Piotr Kowolik
Trema w życiu i pracy zawodowej
człowieka
Problemy Profesjologii nr 1, 65-69
P ro b le m y P ro fesjo lo g ii 1/2008
Piotr K ow olik
TREMA W ŻYCIU I PRACY ZAWODOWEJ CZŁOWIEKA
Streszczenie
A utor zdefiniow ał pojęcie tremy w w ęższym i szerszym ujęciu. Scharakteryzow ał sam m echanizm pow staw ania tremy. D okonał klasyfikacji zjaw iska i w ybrane sposoby zw alczania tremy.
T H E S T A G E F R IG H T IN L IF E A N D V O C A T IO N A L W O R K Sum m ary
T he author defines the subject o f stage fright from the narrow and broader perspective. He describes the m echanism o f stage fright developm ent. Furtherm ore the author classifies the phenom enon and selected m ethods o f coping w ith stage fright.
Wprowadzenie
T rem a - podniecenie połączone z lękiem, obaw ą i zdenerwowaniem, niepokój (łac. trem ere - drżeć, bać się, trząść się) odczuwany przez osobę (aktor, mówca, wirtuoz, sportow iec, student, uczeń, nauczyciel) przed wystąpieniem lub w trakcie wystąpienia pu blicznego, występu, prezentacji swych um iejętności i możliwości, zwykle utrudniające kon centrację i m ożliw ość działania, które podlega ocenie; specyficzny stan lęku przed mniej lub bardziej ważnymi spotkaniam i z ludźmi, zw łaszcza przed występami publicznymi zarazem szczególna form a stresu; lęk przed m ającą niebawem nastąpić stycznością z ludźmi, w której czeka nas w ytężenie sił, czego następstwem byw a jakiś sukces lub porażka (niepowodzenie), jakieś uznanie lub dezaprobata, jakieś wywyższenie czy zabłyśnięcie albo poniżenie; je st stra chem w yw ołanym w yobrażoną lub rzeczyw istą działalnością, ze świadomością, że będzie się podlegało ocenie ze strony innych osób i przy nastawieniu psychicznym osoby działającej, że ta ocena może być niezgodna z jego oczekiwaniami; psychiczny paraliż składający się z ze społu przykrych uczuć, obezw ładniających myśli na swój temat i gotowość do w ycofania się; em ocjonalnie stanowi m ieszankę bojaźliwości, niepewności siebie, podenerwowania, nieuf ności oraz skrępow ania w obecności innych ludzi; podniecenie połączone ze zdenerwowa niem objawiające się przed publicznym występem. N ajczęściej mamy do czynienia z trem ą wówczas, gdy m usim y wystąpić przed w iększą liczbą ludzi (widownia teatralna, aula, sala wykładowa, stadion). Czy ilość osób ma znaczenie? Z reguły tak, ale nie zawsze. Niekiedy trem a je st mniejsza, gdy występujem y przed niewielkim gronem ludzi. W sytuacji egzam ina cyjnej - prezentujem y się tylko przed je d n ą osobą, a trem a bywa ogromna. Liczba osób nie
66 P iotr Kowolik ma więc zasadniczego znaczenia. W ydaje się, że trema je st silniejsza wobec ludzi nam nie znanych, obcych. N iekiedy ważne wystąpienie przed najbliższymi przyjaciółm i czy rodziną może okazać się zdecydow anie bardziej stresujące. Bardzo często trem a pojawia się wraz z koniecznością skorzystania z pewnych urządzeń, np. mikrofonu czy kamery. W ystępuje też bez wątpienia w ów czas, gdy nie jesteśm y zbyt dobrze przygotowani do tego, co mamy zrobić i gdy w pełni zdajem y sobie spraw ę z tego, że jesteśm y oceniani.
W e w spółczesnym św iecie zjaw isko trem y je st powszechne. Każdy człowiek w większym lub mniejszym stopniu przeżyw a trem ę. K ażda trem a je st inna, nie jest czymś niezm iennym ; wy stępuje z różnym natężeniem . W obrębie tej samej grupy u poszczególnych jednostek wystę puje zjawisko trem y z różnym natężeniem . Jest to uzależnione m.in. od rozwoju intelektual nego, uczuciowego, aspiracji życiowych, wieku, płci, np. początkujący aktor a nestor sceny; sportowiec klubu niskiej klasy a olim pijczyk; początkujący śpiewak, tancerz a ich rówieśnik doświadczony. Przynależność do różnych grup zawodowych nie w yklucza indywidualnych przyczyn tremy. N iektóre skutki trem y są wspólne dla wszystkich (zaburzenie krążenia, odde chu), ale są i pewne objawy specyficzne dla pewnych grup, np. sztywnienie palców u skrzyp ków; napływ śliny u trębaczy, flecistów; chrypka czy utrata głosu u śpiewaków.
W szerszym znaczeniu (ujęciu) tremę przeżyw a dziennikarz, naukowiec, lekarz, ma larz, uczeń po napisaniu pracy, a więc ten, którego dzieło (wytwór) podlega ocenie bezpo średniej ludzi. Sam działający podlega ocenie pośredniej i może się z oceniającym w ogóle nie spotkać. T rem a w tym ujęciu składa się z części psychicznej i z jej przedłużenia, tj. z czę ści somatycznej; je st przeżyciem charakterystycznym tylko u ludzi. Podlega zmianom, może powstawać, w zm agać się oraz zanikać lub obniżać się. W węższym ujęciu jest strachem prze żywanym w związku ze spodziew anym lub rzeczyw istym wystąpieniem publicznym. W ystę pujący podlegają bezpośredniem u zetknięciu się z oceniającym lub oceniającymi. C ała uwaga skupiona je st na występującym i na jego działalności. D o osób tych zaliczyć można: prele gentów, aktorów , piosenkarzy, sportowców, wykładowców (Pieter 1947). Trem a zawsze jest św iadom ą obaw ą niepow odzenia wobec drugich (W itwicki 1962).
Trem a je st stanem em ocjonalnym o przykrym zabarwieniu z odczuwaniem nieuzasad nionych obaw, zagrożeniu o różnym nasileniu i czasie trwania. Emocja, czyli uczucie jest to subiektyw nie odczuw any stan psychiczny w spom agający rozpoczęcie pewnych działań, któ remu tow arzyszą różne zm iany (żyw a mimika, charakterystyczne zachowanie). Do zaburzeń emocji należą: nastroje (podwyższony lub obniżony), złość, lęk, strach.
U człow ieka daje się zaobserwować różnice w nasileniu tremy. W ielkość trem y uza leżniona je st od aspiracji, am bicji, inteligencji, wyobraźni i uczuć oraz wiary lub niewiary w sam ego siebie.
Mechanizm powstawania
Człow iek nie rodzi się z tremą. Trem a je st strachem wywołanym wyobrażoną lub rze czyw istą działalnością przy mniejszej lub większej świadomości, że będzie się podlegało lub
6 7 podlega ocenie ze strony innych osób. Trem ę z punktu widzenia fizjologii będ ą to bodźce, płynące z kory m ózgowej do wzgórza punktu węzłowego wszystkich dróg czuciowych, sie dziby em ocji prostych, a stąd do podw zgórza, siedziby w yższych ośrodków życia wegetatyw nego i do przysadki m ózgow ej, m ającej wpływ na wszystkie gruczoły w ydzielania w ew nętrz nego. Bodźce rozprzestrzeniają się na ośrodki regulujące napięcie mięśniowe i zarządzające koordynacją ruchów. W ten sposób m ożna wytłum aczyć sobie powiązanie strachu z jednej strony ze spostrzeżeniam i, w yobrażeniam i i m yślami, a z drugiej strony z czynnością w ege tatywną, horm onalną, napięciem m ięśniow ym i ruchami, czuciem i narządami zmysłów człowieka.
D o specyficznych warunków pojaw ienia się trem y zaliczyć należy:
• obecność św iadków zachow ania się. Osoba, która ma wykonać jakieś czynności wobec otoczenia liczy się z oceną;
• postawy am bicyjne, osoba boi się, aby w oczach uznanych przez siebie ludzi nie okazał się mniej wartościowy;
• odm ienny układ stosunków, z pewnych powodów osobie zależy na opinii jaka ustali się po występie. W śród osób oceniających m ogą być osoby nieżyczliwe, negatywnie nasta w ione do osoby, a ponadto osoby takie m ogą wpłynąć na świadków i nastawić ich wrogo przeciw osobie prezentującej się. Z drugiej zaś strony osoba prezentująca się zasługuje w pełni na wyróżnienie;
• negatywne nastaw ienie środowiska; • brak wiary w siebie;
• nadm ierna w rażliwość na krytykę (osoby takie bardzo przeżyw ają każdą drobną uwagę); • przechow ywanie w pam ięci wcześniejsze potknięcia i niepowodzenia (Gerstmann 1963).
Rodzaje tremy
Trem y u ludzi są różne. M ożem y wyodrębnić tremę:
• zew nętrzną czyli zw iązane z negatywnym nastawieniem otoczenia bez względu na to, czy ono je st słuszne czy też nie; uroczyste i oficjalne zebranie, kiedy występujący musi się li czyć z otoczeniem , które może przewyższać działającego np. intelektualnie. Ponadto nadm ierna wrażliwość na krytykę (zła ocena), postawy am bicjonalne (Chęć dorównania lub przew yższania innych); pam ięć poprzednich niepowodzeń;
• psychologiczną w yrażające się w: uczuciu strachu, nerwowości, skrępowania, napięcia nerw ow ego, niepew ności, bezradności a czasami braku kontroli (Locke 2004);
• wewnętrzną (fizyczną) objawiające się brakiem wiary w siebie, np. w sw oją pamięć, za rum ienianiem się, jąkaniem (powtarzaniem ), zacinaniem, niem ożnością wydobycia głosu, przyspieszonym i w zm ożonym biciem serca (bólami w okolicy serca), poceniem się, ści skaniem w gardle, drżeniem rąk i nóg, napięciem wszystkich mięśni, niepewnością, skrę powaniem, onieśm ieleniem , niepokojem , trwogą, rozgorączkowaniem, niewyraźnym wi dzeniem (Pieter 1938).
68 Piotr Kowolik M ożna też wyróżnić tremę:
• poprzedzającą pew ne działania, kiedy działający widzi kłębiące się przeszkody w swej w yobraźni. Jest bardzo szkodliwa, zachodzi wtedy, gdy trw a zbyt długo, nie pozw ala sku pić się na przedm iocie, który należy opanować, kiedy w ywołuje cały szereg zaburzeń ta kich jak: pogorszenie pam ięci, niezdecydow anie, bezsenność, brak apetytu, ogólne osła bienie;
• podczas działania, np. na widok osób znudzonych wystąpieniem. Najbardziej niebez pieczna je st trem a w czasie samego w ystępu, są aktorzy, śpiewacy, muzycy, którzy m u sieli porzucić scenę i zrezygnow ać ze swej kariery;
• m obilizującą (pożyteczną) pomaga w działaniu i nie trzeba z n ią walczyć;
• dem obilizująca (szkodliw ą para liżu ją cą nadmierną) powstrzymuje i nie pozw ala wystą pić, kiedy należałoby to uczynić oraz obniża wartość wystąpień lub je uniemożliwia, nale ży rozpocząć w alkę od najwcześniejszego okresu (Gerstmann 1963);
• przedegzam inacyjną, każdy uczeń czy student w jakim ś okresie swego życia doświadczył uczucia tremy. T rem a to nie tylko nieprzyjem ne uczucie, może ona spowodować m ental ny paraliż i słaby w ynik na egzam inie, szczególnie wtedy, gdy ocenom ich wystąpień nie towarzyszy życzliw e wnikanie w przyczyny ewentualnych błędów czy braków;
• obojętną, w ystępująca tylko przed występem, a podczas występu zanika, tak że samo wy konanie zadania nic przez nią nie traci;
• patologiczną, taki rodzaj tremy, która jest pewnego rodzaju obsesją - nie m ożna pow ie dzieć im, że m uszą robić to, czego się boją, np. nie m ożna mówić jeśli się lękacie prze mówień, w ystępów publicznych, to ja k najczęściej przemawiajcie czy występujcie; • szkolną, w ystępuje zasadniczo na każdej lekcji szkolnej, w różnych sytuacjach dydak
tycznych, np. odpytyw anie przez nauczyciela, wywołanie ucznia przez nauczyciela do wzięcia udziału w dyskusji, wystąpienia podczas akademii szkolnej, wywołanie do tabli cy.
Zwalczanie tremy
Aby zw alczyć trem ę należałoby: kontrolow ać stopień napięcia em ocjonalnego, zadbać o nastawienie na sukces, dostrzegać swoje mocne strony, konstruktywnie korzystać z opinii życzliwego otoczenia, odnaleźć dystans i w łaściw ą perspektywę do bodźca wywołującego uczucie tremy.
Jeżeli trem a bardzo m ocno paraliżuje człowieka m im o różnych metod m ożna wyko rzystać następujące zabiegi lecznicze, takie jak: akupresura, akupunktura, techniki oddecho we, ćwiczenia fizyczne, ziołolecznictw o, hom eopatia, odpowiednie odżywianie i pozytywne myślenie. Jeśli trem a nie ustępuje należy skorzystać z porad psychoterapeuty lub z leków farm akologicznych, które to pozw olą osobom wyciszyć negatywne odczucia ze strony serca.
Podsumowanie
6 9
Szerokie ujęcie problem atyki trem y, świadczy o ogromnej złożoności i randze tego zagadnie nia w dydaktyce. W idzenie trem y w aspekcie psychologicznym i pedagogicznym może sta nowić dla każdego nauczyciela, w ykładowcy interesujący i ważny materiał, z którego powi nien korzystać w pracy dydaktyczno-wychow awczej i naukowej z uczniami i studentami od czuwającym i negatywny wpływ tremy. Każdy nauczyciel - pedagog powinien pogłębiać i poszerzać sw oją w iedzę psycho-pedagogiczną, aby móc dostrzec w uczniach, studentach pewne niepokojące symptomy w początkowym okresie, kiedy to jeszcze wtedy można w porę zaradzić i znacznym stopniu zm inim alizow ać tremę.
Literatura
1. G erstm ann S., U czucia w naszym życiu, W arszaw a 1963.
2. Locke E.A., Jak uczyć się efektyw nie. M etody i motywacja, Poznań 2004. 3. Pieter J., Strach i odw aga, Lw ów 1938.
4. Pieter J., W alka ze strachem , K atow ice 1947. 5. W itw icki W ., Psychologia, W arszaw a 1962.
