Położenie ekonomiczne mas plebejskich Warszawy w przededniu i w czasie powstania listopadowego 1830/1831

Położenie ekonomiczne mas plebejskich Warszawy

w przededniu i w czasie powstania listopadowego

1830/1831 r.

K IL K A U W AG N A TEM A T W A R SZ A W Y W PR Z E D E D N IU P O W ST A N IA L ISTO PAD O W EG O

L ata 1815— 1830 stanowią w historii W arszawy okres szczególnego rozwoju. W latach tych bowiem w yrasta ona ponownie, po okresie zu­ pełnego upadku, na przodujące pod względem ekonomicznym, politycz­ nym i kultu raln y m centrum kraju.

Rozwój ten odbywał się w ścisłym związku z przem ianam i ekono­ miczno-społecznymi, jakie dokonywały się na ziemiach polskich w związku z rozkładem stosunków feudalnych oraz kształtow aniem się stosunków kapitalistycznych. Wzrost gospodarki towarowo-pieniężnej, rozpoczyna­ jący się proces pierw otnej akum ulacji kapitału, kształtow anie się rynku w ew nętrznego oraz ry nku siły roboczej, w zrost roli m iast w życiu ekono­ micznym kraju, wzrost przem ysłu i handlu — wszystko to aktyw nie oddzia­ ływało na rozwój Warszawy, która rozrasta się coraz szybciej, nabierając cech wielkiego kapitalistycznego ośrodka.

Oto kilka danych ilustrujących ten proces. Decydujący dla profilu m iasta był rozwój przemysłu. S tatystyki m iasta notują, że już w 1825 roku W arszawa liczy ok. 8 818 fabryk i ręko dzielni. Nie ma wątpliwości, że większość tych zakładów powstała w okresie K rólestw a Polskiego. „Znik­ nęło dużo zieloności — pisał w nikliw y obserw ator tego okresu — gdy ogrodów wiele wycięto, a w ich miejsce nie znane dawniej wysokie ko­ m iny fabryk wyskoczyły ponad obszerne budynki“1. Na czoło w arszaw ­ skiego przem ysłu wysuwać się zaczął pod względem jakościowym przem ysł metalowy. W okresie K rólestw a Polskiego pow stały tu bowiem takie zakłady, jak Rządowa F abryka M aszyn na Solcu, fab ry k a narzędzi

1'„ D z ie n n ik W a rsza w sk i“ t. IV , 1826, s. 333—351; to sa m o F. S o b i e s z c z a ń s k i ,

chirurgicznych i innych Gerlacha, fabryka narzędzi i wyrobów m etalo­ wych Evansa, gisernia Gregoire’a, walcownia blachy cynkowej, fabryka m aszyn w dawnej mennicy itp. Wiele spośród tych fabryk zatrudniało liczną, nie spotykaną dotąd załogę. Np. zakłady Evansa liczyły prze­ szło 150 robo tn ik ó w 2. Przem ysł ten przodował zarówno pod względem wyposażenia w nowe narzędzia produkcji, jak i jakości produkcji. Wy­ tw arzał on bowiem nowe, nie znane dotąd narzędzia i maszyny, przy­ czyniając się w ten sposób do ogólnego w zrostu poziomu sił wytwórczych w kraju.

Obok przem ysłu metalowego decydujące m iejsce w przem yśle w arszaw ­ skim zajmowało włókiennictwo. W 1826 roku w W arszawie czynne były ogółem 192 w arsztaty z 4218 w rzecionam i3. Wśród nich zdarzały się warsztaity zatrudniające po kilkuset robotników4. Trzecie miejsce pod względem swego znaczenia zajmował przem ysł galanteryjny. Zakłady tego typu, o różnych formach i rozmiarach, sięgały liczby kilku tysięcy nadając m iastu charakterystyczny rys wielkiego handlowego ośrodka. Wśród nich zdarzały się przedsiębiorstw a o kilkusetosobowej załodze. Oto kilka z nich: fabryka rękawiczek skórzanych Grossa zatrudniała 500 do 600 szwaczek, fabryka kobierców 160 robotników, fabryka kapeluszy słomkowych 200 dzieci (sic), fabryka dywanów 309 itp.5 Nie posiadamy jednak żadnych dokładniejszych staty sty k warszawskiego przemysłu. Nie potrafim y również wyodrębnić z warszawskiego przem ysłu zakładów 0 profilu kapitalistycznym . W większości bowiem wypadków przem ysł ten nie zdołał się jeszcze wyłam ać z ram cechowych, jakkolw iek rozkład system u cechowego był już daleko posunięty. Bardzo częstą form ą pro­ dukcji tego przem ysłu był system nakładczy. W ten sposób w orbitę w yzysku dostaw ał się nie tylko sam wyrobnik, ale i cała jego rodzina. Oto np. w fabryce kobierców obok 309 w yrobników pracujących na miejscu 150 „przędzalników “ pracowało w domu, dochodząc naw et z oko­ lic Warszawy. Podobny system w yzysku upraw iała fabryka rękawiczek 1 inne °. Globalna produkcja przem ysłu warszawskiego w ysuw ała stolicę na jedno z czołowych miejsc wśród wszystkich przem ysłowych ośrodków k r a j u 7. O dgrywała ona również poważną rolę w eksporcie Królestwa.

2 A rch iw u m B ib l. J a g iell. w K ra k o w ie, rkps 5114. 3 K. I. W o b ł y j , O c z e r k i po is to r i i p o l s k o j f a b r y c z n e j p r o m y s z l e n n o s t i , K ijó w 1909, s. 249—250. 4 Ł. G o ł ę b i o w s k i , O p isa n ie h i s t o r y c z n o - s t a t y s t y c z n e m. W a r s z a w y , W arsza­ w a 1827, s. 206. 5 T am że, s. 206—212.

6 K. W ó j c i c k i , W a r s z a w a i j e j s p o łe c zn o ść w p o c z ą t k a c h n a sz e g o stule cia, W arszaw a 1875, s. 179.

Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że jakość produktów warszawskich znana była powszechnie za granicą. Świadczy o tym najlepiej eksport niektórych maszyn, obuwia i galanterii do najbardziej przodujących pod względem rozwoju przemysłowego krajów na zachodzie E u ro p y 8. Obok przem ysłu dużą rolę w życiu ekonomicznym W arszawy odgry­ wał handel. K orzystając z dobrej koniunktury gospodarczej (rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej), dużego skupiska ludności, dobrego po­ łożenia geograficznego, skupienia się życia politycznego itp. — w ysunęła się ona wkróťce na centralne miejsce w kraju. Tutaj odbywały się liczne krajow e targi i w ystaw y gospodarcze, skupiły się instytucje kredytow e i spółki handlowe, rozw ijał się handel tranzytow y. O rozm iarach w ar­ szawskiego handlu świadczy fakt, że związanych z nim było przeszło 6 tysięcy ludzi9. Na targach warszawskich osiągano milionowe przetargi. Szczególne znaczenie m iał wśród nich „św iętojański“ targ na wełnę, któ­ ry ściągał do W arszawy kupców z k raju i z zagranicy 10.

Ekonomiczny rozwój m iasta pociągał za sobą poważne przem iany w stru ktu rze społecznej.

Po pierwsze — rozpoczyna się proces kształtow ania się dwu nowych klas społecznych: burżuazji i proletariatu.

Po drugie — następują duże przegrupow ania zarówno w obrębie do­ tychczasowego patryc jatu, jak i pospólstwa.

Przem iany te zaznaczyły się już w przededniu pow stania listopado­ wego tak wyraziście, że niesposób ujmować społeczeństwo W arszawy tego okresu jako społeczeństwo feudalne. W arszawa w tym czasie to już ty ­ powe miasto okresu przejściowego od feudalizm u do kapitalizm u. N aj­ bardziej charakterystyczną w arstw ą społeczną m iasta staje się teraz grupa społeczna, którą za E n g e l s e m należy nazwać plebsem, a k tó ra nosi w sobie znamiona dwu zm agających się formacji: feudalizm u i kapita­ lizmu u . C harakteryzując bliżej tę klasę Engels pisał: „Z jednej strony zubożali mieszczanie cechowi, których wiązało jeszcze z istniejącym ustrojem m iast posiadanie przyw ileju; z drugiej — wypędzeni chłopi i wydalona z pracy służba, którzy nie zdążyli stać się proletariuszam i. Między jednym i a drugim i czeladnicy, stojący chwilowo poza oficjalnym społeczeństwem, zbliżający się przez swe w arunki życiowe do

prole-8 „K urier P o lsk i“ n r 3 z 3 X II 1829; Ł. G o ł ę b i o w s k i , op. cit., s. 204; np. F. S o b i e s z c z a ń s k i (op. cit., s. 256) stw ierd za , ż e ob u w ie w y ra b ia n e w W arsza­ w ie „ p ierw sze m ie jsc e p o p a ry sk ich “ zajm ow ało. U Ł. G o ł ę b i o w s k i e g o (op. cit.), s. 204) zn a jd u jem y zaś w zm ia n k ę o ek sp o rcie w a r sz a w sk ic h szla fro k ó w do B erlina. Z nane ró w n ież b y ły z a gran icą w a r sz a w s k ie fortep ian y.

0 „D zien n ik W a rsza w sk i“, op, cit., s. 342.

10 „K u rier P o lsk i“ n r 194 z 24 V I 1830; Ł. G o ł ę b i o w s k i , op cit., s. 204. 11 F. E n g e l s , W o j n a c h ło p s k a w N ie m c z e c h , W arszaw a 1950, s. 37.

tairiatu ta k bardzo, jak to było możliwe przy ówczesnym stanie przem y­ słu i przyw ilejach cechowych, a jednocześnie praw ie wszyscy przyszli m ajstrow ie mieszczańscy na mocy tychże przyw ilejów “. C harakterystykę tę można w dużej m ierze odnieść do warszawskiego· plebsu. D ziała bo­ wiem już wówczas praw o konkurencji kapitalistycznej, rosną duże za­ kłady fabryczne, a rozkład monopolu cechowego doprowadza do syste­ m atycznej ruiny drobnych m ajstrów cechowych, kram arzy, drobnych kupców itp., którzy spadają na pozycję najuboższych w arstw spo­ łecznych.

Głębsza analiza statysty k ludności W arszawy tego okresu pozwala na wysunięcie pew nych hipotez na tem at procentu tej grupy ludności. Ja k w ynika z danych statystycznych zamieszczonych w „Dzienniku W arszaw skim “ z 1826 roku, ludność plebejská stanow iła w Warszawie od 60% do 70% ogółu mieszkańców. Za podstaw ę tego obliczenia przy­ jęliśm y następujące cyfry: najniższą w arstew kę tej grupy stanowili „z jałm użny w szpitalach żyjący“ — 2 478 osób i 752 członków ich rodzin; „nie m ający pewnego sposobu utrzym ania się“ — 8 449, a więc razem 11 679 osób. N astępna w arstew ka to: „służące domowi i lokaje“ — 8 053 i 1 564 członków rodzin; „słudzy brow arni“ .— 263 osoby i 302 członków rodzin; „służące domowe, panny i inne“ — 9 906 osób i 429 członków rodzin; wyrobników 8 470 i 13 800 członków rodzin; słudzy kościelni — 80 osób i 82 członków rodzin; „szmaciarze zbierający m ateriał na pa­ p ier“ — 4 osoby i 7 członków rodzin. Łącznie te dwie w arstw y, bezspor­ ne co do swej przynależności społecznej, wynoszą 54 621 osób, czyli około 43% ogółu ludności w Warszawie. A przecież do plebsu zaliczyć można (z pew nym i w praw dzie zastrzeżeniami) jeszcze następujące w ar­ stwy: brukarze 42 osoby i 97 członków rodzin; dorożkarze 329 i 428 członków rodzin; przekupnie 2 736 i 4 001 członków rodzin; tandeciarze 137 i 326 członków rodzin, drw ale 35 i 118 członków rodzin; najem ni furm ani 102 i 320 członków rodzin, tragarze 39 i 67 członków rodzin; woziwody 151 i 408 członków rodzin; a także poważny procent wśród: bednarzy (228 i 251), rzeźników (379 i 991), szewców (2427 i 2558), sto­ larzy (539 i 702) oraz kraw ców (420 i 1894) 12.

Włączenie tej w arstw y podnosi właśnie liczbę plebsu od 60% do 70% ogółu ludności miasta. Hipotezę tę potw ierdza w pew nym sensie historyk W arszawy S o b i e s z c z a ń s k i , który stw ierdza w jednej ze swych prac, że w W arszawie przed pow staniem listopadowym istniało „spo­ sobów do życia, czyli stanów mieszkańców 175. Osób głównych m ajstrów,

18 O ciężk iej sy tu a c ji stolarzy w p rzed ed n iu i w czasie p o w sta n ia listo p a d o w eg o patrz: „K urier W a rsza w sk i“ n r 71 z 13 III 1831.

czeladzi żyjących z tych 175 sposobów utrzym ania jest 63 808 osób, zaś które żyją z ich pracy, znajdzie się 60 396“13.

Tak więc term inem m asy plebejskie obejm ujem y większość miesz­ kańców W arszawy.

PO ŁO ŻENIE EK O NO M ICZN E M A S P L E B E JSK IC H W A R SZ A W Y W P R Z E D E D N IU P O W ST A N IA LISTO PA D O W EG O

W arunki, w których żył, mieszkał i pracow ał plebs w arszaw ski w okre­ sie K rólestw a Polskiego, były niezm iernie ciężkie. Był to bowiem okres „bolesnych“ urodzin kapitalizm u ze wszystkimi związanymi z tym proce­ sem atrybutam i: niczym nie skrępow anym wyzyskiem mas ludowych, masową proletaryzacją m iast i wsi, gw ałtownym wzrostem ludności miejskiej i nieodłącznym głodem mieszkaniowym, okropnym, antyhu­ m anitarnym budow nictw em przemysłowym, masowymi epidemiami, głodem, bezrobociem i pierw szym i kryzysam i ekonomicznymi.

Wszystkie te zjaw iska znajdziemy w W arszawie dwudziestych lat X IX stulecia.

Zacznijm y od sytuacji mieszkaniowej. Liczba mieszkańców W arszawy wzrosła w latach 1815— 1830 o 58 634 osoby 14. Ludność ta była praw ie w całości napływowa, gdyż, jak stw ierdzają statystyki, przyrost n atu ral­ ny w ty m okresie w W arszawie był bardzo n ik ły 15. Za tym szybkim wzrostem ludności absolutnie nie nadążało budownictwo mieszkaniowe. J a k w ykazują statystyki, w W arszawie w okresie lat 1823— 1828, a więc w okresie największego rozwoju miasta, wybudowano zaledwie 516 bu­ dynków, w ty m wiele gmachów użyteczności publicznej 16. W związku z powyższym w zrastała liczba mieszkańców na jedną izbę, a także, co było szczególnie dotkliwe, komorne. Dane cyfrowe o zagęszczeniu mieszkań zaw arte w statystykach opracowanych przez historyków burżuazyjnych w bardzo m ałym tylko stopniu inform ują nas o sytuacji. D ają nam bo­ w iem jedynie- cyfry przeciętne m askujące ciasnotę plebejskich mieszkań z jednej strony oraz w ielką przestrzenność mieszkań arystokracji z d ru ­ giej strony 17. W raz ze stopniem zagęszczenia rósł czynsz mieszkaniowy. W przededniu pow stania płacono przeciętnie 100 do 140 złotych rocznie za jeden pokój. Za m ieszkanie zaś czteropokojowe czynsz wynosił do 360 złotych. Była to na owe czasy ogromna suma. Do w zrostu komornego,

13 F. S o b i e s z c z a ń s k i , op. cit., s. 252. 14 S. D z i e w u l s k i , H. R a d z i s z e w s k i , W a r s z a w a t. I, W arszaw a 1913, s. 421—422. 15 F. S o b i e s z c z a ń s k i , op. cit., s. 255. 10 T am że, s. 290. 17 S. S i e g e l , C e n y w W a r s z a w i e w l. 1816— 1914, P ozn ań 1949, s. 124. Z ep o k i M ickiew icza 7

obok rosnącego popytu na mieszkania, przyczyniała się szczególnie polity­ ka fiskalna w ładz samorządowych, które obkładały podatkiem kwaterunkom wym na rzecz wojska właścicieli domów, ci zaś podatek ten przerzucali przede wszystkim na masy ubogiego plebsu. „Każdy z uboższej klasy -— pisał oi tym podatku jeden z pam iętnikarzy — był dotknięty i stosunkowo przeciążony“18. Biedota m iejska zamieszkiwała przy tym najgorsze dziel­ nice miasta, w których, jak pisano· ówcześnie, „przez brak przystępu słońca ciągle niemal błoto zalega [...]19 Dzielnicami tym i były przede wszystkim Powiśle i Stare Miasto.

Ciężkie były również w arunki, w których plebs w arszaw ski pracował. Nie istniało wówczas żadne ustaw odaw stw o socjalne. Dzień pracy trw ał od świtu do zm roku (co najm niej 12 godzin). Do pracy używano dzieci. Nie istniały również żadne przepisy w dziedzinie bezpieczeństwa i higie­ ny pracy. Praca odbywała się najczęściej, w edług doniesień ówczesnej prasy, ,,w [pomieszczeniach] niskich, ciemnych, w ielką liczbę robotników w sobie mieszczących, z wyziewami z przetw orów w yrabianych“ 20. W skutek tego mnożyły się w ypadki w pracy. Znajdujem y n a ten tem at dość liczne w zm ianki w ówczesnej prasie. „Onegdaj — donosił „K urier W arszawski“ z października 1830 roku — K arol Żurawski, w yrobnik lat 70 mający, pracując na Solcu przy karczunku drzewa, gdy jedną sztukę z szychty brał na bary, przez usunięcie się jej z drąga tak silnie w piersi nią uderzony został, że wczoraj życie zakończył“. „W tutejszej fabryce kobierców — donosiła inna gazeta — zgruchotało d. 22 bm. koło od m a­ szyny głowę człowieka przy tej fabryce pracującego“. „W sobotę spadł mularz z, drabiny na Nowym Świecie na innego przechodzącego- mularza, złamał tylko nogę, ale ten, n a którego spadł, tak przez uderzenie m ula­ rza, jak przez przyw alenie drabiną życie zakończył“ 21.

Przy tym wszystkim, płaca robocza kształtow ała się nisko i koniun­ kturalnie. Przeciętnie płacono, w edług obliczeń S i e g la , za dzień pracy: m urarzow i 110 gr, cieśli 125 gr, stolarzowi 160 gr, a robotnikom niew ykw a­ lifikow anym zaledwie 53—54 groszy. Ceny zaś na podstawowe artykuły żywnościowe wynosiły: funt masła 20—30 gr, fu n t w ieprzowiny 8—9 gr, 10 jaj 58 gr, fu n t soli 6—7 gr 22. Przy próbie ustalenia poziomu życiowe­

18 T. L i p i ń s k i , Z a p i s k i z la t 1825— 31, K rak ów 1883, s. 209. O p rzeciążen iu ty m p o d a tk iem stragan iarzy i p rzek u p ek w sp o m in a ró w n ież broszura w y d a n a w ok resie p o w sta n ia R o z m o w a m i ę d z y d w o m a o b y w a t e l a m i o p o w o d a c h i s k u t k a c h

d z i s i e j s z e j r e w o lu c j i, W arszaw a 1830, s. 36.

19 „K urier P o lsk i“ n r 490 z 25 IV 1831. 20 T am że.

21 „K urier W arszaw sk i“ nr 255 z 23 IX 1830; „K urier P o lsk i“ n r 292 z 2 X 1830

i inne.

go musim y uwzględnić jednak przede wszystkim sezonowość pracy nie­ których zawodów, obciążenie rodziną itp., o czym nie posiadamy żadnych szczegółowszych danych. Nie trudno· jednak na podstawie tych uryw ko­ wych danych stwierdzić niski poziom życia wśród mas plebejskich. Sytuację plebsu pogarszał przy tym fakt istnienia chronicznego i okre­ sowego bezrobocia, pierw sze pojawiające się kryzysy, stałe w ahanie się

cen na podstawowe artykuły itp. zjawiska.

Właśnie w okresie poprzedzającym w ybuch powstania, tj. w latach .1829— 1830, pojaw iły się w życiu gospodarczym K rólestw a Polskiego dość w yraźne symptom y kryzysu. Spadły znacznie produkcja, eksport i import, w zrosły zakłócenia w obrocie handlowym, a także i spekulacja. Sytuację pogorszyły znacznie klęski żywiołowe obejm ujące duże połacie kraju: posucha, szarańcza, pom ór bydła, ostra i długa zima itp. Na skutek tego nastąpił gw ałtowny w zrost cen oraz bezrobocie, przejaw iające się m. in. bardzo silnie w W arszaw ie23. Nic więc dziwnego, że w licznych źródłach, pam iętnikach i prasie warszawskiej z tego okresu spotykam y się bardzo często z przejaw am i jaskraw ej nędzy. Oto kilka ch araktery­ stycznych notatek na ten tem at: „Już trzy miesiące [...] jak trw ają nie­ przerw ane mrozy — pisał w pam iętniku J. U. Niemcewicz w lutym 1830 r. — [...] Co za niedola dla ludzi ubogich. Jakoż ustaw icznie znajduje się ich pom arzłych n a ulicach [...] a przecież — czytam y dalej — mimo tego mrozu wszyscy sądzą być powinnością swoją bawić się i hasać [...] W czasie szczęśliwszych la t nigdy karnaw ał huczniejszym nie b y ł“24. 0 w ypadkach śmierci z głodu i zim na donoszą również „K urier Polski“ 1 „K urier W arszawski“, choć prasa była na ogół powściągliwa w tych spraw ach 25. Obawa przed rozszerzaniem się chorób, których w ylęgarnią był niedożywiony i źle mieszkający plebs warszawski, a także przed zaburzeniami, jakie na tym tle mogły wybuchnąć, patry cjat m iejski inicjował różnego rodzaju filantropię. Zbierano składki na „zupę rum - fordzką“ i „ogrzaną izbę“ dla biednych, „tańczono, bawiono się i nie- ledwie — ja k pisze Sobieszczański — nie swawolono się w m iłosiernym celu“, udzielano się w powstałym w 1814 roku Tow arzystw ie Dobroczyn­ ności, a w 1829 r. założono przy ulicy Wolskiej Dom P rzytułku i Pracy, który „w ciągu sześciu miesięcy m iał w ielki w pływ na zmniejszenie licz­

23 „W iadom ości H a n d lo w e“ n r 105 z 11 V III 1830; „K urier P o ls k i“ n r 225 z 25 V III 1830; T. L i p i ń s k i , op. cit., s. 70; E. O p p m a n , W a r s z a w a w p r z e d e d n i u w y ­

bu c h u p o w s t a n i a li s t o p a d o w e g o , S t u d i a z d z i e j ó w W a r s z a w y 1830— 31, W arszaw a

1937, s. 43; T. Ł e p k o w s k i , R o b o tn i c y i p l e b s W a r s z a w y w p o w s t a n i u l i s t o p a d o ­

w y m , „ K w a rta ln ik H isto ry cz n y “ 1953, nr 4, s. 89.

24 J. N i e m c e w i c z , P a m i ę t n i k i z 1830/31 r., K rak ów 1909, s. 5— 7. 25 „K urier P o lsk i“ od gru d n ia 1829 do lu te g o 1830.

by żebraków po ulicach W arszawy przez postrach, jaki rzucił na nich“ 26. Obok tego „dom u“ czynny był Dom Poprawczy dla m ałoletnich przy ulicy Okopowej oraz przytułek dla dzieci podrzuconych w szpitalu Dzie­ ciątka Jezus. Duże w ysiłki celem zlikw idow ania „plagi“ nędzy i bezro­ bocia czyniły władze rządowe, które delegowały znanego profesora U niw ersytetu Warszawskiego, historyka i ekonomistę F ry d ery k a Skarbka do krajów Europy zachodniej, aby tam znalazł skuteczne środki zaradcze. Skarbek po powrocie zaproponował utw orzenie osady (sic) „popraw czej“ dla 1200 włóczęgów, tułaczy itp., połączonej z osadą rolniczą dla w etera­ nów wojskowych, „którzy będą m ieli za zadanie obowiązek trzym ania straży i dozorowania ubogich utrzym yw anych w koszarach“ 27. W tym też celu rozbudowywano w W arszawie więzienia. O założeniu jednego z nich tak pisano w prasie: „Wczoraj odbyło się uroczyste założenie fundam entów nowego więzienia inkw izycyjnego przy ul. Pawiej i Dżielnej [...] JW M inister zam urował pierw szą cegłę, a za nim wszyscy obecni [...] każdy z przytom nych dochodził z, praw dziw ym zadowoleniem, z dziękczynieniem Opatrzności, że pod m ądrym panowaniem, naszego króla tak pożyteczne i wzorowe pow stają zakłady“ 28.

Mówiąc o przejaw ach jaskraw ej nędzy odnosimy je przede w szystkim do najniższych w arstw warszawskiego społeczeństwa, W nieco lepszej bo­ wiem sytuacji znajdow ali się pracujący samodzielnie drobni rzemieślnicy, handlarze, przekupnie, choć i wśród tych w arstw poziom życiowy ulegał system atycznem u pogarszaniu się na skutek w zrostu konkurencji ze stro­ ny pow stających fabryk oraz w zrostu etatystycznych tendencji polityki go­ spodarczej Lubeckiego, a szczególnie monopolizacji niektórych artykułów powszechnego spożycia: soli, tytoniu i alkoholu. Monopolizacja ta rujno­ w ała tysiące drobnych karczmarzy, drobnych właścicieli browarów, gorzelni, restauratorów . Na tym tle pomiędzy nim i a rządem toczyła, się ostra walka. U prawiano w sposób masowy kontrabandę, używając przy tym, jak pisano ówcześnie, „gw ałtów i niebezpiecznych dla życia narzę­ dzi“29. Władze karały ostro tego rodzaju przestępstwa, wzbudzając wśród sfer drobnego mieszczaństwa powszechne oburzenie. W związku z tym litowano się m. in. nad upokorzeniem piwowarów warszawskich, którzy zam iatali pod strażą żołnierzy plac Saski za to, że· odważyli się „bronić daw nych przyw ilejów przed samowolą m inisterialną“ 30. Tę część w ar­ szawskiego plebsu rujnow ała również kw itnąca wówczas w W arszawie

26 F. S o b i e s z c z a ń s k i , op. cit., s. 284. 27 F. S k a r b e k , P a m i ę tn i k i, P o zn a ń 1878, s. 161. 28 „K urier P o ls k i“ nr 215 z 15 V II 1830.

29 A. S o k o ł o w s k i , D z i e j e p o w s t a n i a li s t o p a d o w e g o 1830/1831, P o w s t a n i a p o l ­

s k i e t. II, W ied eń 1913, s. 31.

lichwa. „Wiadomości handlow e“ pisały na ten tem at, co następuje: „Wy­ sokość bowiem zwyczajnych u nas w tym przypadku procentów prze­ chodzi wszelkie wyobrażenie. Należy to do sum pożyczek, jeżeli się udzielają na 2°/o na miesiąc, tak dalece, że ci, co· dają na 12% na rok, nie są uw ażani za lichwiarzów, ale za istotnych dobrodziejów... łatwo wnio­ skować, ja k sm utne za sobą pociąga skutki ta w ielka lichwa. Żaden gorliwy zarobek nie jest w stanie jej wystarczyć, a sm utny los biorącego pożyczkę najczęściej się kończy na zupełnej nędzy albo ucieczce. Mógł­ bym im iennie wyliczyć kilku kram arzy, którzy w roku zeszłym doświad­ czyli tej smutnej kolei“ 31.

Analiza sytuacji ekonomicznej mas plebejskich W arszawy w przede­ dniu pow stania listopadowego prow adzi do wniosku, że sytuacja ta była istotnym czynnikiem rewolucyjnego wrzenia, jakie ogarnęło m asy w okre­ sie poprzedzającym powstanie. Masy plebejskie W arszawy zryw ające się do w alki o narodow e wyzwolenie m usiały nieść w swym program ie i dążenia do reform społecznych, które by ulżyły ich doli. Problem ten, nie doceniany dotychczas w naszej historiografii, zasługuje na szczególną uwagę, gdyż je st w stanie w yjaśnić w iele istotnych kw estii z dziedziny właściwej oceny roli mas plebejskich w pow staniu oraz oblicza poszcze­ gólnych ugrupow ań politycznych.

PO ŁO ŻENIE EK O NO M ICZN E M A S P L E B E JSK IC H W A R SZ A W Y W OK RESIE P O W ST A N IA LISTO PA D O W EG O

W ybuch pow stania listopadowego zakłócił na pewien czas życie go­ spodarcze w Królestwie. Zam arły fabryki i zakłady rzemieślnicze. Tysiące wyrobników, czeladzi rzemieślniczej, a także rzem ieślników znalazło się bez pracy i środków do życia. Właściciele zarówno wielkich, jak i m niej­ szych zakładów przerw ali produkcję oczekując rychłego upadku pow sta­ nia. Zakłady te opustoszały również i dlatego, że w yrobnicy i czeladnicy wylegli masowo na ulice m iasta i z bronią w ręku walczyli o rozwój rozpo­ czętego powstania. Obóz magnacki, k tóry w ykorzystując zupełną inercję obozu szlacheckich patriotów zdołał przychwycić naczelną władzę pow sta­ nia, zdał sobie od razu spraw ę z groźby tej sytuacji. Już więc w pierwszych dniach pow stania podjął energiczne w ysiłki w kierunku przyw rócenia normalnego toku życia gospodarczego kraju. Szczególną uwagę poświę­ cił on zagadnieniu zatrudnienia i zaopatrzenia w żywność plebsu w W ar­ szawie. Tadeusz Łubieński, obejm ujący z ram ienia tego obozu władzę w i­ ceprezydenta miasta, już 30 listopada w inauguracyjnym przem ówieniu nawoływał, „aby zwykłe codziennego życia czynności w biegu swoim

nie byiy przerw ane; by handel dłuższej nie doznawał przeszkody“ 32, a następnego dnia w ydał odezwę adresow aną do „posesjonatów, naczel­ ników rzemiosł i fab ry k “, polecając, aby „czeladź i służba wróciła do swoich zatrudnień będących koniecznym ich życia w arunkiem “ 33, Je­ szcze dobitniej sens tych wysiłków ujaw nił w kilka dni później „K urier Polski“, który w jednym z artykułów pisał: „Same polityczne względy nakazują zatrudnić stan narodu pracujący, zapewnić mu utrzym anie, a tym samym przytłum ić w yobrażenia podczas rew olucji mogące ważne pociągnąć skutki“ 34. Realizując te· w ytyczne rząd w ydatkow ał z zasobów Banku Polskiego poważne kredyty dla „fabrykantów i kupców“. Stw ier­ dza to w yraźnie sprawozdanie rządu złożone w dniu 23 stycznia w Izbie Sejmowej: „W Wydiziale przem ysłu i handlu — czytamy w nim — dla zapobieżenia upadkowi wielu domów i utrzym ania przy w arsztatach czeladzi udzielono pomoc pieniężną n;a zastaw wyrobów, przedłużono w m iarę bezpieczeństwa kredyty otw arte, fabrykantów , cudzoziemców, ich synów od wojska uwolniono, zakazano wywozu zboża za granicę, uchylono cła od w prowadzenia bydła w Rosji etc.“33 Polecił również przedsięwziąć podobne kroki warszawskiej Radzie M unicypalnej prze­ strzegając ją, że „gdy utrzym anie spokojności miasta, które by w ypa­ dek braku żywności mógł narazić, najbliższym jest interesem m iasta i rękojm ią całości tak indywidualnego, jak ogólnego m ajątk u — przeto chociażby m iastu przyszło ponieść jakow ą dla ich ważnego celu ofiarę i w tym razie nie widziałby rząd, na którym by zw rot stra t m iasta i fu n ­ duszów ogólnych k raju mógł być zastąpionym “ 36.

Rada podjęła ten apel, zniosła opłaty rogatkowe, molestowała kupców, rzeźników i piekarzy o otwarcie sklepów i warsztatów, powołała specjal­ ną Komisję Aprowizacyjną, której zadaniem było przygotowanie m a­ gazynów żywnościowych i szereg tym podobnych przedsięwzięć. Były to jednak poczynania n atu ry doraźnej. Większość fabrykantów i więk­ szych kupców nastaw iona była wrogo do pow stania i dlatego niechętnie urucham iała swoje zakłady. W ielu z nich opuściło kraj oczekując za granicą rychłego zakończenia p o w stan ia37. Wkrótce jednak okazało się, że nieco lekkomyślnie przygotow ane pow stanie dzięki bohaterskiem u porywowi mas plebejskich W arszawy przekształciło się w ogólnonarodo­

32 A G A D , Wł. Cen.tr. 1830/31 (skrót: A G A D , WC), rkps 142, k. 7— 8; „K urier P o l­ s k i“ nr 351 z 5 X II 1830. 33 „D zien n ik P o w szech n y K r a jo w y “ n r 332 z 1 X II 1830. 34 „K urier P o lsk i“ nr 360 z 13 X I I 1830. 35 „ D zien n ik P o w szech n y K ra jo w y “ nr 28 z 29 I 1830. 36 A G A D , WC, rkps 158. 37 D ia r i u s z s e j m u z r. 1830— 1831, w y d . M. R o s t w o r o w s k i , K rak ów 1907— 1912, t. III, s. 68— 69.

wą walkę przeciwko zaborcy, że losy tego pow stania rozstrzygnąć się mogą jedynie1 w drodze długotrwałej w alki zbrojnej, a potrzeby chwili w ysuw ają konieczność uruchom ienia na w ielką skalę produkcji sprzętu wojennego. Przed przem ysłem rządow ym i p ryw atnym wysunęła, się więc korzystna koniunktura. Podobnie rzecz się m iała i z handlem. Mo­ m entem decydującym w uruchom ieniu zakładów stało się jednak udzie- lenie przez państw o dotacji pieniężnych sięgających w okresie całego pow stania sumy około 140 mil. z ł 38.

Jednym z największych ośrodków produkcji w ojennej w pow staniu była W arszawa. Próby zorganizowania masowej produkcji sprzętu wo­ jennego dla powstańczej arm ii podjęte zostały tu w pierwszych dniach powstania. Już bowiem 4 grudnia Rząd Tymczasowy wezwał Radę M uni­ cypalną, aby ta „dostarczała“ do D yrekcji M ateriałów A rtylerii przy A rsenale 150 rzemieślników, „jako to: stolarzy, stelmachów, kołodziei, ślusarzy i kow ali“. Następnie zaś za dni 6 „stu takichże rzemieślników, tj. 50 do drzewa, 50 do żelaza“ 39. W tym samym jeszcze miesiącu w A r­ senale pracowało już stale 350 rzem ieślników produkujących przodki i tarcze do dział, granatników oraz reperujących uszkodzoną broń. W krót­ ce też uruchomiono, jak to w ynika z raportów z 30 grudnia i 17 stycznia, zakłady zbrojeniowe w byłych koszarach artylerii, w arsztaty przy ul. Królewskiej w ujeżdżalni Pałacu Saskiego oraz fabrykę na M ary- moncie. W zakładach tych zamówiono między innym i 3 tysiące kling do pałaszów, 2 tysiące bagnetów i 4 tysiące grotów do lanc. „W tym miejscu — dodaje m inisterstw o — w ypada nadmienić, że tam, gdzie fabryki istnieją i w e wszystkie narzędzia są zaopatrzone, 343 m ajstrów i robotników w przeciągu miesiąca 1 200 karabinów dostarczają“ 40. Nie posiadamy, niestety, globalnych cyfr o zatrudnieniu w przem yśle rzą­ dowym. Kołaczkowski wspomina w swym pam iętniku, że same w arsztaty rządowe zatrudniały w pow staniu około 1500 rzemieślników, nie licząc rzem ieślników związanych z tym przem ysłem systemem nakład czy m 41. Liczba robotników związanych z ty m przem ysłem ulegała ciągłym zmianom, w zależności od potrzeb, subwencji i możliwości rek ru tacy j­ nych. W każdym razie przem ysł ten przez cały okres pow stania odczu­ w ał poważny brak w ykwalifikowanej siły roboczej. A oto kilka danych o ilości załogi wyrobniczej w niektórych zakładach rządowych. Dy­ rektor A rsenału Collet podawał w jednym ze swych sprawozdań, że pracuje pod jego kierow nictw em 1000 ludzi. Ze sprawozdania zaś

38 T am że t. I, s. 433—435, t. II, s. 248, 253, t. IV, s. 247, 256. 39 A G A D , WC, rkps 239 a, k. 3.

40 A G A D vol. 3253, f. 60, 238; c y tu ję w g Ź r ó d ła do d z i e j ó w w o j n y p o l s k o - r o s y j -

s k i e j 1830—31, w yd . B. P a w ł o w s k i , W arszaw a 1931—35, t. I, s. 120—8, 176— 196.

Komisji Rządowej z 19 lutego wynika, że w samych rękodzieLniach broni pracowało 300 rzemieślników. Cyfry te jednak m ają jedynie zna­ czenie ilustracyjne. Interesującym zagadnieniem je st problem braku siły roboczej przy jednoczesnym bezrobociu na terenie miasta. W ynikał on w dużej mierze stąd, że b rak siły roboczej dotyczył przede wszy­ stkim sił wykwalifikowanych. Dlatego też Rada Najwyższa Narodowa zezwalała na przymusową rek ru tację m ajstrów i czeladzi rzemieślniczej. Sięgano również do rezerw na prowincji, lecz akcja ta nie przyniosła żadnych większych w y n ik ów 42. Tymczasem w raz z rozwojem działań w ojennych przed przem ysłem ty m w ysuw ały się coraz odpowiedzialnie j - sze zadania, którym nie mógł on podołać. Toteż ze strony rządu, sejmu, prasy i powszechnej opinii publicznej napływ ały do Kom isji Rządowej W ojny cotraz częstsze słowa kry ty k i i nagany. Np. „Nowa Polska“, organ Towarzystwa Patriotycznego, pisała w tej sprawie: „N ieprzyjaciel na karku, a panowie kom itetowi dopiero zapraszają rzemieślników, aże­ by się dobrowolnie zgłosili po robotę“ 43. Aby zapobiec brakow i siły roboczej, Komisja próbow ała użyć do produkcji jeńców w ojennych lub wojska. I tak np. w fabryce saletry na Solcu użyto do pracy 70, w sklepieniach ogrodu zamkowego 100 jeńców itp. 44

Jedną z zasadniczych przyczyn, jakie składały się na brak siły ro­ boczej w przem yśle rządowym, były ciężkie w arunki pracy i niskie uposażenie wyrobników. P raca ich bowiem odbyw ała się przeważnie w nieodpowiednich w arsztatach, w brudzie i ogromnej ciasnocie loka­ lowej 45. W w arsztatach tych brakow ało ponadto podstawowych narzę­ dzi pracy46. W dalszym ciągu nie ograniczony był czas pracy w ciągu dnia. Zdarzały się wypadki, że przeciążenie pracą zmuszało' robotników do pracow ania do późnej nocy a w związku z tym i nocowania w za­ kładzie 47. Często zmuszano robotników do pracy w dni św iąteczne48. Niska była również płaca. W niektórych w ypadkach nie dorównywała

42 A G A D , WC, rkps 572, k. 71—76; W A P L ublin, A k ta M agistratu , rkps 1288; R. G e r b e r , F a b r y k a c j a d z i a ł w p o w s t a n i u li s t o p a d o w y m , „P rzegląd H isto ry cz n o - W o jsk o w y “ t. III, 1930, s. 55— 90.

43 „N ow a P o lsk a “ nr 38 z 11 II 1831.

44 S. W a r s z a w s k i , P r z e m y s ł w o j e n n y p o w s t a n i a l i s t o p a d o w e g o , „P rzegląd H isto ry cz n o -W o jsk o w y “ t. III, 1930 oraz Ź r ó d ła do d z i e j ó w w o j n y p o l s k o - r o s y js k i e j... t. II, s. 103.

45 „K urier P o lsk i“ nr 490 z 25 IV 1831. 411 „G azeta P o lsk a “ nr 11 z 12 I 1831.

47 W. T e r l e c k i , M e n n i c a w a r s z a w s k a w d o b ie p o w s t a n i a l i s t o p a d o w e g o , „W ia­ d om ości N u m izm a ty czn o -A rcn eo lo g iczn e“ t. III, 1930, s. 52; w ia d o m o ść o tej p racy ja k i w ie lu in n y c h cen n y ch p o zy cja ch b ib lio g ra ficzn y ch za w d zięcza m kand. T. Ł ep - k ow sk iem u .

ona płacy z okresu przed pow staniem 49. W przem yśle rządowym u trzy ­ mywany był przy tym system dniówkowy, uniemożliwiający zdobycie większych zarobków naw et kasztem intensyw niejszej p r a c y 50. O po­ ziomie tych płac świadczy fakt, że sama Komisja stwierdzała, iż są one niższe niż przeciętne płace w rzem iośle31. Komisja odrzucała jednak wszelkie żądania o ich podwyżkę. Na ty m tle dochodziło do spięć mię­ dzy załogami niektórych zakładów a ich dyrekcją. Np. w mennicy dyrekcja utrzym yw ała stale zapasowych robotników na w ypadek stra j­ ku zało g i52. Nie posiadamy, niestety, szczegółowych wykazów płac robotników i m ajstrów w tych w arsztatach. Z przypadkow ych zupełnie danych wynika, że rzem ieślnicy w ykw alifikow ani otrzym yw ali płacę dzien­ ną w granicach od 3,5 do 7 zł (kołodzieje, stolarze po 3,5 zł, kowale po 4 zł, rurarze i puszkarze od 4,5 do 7 zł33). Są to jednak rzemieślnicy zawodów szczególnie uprzyw ilejow anych. Zupełnie groszowa była na­ tom iast płaca, którą otrzym yw ali wyrobnicy, czeladnicy i jeńcy w oj­ skowi zatrudnieni w tych w arsztatach. Źródła niejednokrotnie stw ier­ dzają nędzę wśród tych w arstw . W ynikała ona przede wszystkim z powodu niskiego uposażenia.

Obok tego zjawiska obserw ujem y na teren ie W arszawy przez cały okres pow stania bezrobocie w śród niewykwalifikowanego plebsu. Do­ noszą o tym m. i. rap o rty policyjne. Jeden z nich, z 20 kw ietnia 1831 r., za główną przyczynę „pom nażania się liczby aresztow anych w mieście“ uważa „zm niejszanie się sposobów zarobkow ania [...] przybyw anie ludzi z różnych okolic K rólestw a [...] przeniesienie się rzemieślników, miesz­ kańców Pragi, do stolicy [...] oraz opuszczenie domu zarobkowego, który najskuteczniejszym był środkiem do zapobieżenia włóczęgostwu [...]“ 34. Tak więc rozwój produkcji przem ysłu wojennego w W arszawie nie zdołał zapobiec bezrobociu i nędzy w śród mas plebejskich powstańczej stolicy. Obok zatrudnienia w w arsztatach broni część w arszawskiego plebsu związana była w różnej formie z produkcją um undurow ania i żywności dla wojska. I tak np. „Gazeta Polska“ donosiła w styczniu o zatrudnie­ niu kilkuset rzeźników dla potrzeb wojska. Z raportu zaś Komisji Rządowej W ojny dowiadujemy się o uruchom ieniu rządowych w arszta­ tów szewskich. Pracowało w nich przez pew ien czas około 300 szewców i czeladników 55.

49 W. T e r l e c k i , op. cit., s. 50.

50 „O rzeł B ia ły i P o g o ń “ nr 32 z 2 V III 1831. 51 A G A D , WC, rkps 239 a, k. 115.

52 W. T e r l e c k i , op. c i t , s. 45—52.

53 A G A D , WC, rkps 572, k. 36—37; „O rzeł B ia ły i P o g o ń “ nr 32 z 2 V III 1831.

™ A G A D , WC, rk p s 598. .

Polityka Komisji Rządowej W ojny szła zresztą i w tej dziedzinie w kierunku związania m aksym alnej liczby rzem ieślników z w arsztata­ mi kierow anym i przez siebie, lecz w praktyce nie udało się tego prze­ prowadzić w zamierzonym zakresie. W lutym 1831 r. Komisja poleciła np. dokonać zajęcia wszystkich zapasów obuwia męskiego w w arszta­ tach szewskich, zajęcia zapasów skór w ypraw nych u garbarzy oraz skoszarowania szewców, aby ci pod dozorem władz policyjnych wyko­ nyw ali powierzone z a d a n ia 5e. Na szewców warszawskich włożono obowiązek dostarczenia 42 tysięcy par trzewików oraz 13 tysięcy półciżem. Aby podołać tem u zamówieniu, urządzono pracownię „na saskim dziedzińcu“, „u B ernardynek“, „pod filaram i nowego te a tru “. Podobne pracow nie urządzono również dla krawców, siodlarzy i kowali. Kiedy jednak usiłowania te zawiodły, Rada upoważniła cechy do odda­ wania roboty do domu za ściśle oznaczoną zapłatą57. Np. za wykonanie 1 pary trzew ików płacono 2 zł, a za parę ciżemek 2 zł 15 g r58. Próbowano, również ustalić norm y pracy. Tak np. każdy czeladnik kraw iecki musiał uszyć m undur w ciągu dwóch d n i 59. Do uchylających się od tych pole­ ceń wysyłano, ja k podają źródła, „ścisłą i nieodstępną egzekucję poli­ cyjną“. Mimo tych zarządzeń rzemiosło warszawskie nie potrafiło się jednak wywiązać z powierzonych zadań. Np. cech szewski do- końca m arca wykonał zaledwie 1/4 zamówienia. Inne gałęzie rzemiosła ko­ rzystały natom iast z zamówień rządowych ogłaszanych w formie przetargów publicznych. Wiele podobnych przetargów ogłaszano w ów­ czesnej prasie. I tak np. ogłoszono przetargi na dostawę ostróg dla kaw alerii, skórek cielęcych na rajtuzy, wozów chlebowych, jaszczyków do am unicji, wozów narzędziowych, wozów pod apteki, wozów z kuź­ niami, wozów do siana, kociołków m iedzianych itp .60 W lutym Rada M unicypalna rozdzieliła między rzem ieślników warszawskich 15 tysięcy kos do osadzenia za wynagrodzeniem po 3 zł 15 gr za sztukę01. Z zamówień tych rzemiosło warszawskie nie zawsze się wywiązywało. Spotykam y się w źródłach z licznymi zarzutam i władz kierowniczych pod adresem rzemiosła. Adam Moraczewski w oparciu o źródła miejskiego archiwum stwierdza, że całe zaopatrzenie w lutym zależało już „wyłącznie od dotrzym ania kontraktów przez rzem ieślników “. „Zarząd m iasta — pisze on — tłumacząc zaszłe opóźnienie składał całą winę na rzemieślników,

50 A G A D , WC, rkps 239 a, k. 152.

57 Ź r ó d ła do d z i e j ó w w o jn y ... t. I, s. 123; „K urier P o lsk i“ n r 394 z 17 I 1831. Sl1 Tam że.

55 A. M o r a c z e w s k i , P u ł k i d z i e c i W a r s z a w y , S t u d i a z d z i e j ó w W a r s z a w y

1830131, W arszaw a 1937, s. 164.

60 „D zien n ik P o w sz e c h n y K ra jo w y “ nr 33 z 4 II 1831, n r 30 z 31 I 1831. 61 A G A D , WC, rkps 490, k. 102, 266.

ciągle odryw anych od roboty, i na brak siły m oralnej i indyw idualnej“ u członków Urzędu Municypalnego. Wiemy jednak, że Urząd Municy­ palny celem przyspieszenia prac związanych z oporządzeniem pułków uciekał się do najenergiczniej szych środków, nie wyłączając „egzekucji w ojskowej“02.

Jakie były przyczyny tych niedomagań?

Jedną z zasadniczych był masowy odpływ czeladzi rzemieślniczej, a także i rzem ieślników do powstańczej armii. Nie bez w pływ u był brak surowca oraz duże rozdrobnienie w arsztatów, przy którym ko­ nieczna jest duża liczba wykwalifikow anych robotników. Na dalszych miejscach umieścić należy niskie płace za produkty zamawiane przez rząd, a wysokie za tow ary zamawiane pryw atnie. Trzeba tu jednak dodać, że ta druga przyczyna dotyczy praw ie wyłącznie m ajstrów i w ła­ ścicieli zakładów, gdyż czeladź wyrobnicza i rzemieślnicza była w dal­ szym ciągu obiektem wyzysku, nie brała należytego udziału w podziale zysku.

Mimo tych wszystkich ujem nych stron rzemiosło w arszaw skie a tak ­ że i innych m iast odegrało w pow staniu ogromną rolę. Bez w ysiłku tysięcy wyrobników, czeladzi i m ajstrów cechowych niemożliwe byłoby wyekwipowanie kilkudziesięciotysięcznej armii, a w związku z tym podjęcie na taką skalę działań w ojennych przeciwko zaborcy, jak to miało miejsce w pow staniu listopadowym.

Z drugiej jednak strony zamówienia te dotyczyły tylko· niektórych gałęzi warszawskiego rzemiosła. N iektóre natom iast gałęzie znalazły się w krytycznej sytuacji m aterialnej, o czym świadczy dobitnie na­ stępujący list, umieszczony w marcowym, num erze „K uriera W arszaw­ skiego“ : „Za dawnego, uciemiężonego rządu stan rzemieślniczy był także jednym z nieszczęśliwych, szczególniej profesji stolarskiej, bo liczne podatki, opłaty, dozwolenie każdemu ledwie wyzwolonemu czeladnikowi zarobkowania, czyli używając tego w yrazu fuszerowania, i to'bez ponosze­ nia ciężarów, jakie na cech wyżej wspomnianej profesji nakładano, więcej jeszcze, bo oddawanie antrepryzy bogaczom Żydom, którzy z chciwością do tago się garnęli. Tym to sposobem odjęte zostały, choć szczupłe, ale przynajm niej w ystarczające na utrzym anie naszych rodzin dochody. Jedno tylko stowarzyszenie w składaniu w yrabianych mebli ratow ało nas od odpędzenia pierwszych potrzeb domowych, co dziś i to nam jest odjęte, bo któż zechce, nie wiedząc, ja,ki nas los czeka, dom porządkować? Sądziliśmy jednak, że rząd teraźniejszy zwróci swą uw agę i nie dozwoli podobnym nadużyciom, zwłaszcza kiedy z chęcią znosimy dolegliwsze

02 A. M o r a c z e w s к i, S a m o r z ą d W a r s z a w y w d o b ie p o w s t a n i a l i s t o p a d o w e g o , W arszaw a 1934, s. 164.

podatki, w ystaw iając pułki, zresztą osobiście staw ając w obronie uko­ chanej Ojczyzny dla wy dźwignięcia Jej z przepaści i oswobodzenia z tyranii. Tymczasem widzimy z boleścią, że wszystkie zarobkowe artykuły oddawane zostają przybiegłym Żydkom, którzy przez różne inne spekulacje i tak w iele korzystają, widzimy, że P.E. [...] posiadacz kre- zusowych skarbów podjął się dostarczyć kilkanaście tysięcy lanc, co by mogło zatrudnić i zapobiec niedostatkow i kilku w arsztatów naszej profesji [...] Nasze w arsztaty są zupełnie bezczynne, nie możemy dla siebie nic innego rokować, jak tylko okropną nadal nędzę. Błagamy przeto rząd, by raczył zwrócić swą pieczołowitość na ten przedm iot i zapobiec wszelkiem u złemu, jakie stąd w yniknąć może“ 6S.

Obok ożywienia w przem yśle do życia powrócił również w krótce i handel, a w raz z nim nieodłączna spekulacja i lichwa. W zrastające możliwości zdobycia większych niż norm alnie zysków zachęcały coraz bardziej szereg potentatów pieniądza do zgłoszenia swoistego akcesu do powstania. Władze rządowe otw orzyły dla nich olbrzym i kredyt, szereg tow arów zwolniono z ceł, udzielano specjalnych prem ii za do­ stawę tow arów szczególnie potrzebnych dla celów wojskowych. Wielu też kupców i dostawców zaw arło z rządem umowy w ykorzystując z p re­ m edytacją ciężką sytuację żywnościową i surowcową.

I tak nip. kupcy warszawscy Emie i Reum ark podjęli się dostawy arty ­ kułów żywnościowych do szpitali warszawskich, ale po cenach znacz­ nie wyższych od cen aktualnych n a rynku °4. Na podobnych w arun­ kach dostarczali rządowi płótno kupcy Rubin Endler, kompania Cohn i Glücksohn, Czciński i t p . 65 A dom handlowy Łubieńskich „zajął się“ rozgospodarowaniem 5 mil. zł wyasygnowanych przez rząd na zało'- żenie magazynów żywnościowych dla wojska i ludności W arszaw y66. Zadaniem tym zajm owali się zresztą nie tylko Łubieńscy. 29 stycznia Rada M unicypalna W arszawy w yłoniła specjalny kom itet składający się z trzech kupców warszawskich: Hermana, Tennstaedta i Sturm a, którzy przedłożyli w krótce Radzie p ro jek t zgromadzenia zapasów żyw­ nościowych n a jeden miesiąc za cenę 2 mil. zł. Kiedy zaś rząd zwlekał z udzieleniem potrzebnej subwencji, kom itet te n przedłożył projekt zakupienia zapasów za, kapitały pry w atne przy zabezpieczeniu ich na w ypadek ryzyka przez państwo. Ostatecznie m agazyny te pow stały z dotacji rządowej i w m aju zaw ierały już zapas żywności n a 4 doi 5

63 „K urier W a rsza w sk i“ nr 71 z 13 III 1831. 04 A G A D , WC, rkps 239 b, k. 88.

115 T am że.

es H. E i l e , P o w s t a n i e l i s t o p a d o w e , F in anse i a d m i n i s t r a c j a w o j s k a , W arszaw a 1930, s. 67.

ty g o d n i67. Z magazynu tego korzystały jednak na ogół tylko wojsko i szpitale. Tylko w nielicznych w ypadkach zaopatryw ały one warszaw ­ skich piekarzy i rzeźników 68. In n e wojskowe magazyny pow stały poza Warszawą, przy czym zostały one tak fatalnie rozmieszczone, że kilka z nich w padło w ręce w ojsk carskich już na początku kam panii w ojen­ nej. Tak więc i handel stw arzał możliwości zatrudnienia części w ar­ szawskiego plebsu.

Problem sytuacji rynkow ej w W arszaw ie wiąże się jak najściślej z zagadnieniem sytuacji m aterialnej m as plebejskich stolicy, zasługuje więc na szczególną uwagę. Masy plebejskie Warszawy, k tó re odegrały tak istotną rolę w nocy listopadowej i w pełen poświęcenia sposób broniły pow stania przed zakusam i reakcji, cierpiały w okresie całego pow stania nędzę i niedostatek. Znany w pow staniu z niezwykle hu­ m anitarnej postaw y obrońca ludu warszawskiego poseł Klimontowicz w jednym ze swych sejmowych przem ówień ta k w yrażał się o sytuacji plebsu: „Czyliż dlatego, że lud w arszaw ski przykładał się do sławnej rewolucji, ma być dziś karany ciężarem niedostatku i drożyzny pro­ duktów “ ®9. Inny natom iast poseł oskarżał w ręcz władze m unicypalne o to, że policja m iejska „pozwala panoszyć [się] fabrykantom i handlu­ jącym tym i przedm iotam i z krzyw dą konsum pcyjną ludności“70. Głosy te nie były odosobnione. Drożyzna, jak a panow ała w W arszawie na skutek w zrostu o blisko 100°/o cen n a podstawowe towary, była dotkli­ w ym ciężarem dla mas plebejskich, budziła więc poruszenie i opór wśród tych mas. W gazetach warszaw skich zamieszczano liczne w zm ianki na ten tem at, ostrzegano władze przed konsekw encjam i oraz podawano projekty zapobieżenia tej sytuacji. W jednym z artykułów projektow ano np., aby nieuczciwych rzeźników w innych podrożenia mięsa przybijać za ucho do jatek, konfiskować im tow ar, a nawet- roz­ strzeliw ać71. Szczególnie upośledzona przy zakupie m ięsa była lud­ ność żydowska, k tó ra obok ciężaru spekulacji ponosić m usiała ciężar podatku koszernego. „Mięso koszerne — czytam y w piśm ie Dozoru Bóżniczego — sprzedaje się same bez podatku po 20 gr, a poi podatku fu n t po 26 gr. Gdybyś J. W. M inistrze mógł być świadkiem, jak większa część izraelitów przybyw ających do jatek po mięso z płaczem w raca do domu, złorzecząc swemu losowi, że m ałym dzieciom, a niektórzy chorym nie mogą udzielić pożywnego pokarm u, gdybyś na tę nędzę J. W. M inistrźe raz tylko spojrzał, tedy usilnie pragnąłbyś zniesienia

67 A G A D , WC, rkps 1,158 oraz K. K o ł a c z k o w s k i , op. cit., ks. V, s. 45. 6!l T am że.

60 D ia r i u s z sejmu... t. III, s. 477, 657, 663. 70 T am że, s. 477.

podatku koszernego“ 72. Podrożenie cen było tym dotkliwsze, że płace, jak to wspominałem powyżej, utrzym yw ały się na ogół na poziomie okresu przedpowstańczego, a w niektórych dziedzinach, np. w biuro­ kracji, uległy znacznemu obniżeniu.

Osobną, równie dotkliw ą form ą wyzysku mas plebejskich była spekulacja pieniędzmi. Źródłem jej była ucieczka drobnej monety z ry n ­ ku. Na tym tle rozwinęła się wzmożona spekulacja przy w ym ianie ban­ knotów, za którą pobierano wysokie agio. Na spekulacji tej cierpiały przede w szystkim m asy plebejskie, żyjące z drobnych zakupów dokony­ w anych za banknoty otrzym yw ane za pracę w przem yśle i przy budowie umocnień fortyfikacyjnych wokół Warszawy. P rasa ówczesna donosiła o powszechnym oburzeniu opinii publicznej, a także o licznych zaburze­ niach na tym tle, ujaw niając równocześnie fakty wywozu przez boga­ tych kupców w arszawskich olbrzym ich sum w bilonie za g ra n ic ę 73. Spraw a ta wchodziła również niejednokrotnie n a wokandę sejmu.

Klimontowicz opisywał na jednej z sesji tragiczne w swej wymowie sceny, które rozgryw ały się codziennie podczas -wypłaty za pracę przy okopach, kiedy to 25 robotnikom wypłacono jeden banknot staw iając ich przed niemożliwością dokonania w y m ia n y 74. Dopiero w zrastające oburzenie, a szczególnie obawa władz rządowych przed rozrucham i na tym tle wywołały w lipcu uchw ałę sejmową o wycofaniu z ry nku ban­ knotów o dużej w artości oraz wybiciu dużej ilości banknotów o w ar­ tości m inim alnej 75.

Niskie płace, bezrobocie, drożyzna i spekulacja — wszystko to masy plebejskie odczuwały tym dobitniej, że wzrosły znacznie w okresie powstania, ciężary na rzecz państw a oraz samorządu miejskiego. W ar­ szawa, jako ekonomiczne i polityczne centrum kraju, ponosiła w tej mierze szczególne ofiary. Po pierwsze — znacznemu pogorszeniu uległa sytuacja mieszkaniowa. Pogorszenie to w ynikało z nadm iernej koncen­ tracji wojska, urzędów, szpitali, napływ u ludności z terenów zagrożo­ nych. To właśnie doprowadziło do nadm iernego zagęszczenia, a także nieodłącznego w zrostu komornego. Oto szereg relacji ilustrujących ten stan rzeczy: 7 stycznia burm istrz Pragi alarm uje o masowym przeno­ szeniu się ludności z P ragi do W arszawy „a to na skutek ■— jak pisze — ciągłego i nadzwyczajnego kw aterunku oraz rekw izycji

żywnościo-72 C ytu ję za J. S c h i p e r e m , Ż y d z i K r ó l e s t w a P o ls k i e g o w d o b ie p o w s t a n i a

li st o p a d o w e g o , W arszaw a 1932, s. 125.

73 „G azeta P o lsk a “ nr 183 z 10 V II 1831. 74 D ia r i u s z s e p n u t. III, s. 632, t. IV, s. 489.

75 „P olak S u m ie n n y “ n r 201 z 15 V II 1831; „K urier W arszaw sk i“ nr 144 z 29 V 1831; „G azeta P o lsk a “ nr 193 z 20 V II 1831.

wých“76. W krótce potem o przeładow aniu W arszawy alarm uje rząd Komisja Rządowa Spraw W ew nętrznych i Policji donosząc, że rodzące się „ s p o r y pomiędzy wojskowym i a mieszkańcami, które zapał w tych

ostatnich osłabić i dobre porozumienie między siłą zbrojną a oby­ watelami, w teraźniejszych okolicznościach tak ważne, łatwo znieść by mogły“ pow stają właśnie na tle mieszkaniowym. W związku z tym Komisja przedłożyła prośbę o zbadanie możliwpści wycofania części stacjonującego w W arszawie w o jsk a 77.

W kw ietniu pod w pływ em przesunięcia się frontu rozpoczęła się masowa ucieczka chłopów z niektórych zagrożonych rejonów na praw ym brzegu Wisły. Część chłopskich furm anek napływ ać zaczęła do Warszawy. Wywołało to: zaniepokojenie gubernatora, który w piśmie z 27 kw ietnia polecał G eneralnej D yrekcji Policji, aby ta w ysłała oficjalistów na most celem kierow ania podwód za rogatki, gdyż w W arszawie „ani pomieszczenia, ani żywności dla nich nie m a“ 78. Poważnym k w ateru n­ kiem obciążyły W arszawę szpitale. Ju ż w m arcu okazało się, że ilość miejsc w gmachach publicznych je st niew ystarczająca i przystąpiono do rekw izycji domów pryw atnych eksm itując ich m ieszkańców 79. Jak w y­ kazują statystyki, liczba chorych w szpitalach w arszawskich przekra­ czała niejednokrotnie 10 tysięcy osób. Szczególne nasilenie cho­ rych przypada n a okres grasowania cholery. Władze m unicypalne usiłowały zapobiec nadm iernem u przeludnieniu w W arszawie poprzez zakazy wjazdu do m iasta lub nakazy jego opuszczenia. Dawało to jed­ nak bardzo m ierne wyniki. Przeludnienie W arszawy i związany z tym brak mieszkań stw arzał szczególnie korzystną sytuację do wyzysku biedoty miejskiej przez kamieniczników. Jak stw ierdzała Rada M uni­ cypalna w piśmie z 5 VI 1831 r., dochody ich w ahały się w granicach od 200 do kilkunastu tysięcy rocznie. Nie brakło jednak wypadków, kiedy osiągały one zaw rotną sumę kilkudziesięciu tysięcy z ł 80.

W wielu w ypadkach biedota m iejska uchylała się od płacenia w y­ górowanych czynszów wywołując ze strony właścicieli kam ienic żądania egzekucji po licy jn y ch 81. Zagęszczenie ludności w W arszawie budziło wśród sfer rządzących poważny niepokój, a to przede w szystkim ze względu na grasujące ep id em ie82. I rzeczywiście, kiedy w ybuchła na terenie stolicy zaraza cholery, lekarze stwierdzili, że rozszerzała się

76 A G A D , WC, rk p s 455, k. 208. 77 T am że, rkps 214, k. 68. 78 T am że, rkps 561, k. 1. 79 T am że, rkps 485, k. 28. 88 T am że, rkps 245 b. 81 „N ow a P o lsk a “ nr 111 z 26 IV 1831.

ona szczególnie wśród w arstw najbiedniejszych. Relację tę potw ierdza kom unikat K om itetu Zdrowia z 8 maja. „Po ukazaniu się jej — czyta­ m y w kom unikacie — po w iadom ym spotkaniu pod Iganiam i dnia 10 kwietnia, gęściej i w W arszawie ukazywać się poczęła w klasie w yrob­ ników; [...] a po Nadwiślu zamieszkałych w dw orkach blisko kanałów do Wisły ściek i nieczystość z m iasta prowadzących. D rugi cyrkuł i siódmy były zatem pierwsze, w których na rozm aitych ulicach zjawiła się naj- samprzód“83. Spraw ie tej arty k u ł poświęcił też „K urier Polski“. W n u ­ m erze z 25 kw ietnia czytamy, że w pływ na tę chorobę m a szczególnie „pow ietrze w domach wilgotnych, ciasnych, przepełnionych mieszka­ niach, mianowicie po ulicach w niższej części Warszawy, po nadbrzeżach Wisły, na których przez brak przystępu słońca ciągle niem al błoto zale­ ga [...]“S4. I jak n a ironię w zakończeniu artykułu autor poleca ludności tych dzielnic nie wychodzić n a czczo na ulicę, pić dużo kakao, kawy, uni­ kać silnych w rażeń itp. Epidemia cholery, która nękała W arszawę od kw ietnia do ostatnich dni powstania, zebrała tragiczny plon. W edług nie­ dokładnych danych K om itetu Zdrowia w okresie od 23 IV do 15 VIII 1831 zachorowało na nią ogółem w W arszawie 5705 osób, zm arło zaś 2249 osób83.

Nie ulega żadnej wątpliwości w świetle przytaczanych źródeł, że większość ofiar rekrutow ała się spośród biedoty m iejskiej, gdyż w ar­ stw y te jako niedożywione, pozbawione jakiejkolw iek opieki lekarskiej i zamieszkujące dzielnice najgorzej zabudowane i położone, były n a j­ mniej odporne n a chorobę. P rasa ówczesna podaw ała przy tym skanda­ liczne fakty o postawie niektórych lekarzy odmawiających pomocy ludziom biednym. Skarżono się również na wyzysk stosowany przez aptekarzy. B rak było m iejsc w szpitalach. Biedocie przydzielono tylko jeden szpital przy ulicy Bagateli, znany skądinąd z oszukańczych p rak ty k pseudolekarza angielskiego S carla86.

Po drugie — dużym ciężarem były podatki i daniny nadzwyczajne. U jaw nia nam ten fak t szczególnie historia podatku nadzwyczajnego na organizację i wyekwipowanie pułków warszawskich. Podatek ten. roz­ pisano w dniu 13 lutego. M iał on ch arak ter jednorazowej dotacji na rzecz skarbu samorządowego. Został on rozłożony na całą ludność w ar­ szawską. O k ry teriach podziału, jak i przy ty m zastosowano, dowiadu­ jem y się z artyk ułu umieszczonego w „Gazecie P olskiej“, a będącego głosem protestu przeciwko: jego· niesprawiedliwości. A utor artykułu

8S A G A D , WC, rkps 155, k. 84— 86. 84 „K urier P o lsk i“ n r 490 z 26 IV 1831.

85 A G A D , WC, rk p s 155, k. 97— 100. S ta ty sty k i n ie o b ejm o w a ły lu d n ości p o ch o ­ d zen ia ży d o w sk ieg o .

podpisujący się inicjałam i S.M.J.W.O.G. stw ierdza już na początku swego protestu, że podział ten nie ma nic wspólnego ze sprawiedliwym, proporcjonalnym obciążeniem poszczególnych klas. „Właściciele szcze­ gólniej pałaców i kamienic znaczniejszych, którzy wszystkie korzyści zbierają i tak prędko w milionowe wbili się m ajątki, przyjęli dla siebie zasadę praw dziw ie szczególną, dziwną [...] tj. procent od składki ogniowej [...] Kupcy, rzemieślnicy, fabrykanci mogą złożyć nierównie wyższą składkę niż ta, która na nich przypada. Czas rew olucji jest żniwem. Lecz inni lokatorowie nie czerpają żadnych korzyści m ajątko­ wych N astępnie autor atakuje klasowy skład Rady Municypalnej pisząc: „Okazuje się, że tylko magnaci wcisnęli się do Rady M unicypal­ nej, tj. dziedzice pałaców i kamienic na pryncypalnych ulicach i dla siebie napisali projekt [...]“ W dalszym ciągu tego demaskującego arty ­ kułu autor wzywa do- powołania nowej komisji złożonej z obyw ateli różnych stanów, aby daninę tę ustaliła na podstawie procentu od posia­ danych kapitałów 87.

Zaatakow ana Rada M unicypalna pod naciskiem wzburzonej opinii pu­ blicznej przyznała w piśmie do Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu słuszność tych zarzutów. Oto uryw ki z tego pisma: „W stopniowaniu klas czeladź kupiecka je st w równi z właścicielami, kiedy najlepszy czeladnik zaledwie 100 dukatów pobiera, inni po kilkaset naw et złotych są płaceni. W łaścicieli zaś tak różne są dochody. Porów nanie m odniarek z bankieram i i żądanie od nich po zł 300 je st bez żadnej proporcji, niejednej m odniarki cały m ajątek mało co więcej wynosi, kiedy między bankieram i znajdują się i tacy, którzy milionowymi obracają fundusza­ mi. Danie wyższej klasy w opłacie adwokatom nad właścicielami do­ mów i pałaców [...] pociągnie dla wielu niezm ierne przeciążenie, gdy między adw okatam i i mecenasami znajdują się naw et osoby żadnych dzisiaj funduszów do utrzym ania się nie m ające [...]“ Pismo kończy się konkluzją: „Rachowanie bowiem jest najwięcej na te klasy, które najm niej dziś pełnić są w stanie“88. Mimo- wym iany tych pism zasad opodatkowania nie zmieniono, nie cofając się przed egzekucją w ich ściągnięciu. W dodatku część arystokracji m iejskiej zasypywała władze m unicypalne prośbam i o ulgi lub zwolnienie. D aniny te ściągano przez cały okres powstania, a także, w związku z zadłużeniem w skarbie, i po jego u p a d k u 89.

Ja k już wspominałem powyżej, w jeszcze gorszej sytuacji m aterialnej i politycznej znalazły się w pow staniu masy plebejskie pochodzenia

87 „G azeta P o lsk a “ nr 32 z 3 II 1831. R ep lik a R ady w nr 41 z 12 II 1831; także „K urier W a rsza w sk i“ nr 42 z 12 II 1831.

88 A G A D , WC, rkps 245 b.

89 C y tu ję za A. M o r a c z e w s k i m , P u ł k i d z i e c i W a r s z a w y , s. 172 i nn.

żydowskiego. Na skutek bowiem dyskrym inacji rasowej upraw ianej mimo gorącego sprzeciwu całego obozu postępu przez klasy rządzące, ludność tej narodowości była obciążona szeregiem dodatkowych zobo­ wiązań. I tak zmuszano ją do opłacania podwójnego, a od m aja po­ czwórnego podatku rekrutowego', poniesienia kosztów um undurow ania i uzbrojenia formującego się oddziału żydowskich ochotników, dostar­ czenia 1400 kożuchów, sprzętu dla szpitali i t p .90

Pośrednikiem, pomiędzy władzami a społeczeństwem żydowskim był Dozór Bóżniczy opanowany całkowicie przez reprezentantów miejskiego patrycjatu. Olbrzymie podatki nakładane przez władze1 Dozór rozkładał również w brew zasadzie proporcjonalności, obciążając szczególnie w ar­ stw y ubogiego plebsu. C harakteryzując politykę Dozoru jeden z posłów sejmowych stw ierdzał kategorycznie, że „klasy bogatsze stosunkowo mało opłacały, a klasa najuboższa najwięcej uciśnioną była [...]“ 91. Nic więc dziwnego·, że1 ściągnięcie tych świadczeń napotykało duże trudności i przyjm ow ane było niejednokrotnie solidarnym oporem. Urząd Muni­ cypalny nie wchodzący zasadniczo w klasowe kryteria polityki Dozoru, a wręcz przeciwnie, stosujący podobną politykę wobec ludności pocho­ dzenia polskiego nakładał w dodatku liczne kary pieniężne podnoszące w znaczny sposób ogólną sumę pow inności92.

W związku z, tym, jak donosił Dozór, lokale jego napełniały rzesze ubogiej ludności „rozwodząc rzew ne płacze i narzekania, zaklinając się, że jedno tylko żebractw o ich czeka,“. „Przerażający to widok — stw ier­ dza Dozór >—■ i sm utną rokuje dla nas przyszłość“ 93. Z innego* pisma Dozoru dowiadujemy się o „okropnym widoku egzekucji składającej się teraz z kilkudziesięciu żołnierzy razem od domu do domu, od sklepu do sklepu tłoczących się“, i o tym, że mimo tych egzekucji nie może on ściągnąć należności z „klas niższych“ 94.

Jeszcze- kilka słów na tem at pracy mas plebej skich W arszawy przy for- tyfikacjach miejskich. W niektórych okresach pracowała przy nich kilku­ tysięczna rzesza plebsu otrzym ując w zamian zapłatę, będącą nieraz jedynym środkiem utrzym ania. Prace nad fortyfikacjam i rozpoczęły się już w pierwszych dniach powstania. Trw ały one jednak, między innym i w skutek nieudolności ich kierownictwa, praw ie przez cały okres powstania. W budowie ich opierano’ się na pracy ochotniczej i bez­ płatnej, a także i sile najem nej. Początkowo kierownictwo (Komi­ tet A rtylerii i Inżynierii) podjęło starania o zapewnienie sobie w ystar­

90 A G A D , rkps 281, k. 20, 39—40, rkps 233 a, k. 131, rkps 151 a, k. 62, rkps 484. 91 D ia riu sz sejmu... t. II, s. 10.

92 A G A D , rkps 484, k. 79. 9! T am że, k. 98.

czającej siły ochotniczej. Liczne apele i odwoływania się do patriotyzm u warszawskiego społeczeństwa znalazły szeroki oddźwięk. W krótce jed ­ nak okazała się niezbędność stałego, płatnego i nadzorowanego robotnika. Dał się również odczuć brak w ykwalifikowanej siły roboczej, a szczególnie m ajstrów ciesielskich. Wówczas to K om itet podjął próbę narzucenia ludności plebejskiej przym usu pracy przy okopach za m inim alnym wynagrodzeniem. W ydane w tej spraw ie zarządzenia Komisji Spraw W ew nętrznych z lutego 1831 r. polecały w ykorzystać „w szystkich rze­ mieślników ciesielskich do robót fortyfikacyjnych“ 9S. Jednocześnie Ra­ da Najwyższa poleciła „dostawić“ do tej pracy dwa tysiące włościan „ze wsiów w obrębie dwumilowym od W arszawy znajdujących się“ za opłatą 10 gr za dzień98. Podobnym kontyngentem obłożono również poszczególne cyrkuły miasta. Zarządzenia te nie potraiiły jednak za­ pewnić dostatecznej ilości rą k do pracy. Biedota m iejska cierpiąca głód uchylała się od tej niezmiernie ciężkiej i nisko opłacanej pracy. Wówczas to. K om itet podniósł płacę do 2 zł (dla kobiet 1 zł) za dzień. Płaca ta jednak uiszczana była nieregularnie, a zdarzały si,ę wypadki, że w ogóle nie wypłacano należności97. Była to wówczas podstawowa przyczyna braku odpowiedniej ilości robotników przy tych robotach. W następnych miesiącach K om itet usiłował ponownie obniżyć płacę. Stw ierdza to rap o rt Komisji Rządowej Spraw W ew nętrznych z 14 IV 1831 r.: „Do robót fortyfikacyjnych w mieście stołecznym W arszawie — czytam y w nim — potrzeba codziennie 1500 robotników. W tym celu używano dotąd po większej części w yrobników Ье-z żadnego w ynagro­ dzenia, przez, co ciężar ten spadał na klasę najuboższą, dla której praca rąk jest jedynym funduszem utrzym ania się [...] Komisja Rządowa upoważnia Urząd M unicypalny, aby począwszy od dnia, dzisiejszego każdemu robotnikowi po 1 zł 15 gr codziennie sposobem forszusu z ogól­ nych funduszów kasy miejskiej w ypłacił“98. W dalszych swych pro­ pozycjach Kom isja podsuwała myśl użycia do tych prac jeńców w ojen­ n y c h 99. Spraw a siły roboczej i płacy w budownictwie fortyfikacyjnym ciągnęła się przez całe niemal powstanie. Jeszcze 6 sierpnia Urząd M unicypalny zwrócił się do Komisji Rządowej Spraw W ewnętrznych z protestem przeciwko obniżeniu płacy do 1 zł dziennie, zw racając uw a­ gę, że „przy drogości pierw szych potrzeb d,o> życia za złoty jeden robotnik utrzym ać się nie jest w możności, niemniej, że naw et przy płacy po złotych dw a z trudnością przychodziło Urzędowi M unicypal­

95 Tam że, rkps 490, k. 15. 90 T am że, k. 3. 97 T am że, k. 49, 95. 98 T am że, k. 137. 99 T am że, k. 145— 146. 8*