371 -u ów. J -u s t y n a ; p i e r w o t n a c h r y s t o l o g i a i j e j r e l a c j e do t r y n i t o l o g i i ; a n t r o p o l o g i a b i b l i j n a i d a l s z y j e j r o z w ó j. Być może u w z g lę d n ie n ie n ie k tó r y c h z . t y c h problem ów w o d ręb n y m , IV r o z d z . , k t ó r y t r a k t o w a ł by o w pływ ie t e j ż e t e o l o g i i n a k s z t a ł t o w a n i e s i ę i ro z w ó j " t e o l o g i i g r e c k i e j " o r a z u k a z y w a łb y j e j d a l s z e l o s y , p o d n io s ło b y j e s z c z e b a r -o d z ie j w a lo r e r u d y c y jn y p r a c y , k t ó r e g o 1 w d o ty c h c z a s o w e j w e r s j i n i e można j e j odm ów ić. N a le ż y j e d n a k z a u w a ż y ć , że A u to r n i e s t a w i a ł s o
-* b ie te g o c e l u . S t w i e r d z i ć t r z e b a , że p r a c a k s . S z u l c a - p i e r w s z a s y n te z a p i e r w s z e j t e o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j - ma n ie w ą tp liw e w a lo ry m e to d o lo g ic z n e i n a tym p o l e g a j e j b e z s p o r n e o s i ą g n i ę c i e . k s . M a ria n R u s e c k i - L u b l i n 2. W .M yszor, " A n a p a u s is " w t e o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i c h g n o sty k ó w , SACh 5 , W arszaw a 1 9 8 4 , ATK, s . 2 8 7 .
S t a ł y p o s t ę p b a d a ń n ad d z i e ł a m i g n o s ty c k im i z Nag Hammadi p rz y n o s i w c ią ż now e, c b a r d z i e j i n t e r e s u j ą c e i z a ra z e m g ru n to w n ie j u z a s a d n io n e r e z u l t a t y . D z ię k i nim z n a c z n i e p o g ł ę b i ł a s i ę n a s z a w iedza o g e n e z i e , ro z w o ju i o b l i c z u d o k tr y n a ln y m g n o s ty c y z m u . W k o n se k w e n c ji l e p i e j rozum iem y r ó w n ie ż z n a c z e n i e te g o p r ą d u r e l i g i j n e g o w p ie rw sz y c h t r z e c h w ie k a c h d z ie jó w c h r z e ś c i j a ń s t w a . P io n ie r e m i z a
razem n ajw ięk szy m z n a w c ą t e j p r o b le m a ty k i n a naszym rodzim ym t e r e n ie j e s t n i e w ą t p l i w i e k s . W .M yszor, k tó re m u zaw d zięczam y s z e r e g p u b l i k a c j i in f o r m a c y jn y c h , r o z p r a w , a p r z e d e w s z y s tk im p o l s k i e tłu m a c z e n ie o r y g in a ln y c h t e k s t ó w k o p t y j s k i c h /w e w s p ó łp r a c y z p r o f .
A .D em bską/. R ecenzow ana t u t a j p r a c a , p r z e d s t a w i o n a w c z e ś n i e j j a k o
rozpraw a h a b i l i t a c y j n a na ATK, w ie ń c z y k i l k u n a s t o l e t n i ą d z i a ł a l n o ś ć naukową A u to ra w z a k r e s i e b a d a ń nad g n o sty c y z m e m . J u ż t e n f a k t d a j e w y s ta r c z a ją c e g w a r a n c je , że mamy do c z y n i e n i a z d z ie łe m w ysoce kom
p etentnym i d o j r z a ł y P o n a d to s z c z e g ó l n i e o b i e c u j ą c o b rz m i s t e m at, k tó r y ó g n i s k u j e w s o b i e w i e l e w ątków g n o s t y c k i e j s o t e r i o l o g i i
i e s c h a t o l o g i i , p rz y czym c h o d z i o t e n e t a p czy n u r t m y ś li g n o s t y c k i e j , k t ó r y w y k a z u je r ó ż n o r o d n e p o w ią z a n ia d o k t r y n a l n e z p ie rw o tn y m c h r z e ś c ija ń s tw e m . S tą d w y d a je s i ę , że p r a c a w z b u d z i z n a c z n e z a i n t e
372
-r e s o w a n ie n i e t y l k o w ś c i s ł y m g -r o n i e s p e c j a l i s t ó w od g n o sty c y z m u ,
a l e ró w n ie ż w s z e r s z y m g r o n i e b a d a c z y s t a r o ż y t u o ś c i i a n ty k u c h r z e ś c i j a ń s k i e g o , a w ię c h is to r y k ó w r e l i g i i , p a tr o lo g ó w , h is to r y k ó w Koś c i o ł a , te o lo g ó w r ó ż n y c h s p e c j a l n o ś c i .
W łasn ą w ypow iedź n a te m a t s tu d iu m k s . W .M yszora c h c ia łb y m
o p a t r z y ć n iezb ęd n y m w tym w ypadku w stę p e m . Wiadomo bowiem każdem u, k t o s i ę tym t r u d n i , że z re c e n z o w a n ie m p r a c naukow ych, z w ła s z c z a
n o w a to r s k ic h i a m b itn y c h , w ią ż e s i ę w i e l e r o z m a ity c h problem ów . Chy b a że k t o ś w o li p o p r z e s t a ć n a ogólnym om ów ieniu p r o b le m a ty k i i do
d a ć do te g o m n ie j lu b b a r d z i e j wyważone k o m p le m e n ty . N a j t r u d n i e j ,
o c z y w i ś c i e , n a p i s a ć r e c e n z j ę n a tym samym p o z io m ie e r u d y c j i , na j a kim z o s t a ł a n a p i s a n a p r a c a , z o d p o w ied n im u w z g lę d n ie n ie m i w n ik liw ą
o c e n ą zarów no z a g a d n ie ń p o d sta w o w y c h , j a k i b a r d z i e j sz c z e g ó ło w y c h . o i c h m o ż l iw o ś c i . Wypowia-T a k ie p r z e d s i ę w z i ę c i e s t o i p o z a z a s i ę g i e
dam s i ę w sz a k ż e z p u n k tu w i d z e n i a " z a i n te r e s o w a n e g o " i t o w podwój nym te g o s ło w a z n a c z e n i u ; a m ia n o w ic ie , n ie z w y k le b o g a tą t r e ś c i ą
p r a c y , a p o n a d to ro zw o jem b a d a ń nad gnostycyzm em z r a c j i i c h zn acze n i a d l a le p s z e g o p o z n a n ia p ie r w o tn e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a i t e o l o g i i t e go o k r e s u . S tą d m oje s p o s t r z e ż e n i a i uw agi m a ją r a c z e j c h a r a k t e r d y s k u s j i z A utorem n a i n t e r e s u j ą c e m nie t e m a t y , p o r u s z o n e w je g o r o z p r a w i e . G łów nie c h o d z i mi o pewne z a g a d n i e n i a m e to d o lo g ic z n e o r a z o k w e s t i ę c h r z e ś c i j a ń s k i e g o c h a r a k t e r u g n o s t y c k i c h s p e k u l a c j i s o t e r i o l o g i c z n y c h z Nag Hammadi. Gnoza s ta n o w i w y ją tk o w o tr u d n y p r z e d m io t b a d a ń . W ynika to
z sam ej n a t u r y te g o fenom enu r e l i g i j n e g o , k t ó r y ma c h a r a k t e r w y b it n i e s y n k r c t y c z n y : ł ą c z y w s o b i e p r z e r ó ż n e e le m e n ty f i l o z o f i c z n e i r e l i g i j n e od p la to n iz m u i r e l i g i i m i s t e r y j n y c h , p o p r z e z późny ju d a iz m z j e g o a p o k a l i p t y k ą i d o c ie k a n ia m i F i l o n a A le k s a n d r y js k ie g o , * z ró ż n ic o w a n e p rą d y j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e , a ż po s p e c y f i c z n i e p r z y sw o jo n e w ą tk i t e o l o g i i n o w o t e s t a m e n t a l n e j . T r u d n o ś c i i n t e r p r e t a c y j n e z w ię k s z a d o d atk o w o j ę z y k o r a z s w o i s t a fo rm a w y p o w ie d z i, j a k ą c z ę s to p o s ł u g i w a l i s i ę g n o s t y c y , a w ię c w i z j e , o b j a w i e n i a , ta je m n e p o u cze n i a , e z o t o r y c z n e s p e k u l a c j e , w k t ó r e o b f i t u j ą i c h p is m a . Z t e j r a c j i k a ż d a p ró b a t r e ś c i o w e j a n a l i z y t y c h p ism m usi być o p a r t a na solidnym w a r s z t a c i e m e to d o lo g ic z n y m i g r u n to w n e j z n a jo m o ś c i g n o s t y c k i e j term i
n o l o g i i . J e d n o i d r u g i e o d n a jd u je m y w c a ł e j r o z c i ą g ł o ś c i w p ra c y
373
-klm z a r z u t e
a u to r o b s z e r n ie we W s tę p ie , n a to m ia s t szczegółow ym a n a liz o m sem an tycznym p o ś w i ę c i ł c a ły r o z d z . I . We W stę p ie z o s t a ł y n a jp ie r w p r z e d s ta w io n e ź r ó d ł a , z k tó r y c h a u to r k o r z y s t a ł w s w o je j p r a c y . W p e r s p e k ty w ie w ybranego te m a tu , " a n a p a u s is " w t e o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i c h g n o sty k ó w , za n a j b a r d z i e j w łaściw e u z n a ł t r a k t a t y g n o s ty c k o - c h r z e ś c i j a ń s k i e : g łó w n ie " T r a c ta tu s T r i p a r t i t u s " /NHC 1 , 5 / o ra z w m n iejszy m s t o p n i u " E x p o s i- t i o Y a le n ti n ia n a " /NHC X I , 2 / . P o ch o d zą one od w a le n ty n ia n i z a w ie r a j ą n a j b a r d z i e j r o z w i n i ę t ą i c a ło ś c io w ą e k s p o z y c ję g n o s ty c k o - c h r z e ś c i j a ń s k i e j t e o l o g i i . S tą d można p o w ie d z ie ć z a a u to re m , że "w z a s a d z ie w ięc w y ra ż e n ie w t y t u l e n a s z e j p ra c y " t e o l o g i a c h r z ę ś c i ja ń s k ic h g n o sty k ó w " pokryw a s i ę tr e ś c io w o z w y rażen iem " t e o l o g i a
w a le n ty n ia n " / s . 1 9 / . J e d n a k k s . W .M yszor p o z o s t a j e p rz y s z e rs z y m
u ję c iu te m a tu , gdyż - po p i e r w s z e , n i e z a m ie r z a podejm ow ać a n a l i z y nowych te k s tó w w a s p e k c ie i c h z g o d n o ś c i z n au k ą w a l e n t y n i a n , k t ó r ą znamy z r e l a c j i Ojców K o ś c io ła - a po w tó r e , p r a g n i e " u w z g lę d n ić i n
ne ź r ó d ła gnostyków c h r z e ś c i j a n , k t ó r e n i e n a l e ż ą d^) ź r ó d e ł w a le n - ty n ia ń s k ic h , lu b t e ż i c h w a l e n t y n i a ń s k i ty p t e o l o g i i poddany j e s t
d y s k u s ji" / t a m ż e / . I t u t a j w y ła n ia s i ę i s t o t n y p ro b le m . S k o ro p ism a n ie w a le n ty n ia ń s k ie , j a k s t w i e r d z a t o w c z e ś n ie j sam a u t o r / s . i 5 / ,
w w ie lu podstaw ow ych k w e s tia c h r ó ż n i ą s i ę od d z i e ł w a l e n t y n i a n , t o p o w sta je z a s a d n ic z a t r u d n o ś ć , czy i w j a k i sp o só b można s y n t e t y z o wać t e dw ie g ru p y odm iennych p o g lą d ó w . P o n iew aż d o k ła d n a i d e n t y f i
k a c ja p o s z c z e g ó ln y c h ź r ó d e ł n a d a l j e s t k w e s t i ą o t w a r t ą , d l a t e g o d ro ga, ja k ą o b r a ł a u t o r , w y d aje s i ę b e z p ie c z n a i n a j b a r d z i e j w ła ś c iw a : za p u n k t w y jś c i a i głów ne ź r ó d ł o i n f o r m a c j i s ł u ż y mu " T r a c t a t u s
T r i p a r t i t u s " , n a to m ia s t Innym i ź r ó d ła m i p o s ł u g u je s i ę z a s a d n ic z o w c e lu p o s z e r z e n i a i p o g ł ę b i e n i a bazy w y jś c io w e j. Z a b ie g t e n n ie
zawsze j e s t d o p u s z c z a ln y i wymaga k ażd o razo w o s p e c j a l n y c h m eto d o lo g ic z n y c h u z a s a d n ie ń , gdyż g r o z i mu n ie b e z p ie c z e ń s tw o e k le k ty z m u lu b re d u k c jo n iz m u . J e d n a k omawiana t u t a j p r a c a b r o n i s i ę p rz e d t a - t, p o n ie w a ż n i e z a c i e r a p l u r a l i z m u a n a liz o w a n y c h p o g l ą -* dów, a r a c z e j go m ie js c a m i u w y d a tn ia . S tą d w n io s e k , że b a r d z i e j w ew n ętrzn ie z ró ż n ic o w a n y o b ra z poglądów " c h r z e ś c i j a ń s k i c h g n o s t y -$ ków" p o w in ie n b y ł z n a l e ź ć s i ę ró w n ie ż w Z a k o ń c z e n iu . Temat p ra c y k o n c e n t r u j e s i ę na i d e i "o d p o c z y n k u ". S ł u s z n i e w y ja ś n ia a u t o r we W s t ę p ie :" * a n a p a u sis' w te m a c ie n a s z e j ro z p ra w y
- 374
j e s t te rm in e m -h a s łe m , k t ó r e sk ró to w o w sk a z u je na k i l k a co n a j
m n iej p o ję ć b lis k o z n a c z n y c h " / s . 2 6 / . Z t e j r a c j i s z e ro k o z o s ta ły poddane a n a l i z i e n ie t y l k o w y ra ż e n ia n o m in a ln e i w e rb a ln e "odpo c z y n k u " / a n a p a u s i s / , a l e ró w n ie ż " m ilc z e n ia " / s i g e / i " c is z y "
/ h e s u c h i a / . W ję z y k u k o p ty js k im te rm in y t e z o s t a ł y oddane p rz e z "m to n ", " s c r a h t " i " h r o k " , k tó r y c h z a k r e s zn aczen io w y j e s t o w ie
l e s z e r s z y od pierw ow zorów g r e c k i c h . P o tr z e b n a o k a z a ła s i ę rów nież k r ó t k a p r e z e n t a c j a antonim ów , a w ięc term inów o k r e ś l a j ą c y c h " n ie
p o k ó j" . D robiazgow e a n a l i z y se m a n ty c z n e z r o z d z . I s ta n o w ią so lid n y fu n d am en t d a ls z y c h wywodów o ra z p o z w o liły a u to r o w i na wypracow anie s y s te m a ty c z n e g o u k ła d u p r a c y . P o d ąża on z a w ew n ętrzn ą l o g i k ą sp e
k u l a c j i a u t o r a " T r a c t a t u s T r i p a r t i t u s " . K o le jn o z o s t a ł y opracowane: z a g a d n ie n ie n ie p o k o ju / r o z d z . I I / , d ro g a odpoczynku / r o z d z . I I I / ,
m i l c z e n i e i odpoczynek Boga / r o z d z . I V / . S ł u s z n i e k s . W.Myszor
w k o r p u s i e ro z p ra w y n i e o g r a n i c z y ł s i ę t y l k o do wąsko / l i n g w i s t y c z n i e / ro z u m ia n e g o te m a tu , a l e w każdym p u n k c ie sw o ic h d o c ie k a ń s t a r a ł s i ę m ak sy m aln ie p o g ł ę b i ć i d o ś w i e t l i ć p o ru s z a n e z a g a d n ie n ia . D z ię k i tem u o trz y m a liś m y c o ś w ię c e j n i ż t y l k o z b i ó r a n a l i z na t e m at " o d p o c z y n k u " . W r z e c z y w i s t o ś c i u d a ło mu s i ę s tw o rz y ć źródłowo w ia ry g o d n ą s y n te z ę g n o s t y c k o - c h r z e ś c i j a ń s k i e j / w a l e n t y n i a ń s k i e j /
s o t e r i o l o g i i . I w tym w ła ś n ie tk w i, moim z d a n ie m , t o ś ć je g o d z i e ł a .
W arto z a trz y m a ć s i ę j e s z c z e na te m a ty c e "o d p o czy n k u " w ź ró d ła c h p o z a g n o s ty c k ic h . A u to r p o ś w i ę c i ł tem u z a g a d n ie n iu odrębny p u n k t w r o z d z . I / s . 6 5 - 7 5 / . Z a z n a c z y ł t e ż z a r a z na p o c z ą tk u , że
n i e z a m ie r z a odpow iadać na p y t a n i a o p o c h o d z e n ie g n o s t y c k i e j te rm i n o l o g i i . W t e n sp o só b s p o r z ą d z o n a p r z e z n ie g o d o ś ć b o g a ta dokumen t a c j a ź ró d ło w a s łu ż y r a c z e j celom porównawczym. A s z k o d a , gdyż
w o p a r c i u o z e b ra n y m a t e r i a ł można b y ło p o d ją ć k w e s tię genezy
g n o s ty c k ic h poglądów na tym o d c in k u , a p r z y n a jm n ie j sfo rm u ło w ać
w tym z a k r e s i e j a k i e ś h i p o t e z y . Z r e s z t ą w y ra ź n ie w id a ć , że problem t e n n u r to w a ł ró w n ie ż sam ego a u t o r a , co z n a l a z ł o swój w yraz w k ilk u o p i n i a c h , j a k i e s fo rm u ło w a ł w podsum ow aniu r o z d z . I / s . 7 5 - 7 7 /. Ca ł o ś ć sw o ic h wywodów zam knął z a s k a k u ją c ą k o n k lu z j ą : "W szystko więc w s k a z u je na t o , że t e r m i n o l o g i ę "o d p o czy n k u " i " m ilc z e n ia " p r z e
j ę l i c h r z e ś c i j a ń s c y g n o s ty c y z k o ś c i e ln e g o n a u c z a n ia " / s . 7 7 / . Wy- d f j e s i ę , że w s z y s tk o co z o s t a ł o w c z e ś n ie j p o w ie d z ia n e n a t e n tem at
ar-- 375
w sk a z u je r a c z e j na p r z e d c h r z e ś c i j a ń s k i e , t z n . s t a r o t e s t a m e n t a l n e , a p o k a l i p t y c z n e , j u d a i s t y c z n o - h e l l e n i s t y c z n e / F i l o n A l e k s a n d r y j s k i / ź r ó d ła p o c h o d z e n ia sam ej i d e i i t e r m i n o l o g i i " o d p o c z y n k u " o r a z
" m ilc z e n ia " w p is m a c h z Nag Hammadi. Z t y c h t e ż ź r ó d e ł p r z e n i k a ł y t e id e e r ó w n o le g le do " k o ś c i e l n e g o n a u c z a n i a " , c z y l i k o n k r e t n i e do k i lk u d z i e ł , k t ó r e b ąd ź t o m a ją c h a r a k t e r j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i , b ą d ź
te ż w y k a z u ją ś c i s ł y z w ią z e k z t e o l o g i ą p ó źn eg o ju d a iz m u . P ro b le m w art j e s t w każdym r a z i e d a l s z y c h b a d a ń , gdyż m ogłyby one w i e l e
w y ja ś n ić o d n o ś n ie do je d n e g o z n a j w a ż n i e j s z y c h elem en tó w w g e n e z ie g n o s ty c k ie j s o t e r i o l o g l i .
*
W k o n t e k ś c i e a n a l i z p o z a g n o s t y c k i e j t e r m i n o l o g i i " a n a p a u s i s " sfo rm u ło w ał a u t o r co n a jm n ie j k o n t r o w e r s y j n y s ą d na te m a t s to s u n k u
Ignaceg o A n tio c h e ń s k ie g o do j u d e o c h r z e ś c i j a ń s t w a . W c a ł e j p r a c y
j e s t to w p raw d zie m ało z n a c z ą c y s z c z e g ó ł , a l e t r u d n o go p o z o s ta w ić bez o d p o w ie d z i. C h o d zi t e ż o t o , aby a u t o r y t e t t a k p o w ażn ej p r a c y
n ie s t a ł s i ę arg u m en tem na r z e c z w ą t p l i w e j o p i n i i . Pom ijam y t u t a j z a g a d n ie n ie p o c h o d z e n ia i k o m p o z y c ji p ism i g n a c j a ń s k i c h , c h o ć
k w e s tia t a j e s t znów p o d n o s z o n a w n o w sz e j l i t e r a t u r z e . Z a s a d n ic z o w y s ta rc z y ło b y p o w ie d z ie ć , że w sam ych L i s t a c h B is k u p a z A n t i o c h i i
n ie ma p o d staw do t w i e r d z e n i a o j e g o negatyw nym s to s u n k u do j u d e o
c h r z e ś c i j a ń s t w a . A u to r je d n a k t a k d o w o d z i: "B rak te r m in u " a n a p a u s i s " w t e o l o g i i Ig n a c e g o w s k a z y w a łb y , że z a s a d n i c z o o d r z u c a ł on k o n c e p c je j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e . J e s t t o je d n a k a rg u m e n t ex s i l e n t i o , a w ię c
s ła b s z y " / s . 7 5 / . O s tr a wymowa p ie r w s z e g o z d a n i a z o s t a ł a z ła g o d z o n a t: "b y ć może c h o d z i ł o o r o d z a j j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i e j g n o z y , przypisem :*
ja k s ą d z i Y i e l h a u e r U / p r z y p . 227, s . 7 5 / . K ilk a zdań n iż e j ro z u mowanie z o s t a ł o o d w ró co n e: " I g n a c y z A n t i o c h i i u c h o d z i r ó w n ie ż z a p rz e c iw n ik a j u d e o c h r z e ś c i j a ń s t w a i tym w y d a je s i ę , można u s p r a w i e d liw ić u n ie g o b r a k s p e k u l a c j i n a te m a t " a n a p a u s i s " / t a m ż e / . W o b y dwu z d a n ia c h b ł ę d n i e z a k ł a d a s i ę , że s p e k u l a c j e n a te m a t " a n a p a u s i s " muszą z k o n i e c z n o ś c i ą z n a jd o w a ć s i ę w p ism a c h j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i c h , że w ręcz d e c y d u ją o ty m , c zy j a k i ś a u t o r j e s t j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i lu b a n t y j u d e o c h r z e ś c i j a ń s k i . Z a g a d n ie n ie " a n a p a u s i s " u a u to ró w ju d e o c h r z e ś c i j a ń s k i c h j e s t w r z e c z y w i s t o ś c i czymś z u p e ł n i e p e r y f e r y jn y m , sz c z e g ó łe m b ez w ię k s z e g o z n a c z e n i a . N a to m ia s t motywy j u d e o c h r z e ś c i
j a ń s k i e s ą b ez w ą t p i e n i a o b e c n e w t e o l o g i i I g n a c e g o / p o r . P .J .D o n a - h u e, J e w is h C h r i s t l a n i t y i n t h e L e t t e r s o f I g n a t i u s o f A n tio c h , VC
376
-W k o ń cu n a le ż a ło b y z a d a ć p y t a n i e : czy z a w a r ta w ź r ó d ła c h
i p r z e d s ta w io n a w p ra c y s o t e r i o l o g i a ma c h a r a k t e r c h r z e ś c i j a ń s k i ? A w zw ią z k u z tym , czy z a s ł u g u j e ona na m iano t e o l o g i i " c h r z e ś c i
j a ń s k i c h kerygm y a p o s t o l s k i e j ,
a s t ę p n i e fundam entem s o t e r i o l o g i i n o w o te s ta m e n ta ln e j b y ło
m is te r iu m p a s c h a ln e C h r y s t u s a . T a je m n ic a k r z y ż a i zm artw y ch w stan ie o ra z ś c i s ł y z w ią z e k s o t e r i o l o g i i z c h r y s t o l o g i ą s ta n o w i o to ż sa m o ś c i zarów no p ie rw o tn e g o K o ś c i o ł a , j a k i c h r z e ś c i j a ń s t w a w o g ó le . W o p a r c iu o t o k r y te r iu m t r z e b a p o w ie d z ie ć , że s p e k u l a c j e s o t e r i o - l o g i c z n e w t r a k t a t a c h g n o s t y c k o - c h r z e ś c i j a ń s k i c h z Nag Hammadi n ie mogą być u zn an e z a c h r z e ś c i j a ń s k i e . Co n a jw y ż e j s ą n im i w b a rd z o
słab y m te g o sło w a z n a c z e n iu . Wobec te g o b y ło b y w tym wypadku czymś
b a r d z i e j w łaściw ym mówić o a u t o r a c h /p is m a c h , t e o l o g i a c h / g n o sty c k o - c h r z e ś c i j a ń s k i c h , a n i e o " c h r z e ś c i j a ń s k i c h g n o s ty k a c h " - tym b a r
d z i e j , że te r m in t e n sp ro w a d z a do je d n e g o m ianow nika b a rd z o ró żn e g ru p y g n o s t y c k o - c h r z e ś c i j a ń s k i e . I n a c z e j p r z e d s t a w i a s i ę sp raw a
z te k s ta m i o znacznym s t o p n i u c h r y s t i a n i z a c j i /" A p o k r y f ic z n y L is t J a k u b a " , "Wypowiedź o z m a rtw y c h w s ta n iu " , " E w a n g e lia P raw d y ", "Ewan
g e l i a T o m a s z a " /, a l e i w n ic h n au k a s o t e r i o l o g i c z n a z n a c z n ie o d b ie ga od n a u c z a n ia k o ś c i e l n e g o . Czy n i e można by je d n a k p o w ie d z ie ć , że w k o p t y j s k i e j b i b l i o t e c e z Nag Hammadi z n a j d u j ą s i ę t e k s t y c h r z e ś -
c i j a ń s k o - g n o s t y c k i e ? A t o p o c ią g a z a s o b ą p y t a n i e b a r d z i e j p o d s ta
wowe: Z ja k im c h r z e ś c ija ń s tw e m z e t k n ę ł o s i ę t o ś ro d o w is k o g n o sty ck ie? O tóż w y d aje s i ę , że b y ło t o p rz e d e w sz y stk im j u d e o c h r z e ś c i j a ń s t w o ,
g łó w n ie h e t e r o d o k s y j n e , k t ó r e z r a c j i s i l n e g o n a s y c e n ia a p o k a lip ty k ą b y ło ró w n ie ż o tw a r te i p o d a tn e na s p e k u l a c j e g n o s t y c k i e . Na t e j
p o d s ta w ie można by o k r e ś l i ć n i e k t ó r e ź r ó d ł a / n p . " A p o k ry fic z n y L is t J a k u b a " , "Wypowiedź o Z m a rtw y c h w s ta n iu " / i p o g lą d y ja k o .j u d e o c h r z e ś -
c i j a ń s k o - g n o s t y c k i e .
S tu d iu m k s . W .M yszora to bogactw o t r e ś c i i zarazem panoram a* w ie lu tr u d n y c h problem ów , z k tó ry m i d łu g o j e s z c z e b ę d ą mocować s i ę
b a d a c z e . B io rą c pod uwagę c a ł o k s z t a ł t o s i ą g n i ę t y c n r e z u l t a t ó w t r z e ba p o w ie d z ie ć , że je g o p r a c a j e s t n i e t y l k o poważnym o s ią g n ię c ie mW
p o l s k i e j p a t r o l o g i i , a l e s ta n o w i ró w n ie ż z n a c z ą c ą p o z y c ję w ś w ia to wej l i t e r a t u r z e p o ś w ię c o n e j g n o sty c y z m o w i. W ko ń cu c h c ia łb y m w yra
z i ć n a d z i e j ę i ż y c z e n i e , żeby " S t u d i a A n t i ę u i t a t i s C h r i s t i a n a e " oraz i c h C o n s i l i i P r a e s e s n a d a l w y trw a le w z b o g a c a li n a s z ą m yśl p a t r y s t y c z ną w ró w n ie z n a k o m ite p o z y c je naukow e.
