pow iat, J e le n ia G ó r a 37, n ie licząc o k ręg u morskiego·, gdzie o sied lano m a ry n a rz y 38.

O rg anizacja osadnictwa: n a ow ych te re n a c h spoczęła, na rozlokow a­ n y c h ta m d y w iz ja c h piechoty, w chodzących w sk ła d 2 A rm ii. A rm ii te j po· pow rocie z N iem iec pow ierzono o ch ro n ę g ran ic y zachodniej, odpo­ wiednio· do· tego· rozm ieszczając 'poszczególne je d n o s tk i39. O becnie, zle­ cono· jej poza, ty m w szelk ie p ra c e zw iązane z p op row adzeniem osadnic­ tw a wojskowego·, k tó re zresztą m iało być tra k to w a n e jako „zadanie bo­ jo w e ” 40. T e re n y osad n ictw a podzielo n e zo stały n a obw ody, niezależnie o d podziałów 'ad m in istracy jn y ch , a odpowiednio· 'do d y slo k acji dyw izji p iec h o ty : obw ód n r 1 (pow iaty: K am ień, G ryfino) — 12 D yw izja; obw ód n r 2 (C hojna, Rzepin, Sulęcin) — 5 Dywizja·; obw ód n r 3 (Lubiń, K rosno,

Ż ary ) — 8 a p o te m 11 D yw izja; obw ód n r 4 (Żagań, L ubań, Zgorzelec) — 7 D yw izja; obw ód n r 5 (Lw ów ek Śląski) — 10 D y w iz ja 41. W ram ach

33 CAW Ш -23-247, f. 171. T akże 36— 137, f. 177. W. D i n w e b e 1, op. cit. p o ­ d aje b łę d n ą d a tę in s tru k c ji ja k o 15 czerw ca.

^ CAW III-60-8, f. 131.

35 CAW III-2-200, f. 295. I n s tr u k c ja n r 1 KOW dla in sp e k to ró w obw odów osie­ d leńczych i k o m e n d an tó w P u n k tó w P rzesy łk o w y ch , 7 lipca 1945 (także 60-8, f. 139); T am że, f. 296. In s tru k c ja n r 2 d la re fe ra tó w w ojsk o w y ch p rzy P U R i P ZZ z 19 lip ­

ca 1945.

36 P or. I n s tr u k c ja z 18 czerw ca, ro zk az z 21 czerw ca 1945 (por. w yżej przyp. 32 i 33).

37 P or. W A P Szczecin, PUR , Og. 7 (sta ra sygn.). O kólnik n r 27 ZC P U R z d n ia 21 czerw ca 1945 o w strz y m a n iu o sa d n ictw a cyw ilnego (w śród p o w iató w w y m ie ­ n ia n o ta k że S ta rg a rd , nie sta n o w iąc y te re n u w yłącznie dla o sa d n ictw a w o jsk o ­ w ego).

38 CAW, P e łn o m o c n ik O sad n ictw a W ojskow ego, 2206/8/52, f. 133— 134. S p ra ­ w o zdanie in sp e k to ra o sa d n ictw a w ojskow ego o k ręg u m orskiego w Sopocie z 26 p a ź ­ d z ie rn ik a 1945 (notę tę znam ty lk o z kw erendy).

39 CAW III-60-8, f. 20 i 31. R ozkazy d ow ództw a 2 A rm ii z 13 m a ja i 26 m a ja 1945; P or. też tam że, f. 32. R ozkaz z 27 m a ja 1945, w y zn a cz ają cy o dcinki g ran ic zn e poszczególnym dyw izjom : 12 D yw izja — od u jśc ia O d ry do S chw edt, sz ta b w S ta r ­ gard zie, 5 D yw izja — od S ch w ed t do u jśc ia N ysy, sz tab w K rzeszycach, 8 D yw i­ z ja — od u jśc ia N ysy do B ad M uskau, sztab w L ubsku, 7 D yw izja od B ad M usk au

do U llersd o rf, sz tab w L u b a n iu oraz 10 D y w izja w zdłuż biegu g ran ic y z Czecho­ sło w a cją w 1937 r. R ozlokow anie to zostało p o tw ie rd z o n e rozkazem o p era cy jn y m N D W P z d n ia 3 czerw ca 1945. P or. CAW III-5-215, f. 187; T akże A R P, P ro t. p o sie­ dzeń p rez y d iu m K RN , p ro t. z 11 m a ja 1945. Po w y jśc iu 8 D yw izji ze sk ła d u 2 A rm ii (CAW III-5-215, f. 129 ro zk az N D W P z 30 czerw ca 1945) i ro zlo k o w a n iu je j n a P o d g ó rz u m ie jsc e je j z a ję ła 11 D yw izja. 10 D yw izja w yszła ze sk ła d u A rm ii dnia 11 lip c a (tam że, f. 144).

40 I n s tr u k c ja z 18 czerw ca 1945. Por. w yżej przyp. 33. 41 Por. cyto w an y ro zk az z 21 czerw ca 1945 r.

O S A D N IC T W O W O JS K O W E W 1«45 B . ₆₄₇

dy w izji poszczególne p o w ia ty o b ję ły p u łk i p ie c h o ty 42. Dow ódcy ty ch jedno stek, analogicznie do dow ódcy A rm ii, zostali in sp ek to ram i osad ­ n ic tw a w ojskow ego (odw odow ym i i pow iatow ym i), osobiście odpow ie­ dzialnym i za p ro w ad zen ie p ra c z n im z w ią z a n y c h 43. Do· n ich należało· p rze d e w szy stk im zorganizow anie a d m in istra c ji zarów no w ojskow ej — przez pow ołanie k om en d an tó w , ja k i cyw ilnej — poprzez w yznaczenie kan d y d ató w , k tó rz y n a stęp n ie b y lib y m ian o w an i przez w ładze a d m in i­ s tra c ji o g ó ln e j44. Polecono im ta k ż e w ykonanie p la n u p rze sied le n ia N ie m c ó w 45, zabezpieczenie i in w e n ta ry z a c ję g o s p o d a rs tw 46 o raz bezpo­ śre d n ie przejm o w an ie i osied lan ie n a p ły w a ją c y ch kan d y d ató w ; n a razie b y ły b y to w zasadzie ro d zin y w ojskow e, k tó re p rz y b y w a ły w ram a ch p rzen iesień ludności z zachodnich re p u b lik ZSRR. W zw iązku z ty m dow ódcy 12, 5 i 7 D yw izji w in n i byli u tw o rzy ć tzw . C e n tra ln e P u n k ty Rozdzielcze w S targ ard zie, G orzow ie i G ło g o w ie 47 (ten o s ta tn i p u n k t p rze n iesio n y d o Ż agania, a n a stę p n ie do L egnicy 48). P u n k ty te (zw ane też p rzesyłkow ym i) m ia ły p rzejm o w ać tra n s p o rty osadników i kierow ać je do pow iatów . T am z ko lei p u n k ty p o w iatow e zajm o w a ły się ich osie­ dlen iem , k o rz y sta ją c p rz y ty m z pom ocy s ta ro s ty i jego· a p a ra tu o raz k o m e n d a n tu r w ojskow ych.

G e n e ra ln y In sp e k to r O sadnictw a Wojskowego·, a n o m in a ln ie i in sp ek ­ to rz y teren o w i d y sp o n o w ali sp e c ja ln y m a p a ra te m w y konaw czym w po­ sta c i K o m isji O sadnictw a W ojskow ego 49; c e n tra ln a K om isja u rzę d o w ała w Poiznainiu, gdzie zn ajd o w ał się sztab A rm ii o raz siedziba G en eralnego In sp ek to ra.

Z p rze d staw io n y c h założeń o rg an izacji o sad nictw a w ojskow ego w y ­ ra ź n ie w y n ik a, że m iało być ono p row adzone zupełnie n iezależnie od a p a ra tu o gólnopaństw ow ego i n iem al całkow icie spoczyw ać w gestii w ojska. Z daw ano sobie jed n a k sp ra w ę z konieczności k o o rd y n a c ji osad­ n ic tw a z w ła d z am i a d m in istra c ji ogólnej i osiedleńczym i. Ju ż w p ie rw ­ szej in s tru k c ji z d n ia 18 czerw ca p rzew idziano pow ołan ie odpow iedniego łączn ik a w postaci In sp e k to ra O sad n ictw a W ojskow ego z ra m ie n ia Mi­ n iste rs tw a A d m in istra c ji P u b liczn ej; m iał o n z kolei posiadać swoich p rzed staw icieli w p u n k tac h rozdzielczych. Z adan iem owego in sp e k to ra — został n im k p t. W ik to r Jaśk iew icz — poiza k o o rd y n acją było u d zielan ie pom ocy tech n iczn ej oraz, bliżej niesprecyzow ane, o rg anizo w an ie życia społecznego i gospodarczego 50.

42 P rz e w id y w a ła tu ju ż cy to w a n a in s tru k c ja z 18 czerw ca 1945. 43 R ozkaz z 21 czerw ca o raz In s tru k c ja n r 1 KOW z 7 lipca 1945.

44 I n s tr u k c ja z 18 czerw ca 1945 p o w ierz ała te u p ra w n ie n ia G e n e ra ln em u In - so e k to ra to w i, k tó ry z kolei p rz e k a z a ł je p odległym jed n o stk o m . P or. też in s tru k c ja n r 2 KOW.

45 O p rze sie d le n iu około m ilio n a N iem ców z p a sa pogranicznego b y ła m ow a w m a ju w zw iązk u z ogólnym p la n e m osadniczym . P ar. sp raw o zd a n ie ze zjazdu d n ia 27 m a ja 1945 (przyp. 18). I n s tru k c ja z 18 czerw ca p rz e w id y w a ła n a razie ty lk o w yw łaszczenie, sk u p ie n ie w p u n k ta c h zbiorczych oraz w y k o rz y sta n ie do p racy.

46 P rz e w id y w a ł to ju ż ro zk az n r 111 a ta k ż e in s tru k c ja z 18 czerw ca oraz in s tru k c ja n r 1 KOW.

47 I n s tru k c ja z 18 czerw ca, rozkaz z 21 czerw ca, in s tru k c ja n r 1 KOW. P u n k ty o b ejm o w ały : sta rg a rd z k i — p o w iaty W olin—K am ień, G ryfino, C h o jn a; gorzow ­ sk i — S ulęcin, R zepin, G u b in i K rosno; ż a g ań sk i — pozostałe p o w iaty południow e. 48 CAW III-2-200, f. 196. M e ld u n ek KOW o p rze n ie sie n iu P u n k tu z Ż ag a n ia do L egnicy, 4 w rz e śn ia 1945; W. D i n w e b e l , op. cit., s. 28.

49 Tam że.

50 I n s tr u k c ja z 18 czerw ca. P or. też „O rzeł B iały ” z 6 lipca 1945, gdzie k o m u ­ n ik a t K o m isji O sad n ictw a W ojskow ego.

648 K R Y S T Y N A K E R S T E N

Nieco później, podczais k o n fere n c ji k o o rd y n a c y jn e j z p rzed staw icie­ lam i PU R i P o lsk ieg o Z w iązku Z achodniego w d niu 16 lipca, ustalono tak że zasady w spó łp racy z ty m i placów kam i. Zostali p ow ołani w n ich refe re n c i o sad nictw a w ojskow ego z zadaniem p ro p ag a n d y i in fo rm acji o raz re je s tro w a n ia ro d zin w ojskow ych w obręibie nadcho dzący ch tr a n s ­ p o rtó w PU R i w y sy ła n ia ich, in d y w id u aln ie lu b zbiorowo, do p u n k tó w rozdzielczych 5i. Jednocześnie n a sta c ja c h w ęzłow ych w P o zn aniu, B yd­ goszczy, Łodzi, K atow icach, B iały m sto k u i M edyce funk cjo n o w ali o fi­ cerow ie, k tó rz y ju ż tam w y łączali ro d zin y w ojsko w e i form ow ali je w oddzielne tra n s p o rty k iero w an e ta k ż e do p u n k tó w ro z d z ie lc z y c h 32 w edług n u m eró w poczt połow yćh.

W y pada od ra z u stw ierdzić, że mimo- w y siłk ó w n ie zdołano osiągnąć k o o rd y n acji i h a rm o n ijn e j w sp ó łp ra c y in s ty tu c ji zajm u jący ch się osad ­ n ictw em w o jsk o w y m 53. Częściowo b y ł to w y n ik niedostatecznego roz­ d zielenia k o m p ete n cji i zadań, k tó re n a w e t w św ietle in s tru k c ji n a k ła ­ dały się n a siebie, p rzede w szystkim je d n a k stanow iło' p rzejaw , ty po w ej w ok resie tw o rzen ia now eg o życia państw ow ego, .im prowizacji. T ru d n o się tem u dziw ić zw ażyw szy, że było to przedsięw zięcie o rg an izacy jn e 1 nie tylk o o rg an iz ac y jn ie n iesły c h an ie skom plikow ane.

N a te re n a c h o sad n ictw a w ojskow ego z ary so w ała się przede w szy st­ kim te n d e n c ja do· zbytniego' ro zszerzania ko m p eten cji w o jsk a i jak o k re ­ ślano, ignoro w ania w ład z a d m in istra c y jn y ch ; s p ra w a m u sia ła b y ć pow aż­ na, skoro· sta ła się p rzed m io tem w ie lo k ro tn y c h in te rw e n c ji D ow ództw a 2 A r m ii54. W rozkazach, w k tó ry c h n a k a zy w a n o p rze strz e g ać zasad w spó łp racy w ład z cyw ilnych i w ojskow ych, słu sz n ie w skazano na genezę k ry ty k o w a n y c h zjaw isk , w idząc ją w p ow ierzeniu w ojsku licznych za­ dań społecznych, a d o d a jm y i a d m in istra c y jn y ch , osiedleńczych i go­ spodarczych. N ie ro zw iązan a pozostała s p ra w a k o o rd y n acji działań z p aństw ow y m a p a ra te m osiedleńczym , w p ierw sz y m rzędzie z p laców ­ kam i PU R, k tó re p o w sta w a ły w p o w iatach o b ję ty c h o sad nictw em w oj­ skow ym . Z ak res ich k o m p ete n cji p o k ry w a ł się z zakresem ko m p eten cji w o jsk a w sto su n k u ido· o sad n ictw a wojskowego·, a in n e przecież n ie było tu przew idziane.

Z adania pow ierzone jed n o stk o m w o jsk o w ym b y ły w y k o n y w a n e przez k o m e n d a n tu ry w ojskow e, k tó re po p ew n ych tru d n o śc ia c h 55, z opóźnie­

61 CAW III-2-200, f. 293. S p ra w o z d an ie KOW , 25 czerw ca —■ 18 lipca 1945; P or. też tam że, f. 205—208. S p ra w o z d an ie te jże K om isji, 11 w rz e śn ia 1945; P or. też £. 296. In s tr u k c ja n r 2 KOW dla re fe re n tó w o sa d n ictw a w ojskow ego p rzy PU R i P ZZ , 19 lip c a 1945; T akże a r ty k u ł W spółpraca K o m is ji O sa d n ictw a W o jsko w eg o

z PU R, „P olska Z b ro jn a ” z 26 lipca 1945 o raz J. G ó r e c k i , O sadnictw o w o jsk o w e na n o w y c h torach, „ P o lsk a Z b ro jn a ” z 28 lip c a 1945.

62 I n s tr u k c ja z 18 czerw ca, p kt. X. Tam że cy to w an e sp raw o z d a n ia KOW. 63 CAW III-2-200, f. 146. P łk G órecki do p łk a Jaro szew icza, 11 sie rp n ia 1945; T am że, f. 162. S p ra w o z d a n ie z podróży in sp e k to ra M in iste rstw a A p ro w iz ac ji i H a n ­ d lu d/s o sa d n ictw a w ojskow ego do S ta rg a rd u i Ż ag a n ia; P or. ta k ż e J. G ó r e c k i ,

N ie k tó re zaga d n ien ia osa d n ictw a w o jsko w eg o , „P o lsk a Z b ro jn a ” z 23 sie rp n ia 1945.

54 CAW III-5-215, f. 148. R ozkaz n r 150 D ow ódcy 2 A rm ii z 19 lipca 1945; T akże III-90-36, f. 333. R ozkaz z 4 w rz e śn ia 1945 w sp ra w ie p rz e strz e g a n ia zasad k o n ta k tu w ład z w o jsk o w y ch i cyw iln y ch ; P or. też tam że, s. 249. P ism o in sp e k to ra o sa d n ictw a M in iste rstw a A d m in is tra c ji P u b licz n ej do obw odow ego in sp e k to ra o sa d n ictw a w ojskow ego w L u b an iu , 30 sie rp n ia 1945.

55 T ru d n o ści w y n ik a ły m .in. z konieczności u sta le n ia w sp ó łp rac y z k o m e n d a n ­ tu r a m i rad zieck im i. Od końca lipca p ozostały one ty lk o w K ołobrzegu, B ia ło g a r­ dzie, S ta rg a rd z ie i Ś w iebodzinie, a ich k o m p e ten c je o g ran ic za ły się do s p ra w w e ­ w n ę trz n y c h w o jsk rad zieck ich . P o r. CAW III-60-8, f. 157. R ozkaz sz tab u 2 A rm ii z 26 lipca 1945. W ojskow e w ład ze rad z iec k ie stanow czo i k o n se k w e n tn ie k a ra ły

O S A D N IC T W O W O JS K O W E W 1945 R . ₆₄₉

n iem iw s to su n k u do te rm in u 27 czerw ca, w yznaczonego' ro zk azem osie­ dleńczym n r 1 56, zorganiiizoiwainO' ,w liipcu i s ie rp n iu 57, a ta k ż e pirzez sam e jed n o stk i o raz przez pow ołane n a p o d staw ie tegoż ro zkazu i dalszych in stru k c ji KO W w ojsk ow e in sty tu c je osiedleńcze. Z p rzew idzian ych przez ro zk az n ie w ą tp liw ie n a jw cześn iej i n a jle p ie j zorganizowano· C en­ tra ln e P u n k ty P rzesy łk ow e (Rozdzielcze), choć d z ia ła ły o n e w tru d n y c h w a ru n k a c h i — zdaniem KO W — bez d o sta te cz n e j pom ocy dow ództw a zain tereso w an y ch d y w iz ji p ie c h o ty 58. Szczególnie w iele było tru d n o śc i z zaaprcwiamiowainieim i tra n s p o rte m o sadników do· pow iatów , a n a w e t gm in, bow iem p o w iato w e p u n k ty rozdzielcze n ie w szędzie fu n k cjo n o ­ w ały.

Jed no cześn ie z o rg an iz ac ją p u n k tó w rozdzielczych postępow ała, acz­ kolw iek b a rd z o pow oli, o rg an izacja lo k aln y ch kom isji osad n ictw a w o j­ skowego'. P ie rw sz e p o w sta ły w obw odach n r 1 i 5, a le i tu w sie rp n iu zn ajd o w ały się zaledw ie w sta d iu m p rz y g o to w a w c z y m 59. D opiero w e w rz e śn iu działać m ia ły ju ż w szy stk ie kom isje: obw odow e p rz y sztabach zain tereso w an y ch dyw izji p ie c h o ty o raz pow iatow e w 12 m iastach n a d ­ g ran iczny ch 60. M ożna b y ło je d n a k obserw ow ać ele m en ty znacznej d e z o rien ta c ji w ich fu n k cjach , k o m p eten cjach i z a d a n ia c h 61. N ieporo­ zum ienia te istn ia ły ta k ż e w zak resie k o o rd y n acji d z ia łań teren o w y ch a p a ra tu osad nictw a w ojskow ego — in sp e k to ra tó w i kom isji — z odpo­ w iednim i poczynaniam i in n y ch jed n o stek W ojska Polskiego, biorących ud ział w osadnictw ie, ale ro zlo k o w any ch poza te re n a m i w ydzielonym i

z d a rzając e się w y p a d k i ła m a n ia dyscy p lin y i n a d u ż y w a n ia broni, p rze strzeg a ją c zasad w spółżycia z po lsk im i w ład z am i cyw ilnym i i w ojskow ym i. P or. CAW III-60-8, f. 154. S ztab 1 K o rp u su do d-ców dyw izji, 19 lipca 1945. D y re k ty w y dow ództw a A rm ii C zerw onej n a p o d sta w ie um ow y rząd ó w d la je d n o ste k rad z iec k ich ; Tam że, f. 185. O dpis p ism a głów nodow odzącego P ó łnocnej G ru p y T yłów gen. L a p u n o w a do d-ców je d n o ste k rad z iec k ich , 26 lipca 1945; T akże III-5-252, f. 23. S p ra w o z d a ­ nie W ydziału P olityczno-W ychow aw czego 12 D yw izji, 25 sie rp n ia 1945.

56 CAW Ш -60-8, f. 91. R ozkaz 002 S zta b u 1 K o rp u su W P z 22 czerw ca 1945 r. R ozkaz O siedleńczy n r 1 p rze w id y w a ł, że do 27 czerw ca je d n o stk i w yznaczą po- * w iato w y c h k o m e n d an tó w w o jen n y c h i ich zastępców i o ddadzą do ich dyspozycji

1 p lu to n , 2 kon ie i 4 fu rm a n k i.

67 W iele m a te ria łó w dotyczących tw o rze n ia k o m e n d a n tu r w ojsk o w y ch zacho­ w ało się w a k ta c h 5 D yw izji. P or. CAW III-60-9. D yw izja ta d o trz y m a ła te rm in u 28 czerw ca 1945 r. N a te re n a c h 12 D yw izji k o m e n d a n tu ry poczęto tw orzyć nieco później, po o trz y m a n iu w d ru g ie j d ek a d zie lipca now ych rozkazów o o rg an iz ac ji placó w ek k o m e n d an c k ich . Por. CAW Ш -60-8, f. 1Θ1. R ozkaz sz tab u 1 K o rp u su W P z 19 lipca 1945 „ O rg an izac ja p laców ek k o m e n d an c k ich ” . W krótce zre sztą i te ro z ­ kazy zostały za stą p io n e n a s tę p n y m i w y d an y m i w zw iązku z lik w id a c ją sieci r a ­ dzieckich k o m e n d a n tu r w te re n ie. Por. CAW III-60-8, f. 157. Rozkaz, sz tab u 2 A rm ii z 26 lip c a 1945 w sp ra w ie zo rg an izo w an ia p laców ek k o m e n d an c k ich ; T a m ­ że, f. 169. R ozporządzenie sz tab u 1 K o rp u su z 2 sie rp n ia 1945.

58 CAW III-2-128, f. 154. I n s tru k c ja n r 4 KOW , 23 sie rp n ia 1945. Ja k o w zór p rz e d sta w ia n o działalność p u n k tu w S ta rg a rd z ie i pom oc ze stro n y W PW 12 D y­ w izji; P or. też CAW III-60-9, f. 94. M e ld u n ek 5 D yw izji, 4 sie rp n ia 1945. E w id en c ja ru c h u osad n ik ó w w o jsk o w y ch w p u n k cie p rze sy łk o w y m w G orzow ie; T akże CAW III-2-200, f. 293. S p ra w o z d an ie KOW , 19 lipca 1945.

59 C ytow ana in s tru k c ja n r 4, 23 sie rp n ia 1945. S tw ie rd z a ją c ta k i sta ń n ak azan o n a ty c h m ia sto w e o rg an iz o w an ie k o m isji obw odow ych p rzy sz tab a ch d y w izji i p o ­ w iato w y c h k o m isji o sa d n ic tw a w ojskow ego.

60 CAW, P ełn . 2149/8/52, f. 1—4 (III-2-200, f. 205—207). S p ra w o z d an ie z d zia­ łaln o ści KOW d la p łk a Jaroszew icza, z-cy G eneraln eg o In sp e k to ra O sad n ictw a W ojskow ego, 11 w rz e śn ia 1945.

61 CAW III-5-260, f. 56. M e ld u n ek 12 D yw izji P ie c h o ty w sp ra w ie o sa d n ic tw a w ojskow ego, 4 lip c a 1945.

650 K R Y S T Y N A K E R S T E N

n a d g ran icą z a c h o d n ią 62. Owe o rg an iz ac y jn e n iedom ag ania tłu m aczy częściowo braik 'doświadczeń, k tó ry c h nie zastępow ały in stru k c je , przed e w szystkim je d n a k n ag ro m ad zenie w rę k a c h a p a ra tu w ojskow ego zbyt w ielkiej ilości ró żn o ro d n y ch zadań i fu n k cji. Jednocześnie bow iem z tw o ­ rzen iem a d m in istra c ji w ojskow ej, w sp ó łd ziałan iem w organ izo w an iu a d ­ m in istra c ji cy w iln ej o raz form o w an iem w ojskow ego a p a ra tu o siedleń­ czego, ow ych 5 dyw izji roizlokowanych n a g ran ic y p ełn iło s tra ż graniczną, p rzy jm o w ało re p a tria n tó w pow racających- z zachodu 63, w ysiedlało N iem ­ ców za granicę, zabezpieczało opuszczone przez nich tere n y , p rze p ro w a ­ d zało żniw a. S ta n osobow y d y w izji w y n o sił wówczais 6— 9 ty sięcy ludzi G4,

a w ięc w szystko to m ia n o dokonać siłam i m ak sim um 50 ty się c y ludzi. Szczególnie tru d n a s y tu a c ja w y tw o rz y ła się po w ysiedleniu N iem ­ ców, k tó re przeprow adzono' w ko ń cu czerw ca i n a p o c z ątk u lipca w r a ­ m ach działań jed n o stek 2 A rm ii 6δ. W iększość ludności niem ieckiej o p u ś­ ciła te re n y o sad n ictw a w ojskow ego·66. Ł ącznie w pasie n ad g ran iczn y m przesiedlono około 1,2· m ilio n a o s ó b 67; n ajw ięcej n a te re n a c h o b jęty c h przez 7 i U d y w iz ję (p o w iaty : Żagań, L u b a ń , Zgorzelec, L ubiń, K rosno, Ż ary), m n iej n a P o m orzu Z achodnim i w Ziem i L u b u sk iej 68, gdzie w ię k ­ szość ludności została e w ak u o w an a b ąd ź uciekła w p rzeddzień zbliżania się fro n tu 69. Część p rzesied lo ny ch p o w ró ciła p o tem p rzez n ied ostatecz­ nie p iln o w an ą g ran icę 70, n iew ielk i tylko· p ro ce n t pozostaw iono n a m ie j­ scu dla w y k o n y w a n ia n iezb ęd n y ch p rac gospodarskich. N a w niosek m iejscow ych w ładz w łip o u zaprzestano· p rzesied leń 7i.

62 CAW III-5-252, f. 137. S p ra w o z d an ie dek ad o w e W PW 5 D yw izji P iechoty, 28 sie rp n ia — 9 w rz eśn ia 1945; T akże III-60-9, f. 121. M e ld u n ek przew odniczącego KOW do D ow ódcy 1 K o rp u su P iechoty, 17 sie rp n ia 1945.

63 CAW Π Ι-60-9, f. 39. M eld u n ek 5 D yw izji P iechoty, 10 lipca 1945. 64 5 D yw izja P iechoty, 18 czerw ca 1945 ■— s ta n 6 686 (CAW III-5-251, f. 79); 7 D yw izja, 25 czerw ca 1945 — sta n 7 798 (CAW III-I5-251, f. 188); 10 D yw izja, 19 lipca 1945 — sta n 9 065 (CAW III-4-320, f. 89).

65 CAW III-60-8, f. 91. R ozkaz 002 sz ta b u 1 K o rp u su P ie c h o ty W P z 22 czerw ca 1945; CAW III-92-15, f. 169. R ozkaz d ow ództw a 7 D yw izji z 22 czerw ca 1945; T am że, f. 195. R ozkaz z d n ia 4 lipca 1945 w sp ra w ie dalszej a k c ji w y sied leń czej; CAW III-61-26, f. 278—280. R ozkaz d ow ództw a 5 D yw izji.

08 M e ld u n k i dy w izji z w y k o n a n ia a k c ji z n a jd u ją się w CAW : III-5-222, f. 270 (7 D yw izja); III-60-9, f. 1, 2, 39, 158 i nn. (5 D yw izja); 11 D P гцг 32, s. 141 (akta n ie zin w e n tary zo w a n e, n o ta z k w eren d y ); III-2-134, f. 258. R a p o rt z in sp e k c ji 12 D y­ w izji, 9— 18 lipca 1945.

67 O bliczone n a p o d sta w ie cy to w a n y ch m eld u n k ó w . P or. ta k ż e CAW III-2-200, f. 201. P ism o szefa sz tab u 2 A rm ii do D e p a rta m e n tu P o b o ru i U zu p e łn ie ń W P z 4 p a ź d z ie rn ik a 1945 p o d a je 1 m ilion 500 tysięcy.

68 12 D yw izja: 192 786; 5 D y w izja: 174 152; 7 D yw izja: 428 000; U D yw izja 305 206.

69 К . K e r s t e n, O sadnictw o w o jsk o w e na P o m o rzu Z achodnim , „P rze g ląd Z a c h o d n io -P o m o rsk i” 1964, n r 2, s. 49 n.

70 CAW III-60-8, f. 204. Z arzą d ze n ie szefa sz tab u 2 A rm ii, 21 sie rp n ia 1945; Także CAW III-92, n r 15, f. 159. S ztab 2 A rm ii do D ow ódcy 7 D yw izji, czerw iec 1945.

71 CAW III-4-287, f. 232. R ozkaz N aczelnego D ow ództw a do dow ódców 1 i 2 A rm ii z 6 lipca 1945; T akże A Z H P IV-A -I/131, n r 44. R a p o rt IV B ry g ad y O sie d leń ­ czej P o m o rz a Z achodniego, lipiec 1945. P ierw szy in te rw e n io w a ł S. R adkiew icz, będ ący n a m iejscu, k tó ry n a w ła sn ą odpow iedzialność p rz e rw a ł w y sie d len ia (o p o ­ bycie R ad k iew icza w S zczecinie 6 lipca 1945 r. por. „W iadom ości S zczecińskie” n r 1 z 9 lipca 1945). N astęp n ie p łk B orkow icz in te rw e n io w a ł u gen. Ś w iercz ew ­ skiego. P or. W A P Szczecin, W RN Wydz. K o o rd y n a cji i P la n o w a n ia , R a p o rt s y tu a ­ c y jn y n r 1 p ełn o m o cn ik a a k c ji żn iw n o -sie w n ej, o kręg P o m o rz e Z achodnie; A RP, K RN S e k r e ta ria t P rzew odniczącego, Z iem ie Z achodnie, L. B orkow icz do B. B ie­ r u ta , b.d., w p ły n ęło 6 lipca oraz A Z H P IV-A -1-106 n r 13. S p ra w o z d an ie KO P P R P om orze Z achodnie, czerw iec 1945 r. (k ry ty czn e om ów ienie sp ra w y w y sie d len ia N iem ców przez w ojsk o i sposobu w y k o n a n ia te j akcji).

O S A D N IC T W O W O JS K O W E W 1945 В . ₆₅₁

N atych m iasto w e zabezpieczenie 'poniem ieckich w a rsz ta tó w p racy, go spo darstw ro ln y c h itp., k tó ry m i tak ż e zajm ow ać się m ia ły jed n o stk i w ojskow e, okazało* się b ard zo tru d n e i n ie w p e łn i m ożliw e. W iele w ty m k ie ru n k u zrobiono·72, a le ani wojsko·, ani w ład ze cyw ilne n ie b y ły w stanie zapobiec roizgrabiainiu i n iszczeniu m a ją tk u przeznaczonego dla p rzy szły ch o sad n ik ó w w o jsk o w y ch ja k o poidstawa zagospodarow a­ n ia 73. W ów czesnych w a ru n k a ch nie w y starczy ło b y u stan o w ien ie w każ­ d ej wsi silnego· p o ste ru n k u , a n a w e t to n ie było rea ln e.

W n ajb liższy m czasie p o w ażn y p ro b lem sta n o w iły żniw a. One to z kolei zaabsorbow ały jed n o stk i w ojskow e·74. Około· 70°/o sta n u osobo­ w ego zamieniło· k a ra b in y n a kosy; codzienne m eld u n k i don osiły o ilości zżętych h e k ta ró w i o zw iązanych z ty m tru d n o ściach 75. O gólnie 2 A rm ia p rzep ro w ad ziła sp rz ę t zbóż na o b szarze 80 ty się c y h e k ta ró w 76.

N ap ły w o sad nikó w w ojskow ych i n asy cen ie te re n ó w p o g ran iczn y ch polską ludnością b y ły zatem nieodzow ne, b ard ziej n a w e t niż w pozo­ stałej części ziem przyłączonych. T ym czasem osadnictwo· nie ty lk o n ie rozwijało· się tu lepiej i sp ra w n ie j, ale p rzeciw nie, pozostawało· w ty le . A by to zrozum ieć trzeb a sięg n ąć d o drugiego, o g n iw a procesu osadn ic­ tw a wojskowego*, zw iązanego n ie ty lk o z rejo n a m i o b jęty m i fo rm ą o rg a ­ nizacji, ale z podm iotem całej akcji: — k a n d y d a ta m i ido* osiedlenia spo­ śró d w szystkich jed n o stek W ojska iPoilskiego-, a ta k ż e z in n y ch u p ra w ­ n io n y ch grup .

Rozkaz Naczelnego. D ow ództw a o· rozpoczęciu osadn ictw a w ojskow e­ go, n a ty c h m ia st om ów iony podczas zgrom adzeń w jedn ostk ach , p rz y ­ ję ty został przez środow isko żołn iersk ie co n a jm n ie j p rz y c h y ln ie 11. To­ w arzyszy ła m u zresztą n a d a l szerok a a k c ja in fo rm acy jn o -p ro p ag an d o w a, prow adzona przez a p a ra t p o lity czn o -w y ch o w aw czy 78, p rasę w o j­

72 CAW III-60-5, f. 193. R ozkaz n r 20 D ow ódcy 5 D yw izji w sp ra w ie ochrony in w e n ta rz y pon iem ieck ich z 26 czerw ca 1945; T akże III-60-9, f. 9. Z arządzenie n r 4 S zta b u 5 D yw izji, 6 lipca 1945; T am że, f. 8. M eld u n ek z 6 lipca 1945 (u tw o ­ rze n ie ko m isji spisow ych g o sp o d ą rstw p oniem ieckich); III-5-251, f. 39. Rozkaz sp e ­ c ja ln y dow ódcy 10 D yw izji z 8 czerw ca 1945; T am że, f. 30. M e ld u n ek W PW Dywizji,

10 czerw ca 1945.

73 CAW III-5-257, f. 283 i III-2-134, f. 258. R a p o rt z in sp e k cji 12 D yw izji P ie ­ choty, 9— 18 lipca 1945; T akże III-5-260, f. 56. M e ld u n ek 12 D yw izji, 14 lip c a 1945; Por. też III-4-287, f. 232. R ozkaz NDW P do dow ódców 1 i 2 A rm ii, 6 lipca 1945.

74 CAW III-104-35, f. 7. Rozkaz n r 145 N aczelnego D ow ództw a z 12 lipca 1945 w sp raw ie a k c ji żn iw n e j; P or. W o jsk o w a k c ji żn iw n e j, „P o lsk a Z b ro jn a ” n r 147 z 21 lipca 1945; T akże CAW III-60-5, f. 170. R ozkaz dow ódcy 5 D yw izji z 11 lipca 1945 w sp ra w ie zbiorów z te re n ó w sk ą d w ysiedlono iNiemców.

75 CAW III-5-252, f. 23. S p ra w o z d an ie W y działu P olityczno-W ychow aw czego 12 D yw izji, 25 sie rp n ia 1945. T akże m e ld u n k i innych dyw izji.

76 C ytow ane sp raw o zd a n ia 2 A rm ii do Dep. P o b o ru i U zupełnień, 4 p a ź d z ie r­ n ik a 1945 (por. przyp. 67).

77 CAW III-2-198, f. 6. M e ld u n ek sp e c ja ln y ZPW 1 A rm ii o n a s tro ja c h żoł­ n ie rz y w zw iązk u z re p a tria c ją , 26 czerw ca 1945; III-2-128, f. 135. M eld u n ek sp e ­ c ja ln y KOW „S to su n ek żołn ierzy do k w e stii r e p a tria c ji i o sa d n ictw a w ojsk o w eg o ”, 27 lipca 1945; H I-2-124, f. 227. S p ra w o z d an ie dek ad o w e ZiPW 2 A rm ii, 1—10 lipca 1945. T akże m e ld u n k i je d n o ste k donoszą o „e n tu z jasty cz n y m p rz y ję c iu ro z k a z u ” . P o r. CAW III-75-124, f. 25. M eld u n ek z-cy dow ódcy 6 D yw izji P iechoty, 13 czerw ­ ca 1945.

78 P o r. p la n y p rac y polity czn o -w y ch o w aw czej, k o n sp e k ty p o g ad a n ek G ZP: CAW III-2-224, f. 89; III-5-257, f. 331, in stru k c je , za rząd zen ia i sp ra w o z d a n ia ZPW 1 i 2 A rm ii, DOW Łódź i L u b lin . D ow ództw o 1 A rm ii w ydało i rozpow szechniło u lo tk i do żołnierzy pt. „Ż ołnierz 1 A rm ii” i do rodzin, p ro p a g u ją c e osad n ictw o w ojsk o w e (CAW III-2-251, f. 210, 209; P or. też III-4-287, f. 246. ZPW 1 A rm ii do z-ców dow ódców , p rze sy ła w załączen iu u lo t..i z p o leceniem n aty ch m iasto w e g o rozpo w szech n ien ia pod su ro w ą odpow iedzialnością). T akże u lo tk a „Ż ołnierz b o h a­

•652 K R Y S T Y N A K E R S T E N

skow ą 79. Eksponow ała ona, obok m om entów p a trio ty c z n y ch w y suw any ch na p la n pierw szy, tak że liczne korzyści m a te ria ln e p łyn ące z osiedlenia n a zachodzie. W u lo tk a c h w y d an y ch przez dow ództw o 1 A rm ii zapo­ w iad ano , że n a osadników czek ają „bogate plony, d o statn ie dom ostw a,

krow y , konie, sp rzęt ro ln iczy ” . S p raw y te poruszano w rozm ow ach p ro ­ w ad zo n y ch z żołnierzam i w czasie licznych gaw ęd i pogadanek.

Jednocześnie ju ż w czasie p ierw szy ch zeb ra ń przystąp iono do p rac •organizacyjnych. W d ru g iej połow ie czerw ca w poszczególnych jed n o st­ k a c h w y b ra n o k o m itety o rg an izacy jn e i zaczęto· spo rządzać sp isy k a n ­ dydatów . W krótce u zy sk ały o n e k o n k re tn e te re n y osadnicze: po· u p ły w ie dw óch m iesięcy posiad ały je ju ż p raw ie w szy stk ie jed n o stk i W P. P rz e ­ w id y w a n o p lan o w y „p rz y d z ia ł” te re n ó w przez KOW w P ozn aniu , w rze ­ czyw istości jed n a k n ie 'stosowano· tej zasady k o n sek w en tn ie. N iek tó ry m fo rm acjo m , p rzede w sz y stk im 1 A rm ii, k tó re j dow ództw o w idziało w osadn ictw ie k o n ty n u a c ję tra d y c ji b o jo w ych i zam ierzało osiedlać żoł­ n ie rz y zw arty m i jed n o stk am i od Sizczelbla, p lu to n u do· arm ii, w yznaczono o k re ślo n e pow iaty; in n y m n a ogół e x post p rzy zn aw an o te re n y , k tó re sobie w y b ra ły . W ybór ty ch tere n ó w b y ł — w e d łu g opinii sam ej K om isji O sadnictw a W ojskow ego — n a jz u p e łn ie j pnzypaidkowy. · Brakowało· pod­ s ta w op raco w an ia i śro d k ó w do· praktycznego· stosow an ia szerszego p la ­ nu, nie m ów iąc już o· p lan ie reg io n a ln y m 80, k tó ry w ogóle pozostaw ał w ów czas w sferze teo rii. W zak resie o sa d n ic tw a w ojskow ego b y łb y on z re sz tą szczególnie tru d n y do w prow adzenia. W ym agałoby to· niezw yk le sp ra w n ie działającego· a p a ra tu n ie ty lk o w ram a ch sam ego osa'dniietwa, a le p rze d e w szystkim p rz y o rg an izacji m ig ra cji ro dzin z ZSRR, k tó re n a p o ty k a ły w ie le tru d n o śc i z u p e łn ie niezależny ch od m niej czy bard ziej doskonałego· fu n k cjo n o w an ia poszczególnych in sty tu c ji. K om isja O sad­ n ictw a W ojskow ego nie osiągnęła ow ej n iezw y k łej sp raw no ści przez cały o k re s istn ien ia. N ie zdołano n aw et zgrom adzić p ełn ych d any ch s ta ty ­ sty czn y ch o te re n a c h o sadnictw a, bez czego n ie m o żna było· m yśleć 0 re a ln y m plan o w aniu . J a k dalece k o m isja nie p a n o w a ła n a d s y tu a c ją św iadczy, że jej sp raw o zd an ia i w y k azy g ru p o p e ra c y jn y c h sk ie ro w a ­ n y c h n a d a n e m iejsca n ie zawsze p o k ry w a ją się z b ard ziej w ty m w y ­ p a d k u w iary g o d n y m i sp raw o zd an iam i jednostek.

Je d n y m ze sk u tk ó w ow ej bezplamowości b y ła sw o ista „m ozaika” osadnicza, sprzeczna z koncepcją tw o rzen ia w iększych sk u p isk w ,ra m a c h .jednostek i fo rm acji. N ie zdołała się o d tego u chron ić w pełn i n a w e t

1 A rm ia.

Z u zy sk an iem te re n ó w osadniczych w iązało się o rg anizo w an ie przez jed n o stk i g ru p o p era c y jn y c h . T w orzenie tak ic h g ru p p rzew id zian e było

te r, żołn ierz o b y w a te l” (CAW III-2-251, f. 211) p o ru sza m in . sp ra w ę o sa d n ictw a w ojskow ego. W n ie k tó ry c h je d n o stk a c h w y d aw an o b iu le ty n y pośw ięcone o sa d ­ n ic tw u . P o r. CAW III-2-339, f. 110 (III-4-287, f. 310). Z arządzenie Z PW 1 A rm ii,

1 w rz eśn ia 1945.

79 „P o lsk a Z b ro jn a ” zam ieściła k o m e n ta rz o o sa d n ictw ie w n r 107 z 3 czerw ca pt. A k t y w żo łn ie rsk i na Zachód. W g az etac h a rm ii p o ja w iły się one: w „Z w ycię­ ży m y ” w n rze z 14 czerw ca oraz w „O rle B ia ły m ” w n rze z 13 czerw ca pt. H isto ­

r y c z n y rozkaz. N astę p n ie p ra s a w o jsk o w a sta le zam ieszczała in fo rm ac je, re p o r ta -

rz e i a r ty k u ły o o sa d n ictw ie w ojskow ym .

80 S. P i e t k i e w i c z , M. O r 1 i с z, P lan re g io n a ln y p rze sie d len ia o sa d n ik ó w

ro ln y c h n a Z ie m ie O d zyska n e, I sesja R a d y N a u k o w e j dla za g a d n ie ń Z ie m O d zy ­ s k a n y c h , z. 3, s. 13; M. K i e ł c z e w s k a , L. G l u c k , Z aga d n ien ia a k c ji m ig ra c y j­ n e j n a Z iem ia c h Z achodnich, „P rze g ląd Z ach o d n i” 1945, s. 9—26.

O S A D N IC T W O W O JS K O W E W 1945 R . ₆₅₃

ogólnie w in s tru k c ji z idiniila 18 czerw ca, a 'zadania ich sprecy zo w ała o sta ­ te c z n ie in s tru k c ja K o m isji O sad n ictw a W ojskow ego w y d an a 18 l ip c a 81. D w udziestoosobow e g ru p y p o siad ające w sw ym sk ład zie m ożliw ie w ielu fachow ców — rzem ieślników , ro ln ik ó w , a n a szczeblu w yższym in te li­ gencję ■— nauczycieli, le k a rz y i in. p o u z y sk an iu te r e n u o sa d n ic tw a dla jed n o stk i zabezpieczały z n a jd u ją c e się ta m olbiekty o raz p o dejm o w ały n a jp iln ie js z e p race, p rz e d e w sz y stk im rolne, w y k o rz y stu ją c do· teg o N ie m c ó w 82. P oza ty m n a le ż a ło d o n ich in fo rm o w an ie jed n o stek o· w a r ru n k a c h n a w y b ra n y m te re n ie , co oczyw iście w ym agało s ta łe g o u trz y ­ m y w a n ia ścisłej łączności. In stru k c je p o d k reśla ły , że delegow ani na, te ­ r e n y osad n ictw a w ojskow ego p o zo stają w sk ła d z ie s,wych m acierzy sty ch

jedn ostek. G ru p y o p e ra c y jn e sta n o w iły n ie ja k o d a lsz y ele m en t zabezpie­ czenia i p rzy g o to w a n ia te re n ó w dla o sadn ictw a, w sp ó łd ziałając p o d ty m w z g lę d em (nie zaw sze bez k onfliktów ) z ro zlok o w anym i ta m jed n o stk a m i 2 A rm ii. N a stę p n y e ta p — to „g n iazda osadnicze”, p rzew id zian e ro z k a ­ zem Naczelnegoi D ow ództw a z idnia 5 lipca. Jeszcze w lip c u w szy stk ie jed n o stk i W P m ia ły osiedlić w ła sn y m i śro d k am i o d k ilk u n a s tu d o k ilk u ­ dziesięciu ro d zin,' k tó re by p rzy c iąg a ły fa lę o s a d n ic z ą 83.

P o su n ięcie to było częściow o w y ra z em o k reślo n y c h tru d n o ści, ja k ie u ja w n iły się w ów czas w re a liz a c ji o sad n ictw a wojskowego'. W ładze w oj­ skow e bardzo prędko· zdały sobie z n ich sp ra w ę, u siłu ją c im zapobiec, zresztą bez w iększego pow odzenia. S y g n a ły a la rm o w e sta n o w iły z jed ­ n e j s tro n y p o stę p u ją ca d e w a sta c ja w y lu d n io n y ch teren ó w , k tó re j n ie m ogły zapobiec an i w y siłk i jed n o ste k 2 A rm ii, p e łn ią cy c h służbę n ad ­ graniczn ą, an i też g ru p y o p e ra c y jn e czy „gniazda osadnicze” , z d ru g ie j zaś, n ied o stateczn e 'w yniki ak cji spiso w ej. W ciągu 3— 4 ty g o d n i w p isało się na lis ty osiedleńcze 15°/o ogółu żo łn ierzy pow yżej la t 40 ^ N ie było to n a w e t m ato, a le by ło to zupełnie n iew sp ółm iern e 'do p o trz e b i s y tu a ­ cji, ja k a p o w stała n a te re n a c h o sa d n ic tw a w ojskow ego.

A by zrozum ieć p rzyczyny, d la k tó ry c h — ja k stw ie rd z an o — po pierw szej fali e n tu z jaz m u zarysow ał się pew ien k ry zy s w sto su n k u żołnie­

rzy do osadnictw a w ojskow ego, trz e b a ro zp atrzy ć k ilk a zag adnień; opie­ r a m się n a d ziesiątk ach m eld u n kó w i in stru k c ji p o ru szający ch tę spraw ę. Zgodnie z najw cześn iejszy m i p rzew id y w an iam i, a w b re w późniejszym nad ziejom o sad n ictw em w o jsk ow y m in te reso w ali się w ty m czasie p rze ­ de w szystk im żołnierze pochodzący zza w schodniej g ranicy, a i to n ie

81 CAW III-2-200, f. 299. I n s tr u k c ja K o m isji O sad n ictw a W ojskow ego n r 3 d la g ru p o p era cy jn y c h , 18 lip c a 1945.

82 P or. CAW III-2-251, f. 200. R a p o rt in sp e k c ji 1 A rm ii i 13 D yw izji P iechoty, 24—31 lip c a 1945; T akże III-7-609, f. 59. M eld u n ek W PW 1 D yw izji P iechoty, 5 sie rp n ia 1945. T akże liczne m e ld u n k i in n y c h jed n o stek .

83 CAW III-1-420, f. 35 (III-7-19, f. 78; III-104-35, f. 4). Rozkaz n r 141 z 5 lipca 1945; T akże CAW III-2-200, f. 110. R ozkaz n r 155 dow ództw a 2 A rm ii z 19 lipca 1945 n a k a z u ją c y o sied lan ie 50—250 ro d zin przez je d n o stk i w chodzące w sk ła d A rm ii. Por. ta k ż e rozkazy dow ódców dyw izji.

84 CAW III-4-287, f. 242 (oraz w iele in n y c h kopii). P ism o ZPW 1 A rm ii do z-ców dow ódców dyw izji etc. z 20 lipca 1945 n a k a z u ją c e w zm ożenie w y siłk ó w w za­ k re sie o sa d n ictw a ; Por. też CAW IH -2-124, f. 227. S p ra w o z d an ie d ekadow e ZPW 1 A rm ii 1— 10 lip c a 1945 w sp o m in a o z a d e k la ro w a n iu około 15%> żołnierzy pow y­ żej la t 40. P or. też d an e z poszczególnych je d n o ste k : 5 D yw izja A rty le rii, 26 lipca: 1 101; 7 D y w izja P iechoty, 25 lip ca: 1 316; 5 D yw izja P iechoty, 8 lipca: 15°/o żołnie­ rzy pow yżej 40 la t; 2 D yw izja P iechoty, 1 sie rp n ia : 2 000.