Artykuły recenzyjne i recenzje
nr 96 — Grobowa Stella młodej karmiącej matki — chrześcijanki przedstawia najprawdopodobniej właśnie zmarłą, a nie Matkę Boską.
nr 112 — Mozaika ze św. Demetriosem z bazyliki mu poświęconej datowana jest na połowę, a nie początek VII w. nr 116 — Relikwiarz tzw. Pepina Akwitańskiego datowany jest obecnie na 1000 r.
nr 123 — Określenie „krzyż bez ukrzyżowanego" w stosunku do crux gemmata z mozaiki apsydialnej w S. Apollinare in Classe jest niefortunne, gdyż w centrum krzyża umieszczono głowę Chrystusa, wprawdzie nie jest to przedstawienie Jego męki na krzyżu, lecz Jego zwycięstwa; sam Chrystus jest tu obecny.
Jeszcze jeden mankament dotyczy wszystkich podpisów: nie podają one w większości, gdzie przechowywane są przedstawiane zabytki ruchome, tak jak szkoda, że sam autor nie podał odsyłaczy źródłowych przy cytatach, co wcale nie obciążyłoby opracowania aparatem naukowym, a byłoby cenną wskazówką dla zainteresowanych.
Mimo tych ubocznych wobec tekstu sprostowań warto podkreślić, iż książka Browna bardzo jest warta lektury. Przybliża ona nam sugestywnie mało znany świat, w którym tkwią korzenie naszej kultury chrześcijańskiej, odr odzeniowej i oświeceniowej, prowokując i pobudzając do zastanowienia się nad tyglem dziejów Europy.
Elżbieta Jastrzębowska
Bernard von Hildesheim and das Zeitalter der Ottonen. Katalog der Ansstellnng Hildesheim 1993.
Herausgegeben von Michael B r a n d t und Arne E g g e b r e c h t . Wissenschaftliche Beratung Hans
Jakoh S c h u f f e l s (Dom- und Diözesanmuseum Hildesheim; Roemer-und Pelizaeus-Museum), Bd.
1-2, Bernward Verlag Hildesheim, Verlag Philipp von Zabern Mainz am Rhein 1993,4°, s. 524 645.
W związku z tysiącleciem biskupiej konsekracji (151993) jednego z najświetniejszych przedstawicieli episkopatu niemieckiego doby ottońskiej, magister regis (Ottona III) według wyrażenia Thietmara, Bernwarda z Hildesheimu (993-1022), z inicjatywy władz miej skich Hildesheimu oraz tamtejszej diecezji, za pomocą wielu innych instytuqi i gremiów, a pod patronatem honorowym samego prezydenta RFN, doszła do skutku wystawa historyczna, która postawiła sobie niebagatelne zadanie przedstawienia—poprzez postać i działalność wymienionej osobistości—miejsca Hildesheimu, Saksonii i Niemiec w dziejach Europy, Kościoła przełomu pierwszego i drugiego tysiąclecia. Ponieważ nieco wcześniej (1991) tysiąclecie śmierci cesarzowej Teofano dało asumpt podobnym inicjatywom1, można stwierdzić, że doba władców z dynastii saskiej, dotąd mniej uprzywilejowana w sensie wystawienniczym, została jak gdyby dowartościowana i przedstawiona do bardziej czy mniej świadomej refleksji szerszych warstw zainteresowanych historią własnego kraju i Europy mieszkańców Niemiec. Zgodnie z niezłomną tradycją tego rodzaju naukowych przedsięwzięć2, również wystawie hildesheimskiej poświęcona została dwutomowa gruntowna publikacja, niczym nie ustępująca poprzedniczkom, jeżeli chodzi o koncepcję i poziom merytoryczny, wyprzedzająca niektóre z nich natomiast pod względem okazałości formy.Tom pierwszy to zbiór rozpraw i artykułów naukowych ilustrujących różne aspekty życia i działalności Bernwarda oraz różne dziedziny współczesnej mu rzeczywistości, natomiast tom drugi to katalog samej wystawy. Układ treści części pierwszej i katalogu jest identyczny, wiążąc je ściśle ze sobą. Materiał podzielono na 9 grup tematycznych: I. Vita Bernwardi episcopi (biografia), П. Seniores mei (cesarzowie — władcy Niemiec), Ш. Summi pontifices (papieże i papiestwo), IV. Magistri et confratres (episkopat), V. Terrena vagatio (ta grupa jest mniej jednorodna; obok przedstawienia Italii i Francji — dwóch krajów poza Niemcami, do których datarł Bernward, znalazły się tu eksponaty i prace dotyczące obcych wpływów na sztukę i literaturę saską), VI. Saxonia, VII. Bennopolitanae ecclesiae inthronizatus (biskupstwo hildesheimskie), VIII. Nova Dei ecclesia (treść zazębia się z grupą poprzednią; chodzi przede wszystkim o religijne i architektoniczne znaczenie pontyfikatu samego Bernwarda), IX. Sanctus (kanonizacja 1192/1193 i kult św. Bernwarda).
Na tom I, oprócz zwykłych w publikacjach tego rodzaju elementów, jak: wykazy protektorów, członków kuratorium wystawy (m.in. Piotr S k u b i s z e w s k i ) , muzeów i instytucji, które użyczyły eksponatów (tutaj także Muzeum Archidiecezjalne w Gnieźnie), osób które udzieliły poparcia lub pomocy organizatorom, a także autorów rozpraw i artykułów w katalogu (s. 17, tutaj także rozwiązanie syglów widniejących pod artykułami wП tomie publikacji), wreszcie—ekipy, która przygotowała samą wystawę, złożyło się 40 rozpraw, dodatek kartograficzny (6 opracowanych specjalnie map od Saksonii z terenami przyległymi około 1000 r. poprzez biskupstwo hildesheimskie po wybraną parafię, zawsze z odpowiednim komentarzem), oraz obszerna (s. 493-522) bibliografia. Hans Jakob S c h u f f e l s , Bernward Bischof von Hildesheim. Eine biographische Skizze (s. 29-43), stara się — w miarę możliwości źródłowych (nie są one w przypadku Bernwarda zupełnie nikłe) uchwycić różne (polityczna, duszpasterska, twórcza) dziedziny aktywności tej postaci. Polityczne i kościelnopolityczne aspekty zdominowały artykuły: Josefa F 1 e с к e n s t e i -n a, Das Kaiserhaus der Otto-ne-n (s. 47-62); Gerda T e 11 e -n b a с h a, Zur Geschichte der Päpste im 10. u-nd frühere-n 11.
1 Kaiserin Theophanu. Begegnung des Ostens und Westens, um die Wende des ersten Jahrtausends. Gedenkschrift dés Kölner Schnütgen-Museums zum 1000:
Todesjahr der Kaiserin. Hg.v. Anton von E u w u. PeterS с h г e i n e r. Bd. I-II, Köln 1991 (łącznie niemal850 stron in IVD); Die Begegnung des Westens mit dem Osten.
Kongressakten des 4. Symposions des Mediävisten Verbandes in Köln 1991 aus Anlass dès 1000. Todesjahres der Kaiserin Theophanu, hg.v. Odilo E n g e l s u. P. S e h r ei n er, Sigmaringen 1993; Kunst im. Zeitalter der Kaiserin Theophanu. Akten des Internationalen. Colloquiums veranstaltet vom Schnütgen-Museum Köln: 13.-15. Juni 1991, hg.v. A. von E u w u. P: S о h r e i n e r, Köln 1993.
2 Mam na myśli1 zwłaszcza wystawę o Hohenstaufadi w Stuttgarcie (1977) i jèj : pięciotomowy katalog (Die Zeit der Staufei);, późniejszą o" kilka- làt wystawę
poświęconą Wittelśbachom w Monachium i innych miastadi Bawarii: Wystawaw Spirze 1992 r: poświęcona dynastiisalickiej zaowocowala nie tylko pięknym katalopem (Das Räch der Salier 102<M125); lecz stanowiła fragment szeroko zatotąoagdririalnoto w y d a ^ c z ^ w Sigmaringen); liczącej jiiż wiele tomów publikacji dotyczących Salijczyków i ich epoki w dziejach Rzeszy i Europy.
142
Artykuły recenzyjne i recenzjeJahrhundert (s. 73-80)- interesujące rozważania na temat mechanizmów wpływania Kurii Rzymskiej na Kościoły lokalne przed centralizacją gregoriańską; Ernesta S c h u b e r t a , Das Reichsepiskopat (s. 93-102) — podkreślenie wybitnej roli Frankonii i Saksonii, a w obrębie Saksonii — czterech kapituł (Hildesheim, Golsar, Halberstadt i Magdeburg) w rekrutacji episkopatu Rzeszy za panowania Henryka П; Heinricha D o r m e i e r a , Kaiser und Bischofsherrschaft in Italien — Leo von Vercelli (s. 103-112) — jeden z najbardziej dla Ottonów zasłużonych biskupów italskich; Rudolfa P o k o r n e g o , Reichsbischof, Kirchenrecht und Diôzesanverwaltung vim das Jahr 1000 (s. 113-119). Hans G o e t t i n g , Das Erscheinungsbild einer ottonischen Kaiserurkunde (s. 63-69, oraz faksymile i odczyt na końcu tomu), zajął się treścią i formularzem przykładowego dokumentu (DO II 292), wystawionego przez Ottona П dla klasztoru św. Lantberta w Pörtschach w Karyntii w 983 roku.
Dwa artykuły, jak wspomniano, dotyczą sytuacji w Italii (Werner G o e z, Italien zur Zeit Bernwards, s. 123-132) i Francji (Michel P a r i s s e, Bernward in Frankreich (1007), s. 133-143 — z próbą odtworzenia tamtejszego itinerarium Bernwarda). W VI i VII części zbioru zainteresowanie autorów skupiło się na lokalnych (saskich i hildesheimskich) aspektach życia Bernwarda. Ernst Schubert w drugim w omawianym zbiorze szkicu swego pióra, Sachsen um das Jahr 1000 (s. 209-216), podkreślił szczególnie rolę możnych saskich w monarchii ottońskiej i rysujący się coraz wyraźniej dysonans pomiędzy władzą centralną a tą nie tak jeszcze dawno peryferyjną dzielnicą. Za panowania następnej dynastii nieporozumienia przejdą w otwartą wrogość. Wolfgang P e t k e, Sachsen und Slaven um das Jahr 1000 (s. 217-224), spróbował (szkoda, że bez jakiejkolwiek znajomości nauki polskiej) syntetycznie nakreślić stan stosunków sasko-zachodniosłowiańskich (zwłaszcza połabskich) w okresie zdominowanym przez wielkie powstanie Słowian Połabskich 983 roku i antypolski sojusz niemiecko-wielecki za panowania Henryka П. Przełom tysiącleci, czasy św. Bernwarda, był także zdaniem Friedricha L o 11 e r a, Die Juden zwischen Rhein und Elbe im Zeitalter Bernwards von Hildesheim (s. 225-230), okresem zarysowywania się bardziej dla ludności żydowskiej nieprzychylnej polityki Kościoła niemieckiego (jeszcze na dworze Ottona II Żyd Kalonymus odgrywał wybitną rolę, on też uratował swemu władcy życie pod Cotrone), choć współczesny Bernwardowi Dekret Burcharda z Wormacji nie zawiera jeszcze postanowień wyraźnie Żydów dyskryminujących, natomiast zawiera zakazy zabijania Żydów i gwarancje swobodnego wyznawania ich kultu. Bischof und Grundherrschaft in Sachsen. Zu den wirtschaftlichen Grundlagen bischöflicher Herrschaft in ottonischer Zeit (s. 231-240)—tym artykułem przechodzi Enno В ü n z do problematyki gospodarczej. Kontynuują ją Thomas Z o t z, Goslar — Silberbergbau und frühe Pfalz (s. 241-247) oraz Lothar K l a p p a u f , Zur Archäologie des Harzes im frühen Mittelalter. Eine Skizze zu Forschungsstand und Aussagemöglichkeiten (s. 249-257) — z przedstawieniem imponującego, przynajmniej dla laika w tej dziedzinie, postępu w dziedzinie archeologii górnictwa na obszarze Harzu.
Kolejne rozprawy dotyczą biskupstwa hiłdesheimskiego. Hans G o e t t i n g przedstawił Die Anfänge des Bistums Hildesheim und Bernwards Vorgänger (s. 261-268)—Bernward był trzynastym z kolei biskupem na tej stolicy. Próbę wyjaśnienia kwestii: „Czym właściwie był Kościół hildesheimski w czasach św. Bernwarda?" dał Rudolf S c h i e f f e r w artykule Domkapitel und Reichskirche (s. 269-273), podkreślając złożony charakter procesu wyodrębniania się kapituł katedralnych w Niemczech. W kolejnym artykule swego pióra Hans G o e t t i n g , Bernward und der grosse Gandersheimer Streit (s. 275-282), rozpatrzył jeden z najgłośniejszych sporów doby Bernwarda, niejednokrotnie przez innych autorów poruszany spór z arcybiskupstwem mogunckim o przynależność najstarszej rodzinnej fundacji ottońskiej—żeńskiej wspólnoty kanoniczek w Gandersheim do diecezji hildesheimskiej czy archidiecezji mogunckiej, rozstrzygnięty na korzyść Hildesheimu dopiero w 1030 roku.
Hartmut В о о с k m a n n, Frühstädtische Siedlungen im Hildesheim des 11. und 12. Jahrhunderts (s. 283-289), na podstawie rozproszonych danych źródeł pisanych i archeologii spróbował nakreślić wczesne dzieje hildesheimskiej aglomeracji miejskiej. Komentarzem do sporządzonego specjalnie dla celów wystawy modelu „Hildesheim um 1022" (zob. t. II s. 460-461) jest atrykuł Maike К o z о к i Karla Bernharda К r u s e g o (s. 291-298), do którego Ulrich W i 11 e r d i n g opracował jeszcze zwięzłą informację o szacie roślinnej okolic Hildesheimu w czasach Bernwarda.
Coraz bliżej dochodziły do samego św. Bernwarda i jego bezpośrednich dzieł. Werner J a c o b s e n i Uwe L o b -b e d e y (przy współpracy Andreasa K l e i n e - T e -b -b e ) , Der Hildesheimer Dom zur Zeit Bernwards (s. 299-311), dali więcej niż zapowiedzieli tytułem, gdyż prześledzili losy kościoła katedralnego w Hildesheimie od początków (ok. 815) do (zachowanej w zasadzie do dziś) w pełni romańskiej budowli z początku XII wieku. Hans-Wilhelm H e i n e przedstawił Burgen und Werbau zur Zeit Bernwards unter besonderer Berücksichtigung des Bistums Hildesheim (s. 313-322)—najpierw królewskie palatia i grody, później grody i inne urządzenia obronne biskupstwa (Bernward budował grody także, co wyraźnie stwierdza źródło, dla obrony przed możliwymi atakami Słowian). Kolejnej dziedziny świeckiej działalności biskupstwa Bernwarda dotyczy praca Bernda К 1 u g e g o, HILDENESHEM und MVNDBVRUC. Bischof Bernward als Münzherr (s. 323-335) — z katalo-giem monet bitych przez tego biskupa oraz wykazem miejsc ich odnalezienia (sporo także w Polsce).
Kultury religijnej dotyczą artykuły Otto Gerharda O e x 1 e, Bernward von Hildesheim und die religiösen Bewegungen seiner Zeit (s. 355-360) i Arnolda A n g e n e n d t a , „In meinem Fleisch werde ich Gott sehen". Bernward und die Reliquien (s. 361-368). Ukochanej fundacji św. Bernwarda, klasztorowi św. Michała w Hildesheimie, a dokładniej tamtejszemu kościołowi poświęcony został artykuł Johannesa C r a m e r a , Wernera J a c o b s e n a i Detharda von W i n t e r f e l d a , Die Michaeliskirche (s. 369-382), podczas gdy Rainer К a h s n i t z wszechstronnie zbadał dzieje miejsca wiecznego spoczynku św. Bernwarda (Bischof Bernwards Grab, s. 383-396) w tym kościele (kilka dni przed śmiercią Bernward właśnie u św. Michała w Hildesheimie przyjął habit mnisi). Wreszcie Ulrich F a u s t przedstawił rolę Das Hildesheimer Benediktinerkloster Sankt Michael in den monastischen Reformbewegungen (s. 397-403), doprowadzając rozważania, przynajmniej w formie bardzo syntetycznej, do sekularyzacji klasztoru na początku XIX wieku.
Wystawa w Hildesheimie czciła nie tylko tysiąclecie ordynacji biskupiej Bernwarda, lecz także osiemsetną rocznicę jego kanonizacji. Skomplikowane okoliczności związane z tą kanonizacją odtworzył Hans Jakob S с h u f f e 1 s, Die Erhebung Bernwards zum Heiligen (s. 407-417). Na uwagę zasługują zakrawające na skandal spory pomiędzy biskupem i konwentem św. Michała z jednej strony a hildesheimską kapitułą katedralną wokół relikwi Świętego, a także nieco wcześniejsze perypetie
Artykuły recenzyjne i recenzje
związane z trudnościami dostania się wysłanników Kościoła hildesheimskiego do Rzymu w związku z zakazem królewskim (Henryk VI znajdował się właśnie w toku gwałtownej walki z papieżem), opisane w Historia canonizationis et translations S. Bernwardi
episcopi (nowa edycja w przygotowaniu). Trzeba zresztą zaznaczyć, że w drodze na ołtarze wyprzedził Bemwarda jego bezpośredni
następca w biskupstwie, Godehard (Gotthard), kanonizowany już w roku 1131, a kult św. Gotharda był w Europie znacznie bardziej rozpowszechniony niż św. Bernwarda (dotarł, jak wiadomo, także do Polski, w związku z czym warto zwrócić uwagę na pośmiertnie opublikowaną rozprawkę Wolfganga H . F r i t z e g o , Hildesheim—Brandenburg — Posen. Godehard-Kult und Fernhandelsverkehr im 12. Jahrhundert, w: Beiträge zur Entstehung und Entwicklung der Stadt Brandenburg im Mittelalter, hg. v. W. Schich, Berlin—New York 1993, s. 103-130). Enno В ü n z zbadał i przedstawił Der Kult des hl. Bernward von Hildesheim im Mittelalter und in der frühen Neuzeit (s. 419-430) — był on żywy, ale lokalnie ograniczony. Michael W o 1 f s o n, Bernward von Hildesheim in der Kunst des späten Mittelalters (s. 431-438), uzupełnił wywody Bünza o odbicie postaci św. Bernwarda w malarstwie i rzeźbie późniejszego średniowiecza. Dalsze przyczynki do tego zagadnienia dorzucili: Johann Michael F r i t z , Der Schrein des heiligen Bemward und andere Goldschmiedewerke des 18. Jahrhunderts für die kleine St. Michaeliskirche in Hildesheim (s. 439-447) i Monika i Karl A r n d t , Das Bernward-Denkmal in Hildesheim (s. 449-457).
Prace dotyczące dziejów sztuki wymienialiśmy dotąd tylko wtedy, gdy — jak grupa ostatnio wymieniona — bardziej bezpośrednio dotyczyły one postaci Bernwarda bądź jego kultu. Obecnie trzeba wymienić pozostałe, umieszczone w różnych częściach księgi, a dotyczące raczej epoki ottońskiej i różnorakich powiązań ojczyzny św. Bernwarda. Gerhard W o l f , Sistitur in solio. Römische Kultbilder um 1000 (s. 81-90), zestawił i omówił rzymskie ikony z wyobrażeniami Chrystusa i Matki Boskiej czasów Bernwarda. Arne E f f e n b e r g e r , Byzantinische Kunstwerke im Besitz deutscher Kaiser, Bischöfe und Klöster im Zeitalter der Ottonen (s. 145-159) — głównie reliefy w kości słoniowej i oprawy kodeksów (Hildesheim obok Quedlinburga i Halberstadtu wybija się na czoło ośrodków saskich w tym zakresie). Antje K r u g przedstawiła Antike Gemmen und das Zeitalter Bernwards (s. 161-172). Bogactwem przedstawionego materiału imponuje artykuł Hermanna F i 11 i t z a, Ottonische Goldschmiedekunst (s. 173-190), zawierający m.in. próbę określenia głównych warsztatów złotnictwa artystycznego tej doby. Ulrich К u d e r skoncentrował się na Ottonische Buchmalerei und bernwardinische Handschriftenproduktion (s. 191-200), natomiast Fidel R ä d l e , autor artykułu Lateinische Literatur im Umkreis Bernwards (s. 201-205), nie miał zbyt wielkich możliwości wzbogacenia obrazu literackich osiągnięć tego wyraźnie ubogiego pod tym względem (wyjątek: Hrozwita z Gandersheimu) okresu w dziejach północnoniemieckiej literatury łacińskojęzycznej.
W innym dziale księgi znalazł się ważny tak ze względu na rangę osiągnięć czasów biskupa Bernwarda, jak również na polskie (co prawda późniejsze) paralele (Drzwi Gnieźnieńskie i Płockie), i wreszcie na nader interesujące ustalenia i obserwacje o charakterze technologicznym i organizacyjno-produkcyjnym, artykuł Hansa D r e s c h e r a, Zur Technik bernwardinischer Silber- und Bronzegüsse (s. 337-351). Oprócz „Drzwi św. Bernwarda" w katedrze hildesheimskiej (ukończonych w 1015 г.), najważniejszym zabytkiem tej grupy jest słynna kolumna (Kolumna św. Bernwarda), w stylu antycznych słupów triumfalnych, obecnie w górnym kościele katedralnym w Hildesheimie (zob. t. П, s. 540-548, tutaj m.in. rozwinięcie wyobrażeń kolumny). Kierując się przekonaniem o nieprzeciętnej wartości publikacji wywołanej wielką wystawą ku czci św. Bernwarda, a także 0 niewielkiej zapewne jej dostępności w naszym kraju, postarałem się przynajmniej zasygnalizować problematykę artykułów składających się na I tom księgi. Z naciskiem podkreślam, że—podobnie jak w innych porównywalnych publikacjach — materiał ilustracyjny, na najwyższym osiągalnym obecnie poziomie, stanowi integralną część publikacji. Składa się nań 251 barwnych 1 czarno-białych ilustracji w I tomie, oraz trudna do określenia (ale znacznie jeszcze większa) liczba ilustracji w katalogu wystawy stanowiącym tom II. Wzorem, który stał się już regułą w podobnych opracowaniach, katalog jest kompletny, to znaczy stanowi utrwalenie samej wystawy, a każdy zabytek (czy grupa jednorodnych pomniejszych zabytków, jak monety czy pozostałości archeologiczne) otrzymał krótszą lub dłuższą (nawet wielostronicową), ale wyczerpującą monografię, oczywiście z podaniem danych formalnych (miejsce i czas powstania, wymiary, materiał, ewentualnie objętość), piśmiennictwa i miejsca obecnego przechowywania czy występowania zabytku, nie mówiąc już oczywiście o analizie formalnej i znaczeniu danego zabytku. Ze zbiorów polskich na wystawie znalarfy się tylko: tzw. Kielich św. Wojciecha z Trzemeszna (obecnie w Gnieźnie) (katalog nr 11-34), „kieszonkowy Światowit" z Wolina (VI-4) jako przykład religijnych wyobrażeń połabskich sąsiadów Sasów; krakowskiej kopii Świętej Włóczni wprawdzie na samej wystawie zabrakło, znalazła się ona wszakże w formie odrębnego artykułu w katalogu (11-33).
Jerzy Strzelczyk
Bernd Ulrich H u c k e r , Die Anfänge des Klosters Ebstorf und die politische Stellung der Grafen von
Schwerin im 12. und 13. Jahrhundert, Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands, Berlin*
41 (1993), s. 137-180.
Początki klasztoru benedyktyńskiego (od Reformacji ewangelickiego zakładu dla pań) w Ebstorfie (pow. Uelzen, okręg Lüneburg) gubią się w pomroce dziejowej i prawdę mówiąc nie zdołałyby chyba żywiej zainteresować historyków, gdyby nie stosunkowo dobra, od roku 1985 w zasadniczej części dostępna w nowoczesnej edycji (Urkundenbuch des Klosters Ebstorf,
* Jahrbuch jest od początku organem (zachodnio-)berlińskicj Komisji Historycznej. Pierwszych dziesięć tomów ukazywało się w wydawnictwie Max Niemeyer w Tybindze, tomy 11 -20 w oficynie Walter de Gruyter (Berlin —New York), tomy 2MÜ w berlińskim Colloquium Verlag. Tom 41, którego jeden z artykułów tu omawiamy, ukazał się w wydawnictwie K. G. Saur (München, New Providence, London, Paris).
