„Pas” z Krasnego Boru ze zbiorów Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

Wiadomości

AR CHE OLO GICz NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

TOm (vOL.) LXv

2014

W

ia

d

omości

a

rcheologiczne

l

XV

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

Tom LXV

Wiadomości

ar che oLo gicz ne

Redaguje zespół / Editorial staff:

dr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzeziński (redaktor naczelny / editor in chief), mgr Grażyna Orlińska, mgr Radosław Prochowicz, mgr Barbara Sałacińska,

mgr An drzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska-Rakowska Rada Naukowa / Scientific Advisory Board:

Przewordniczący / Chairman – prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) prof. dr Audronė Bliujienė (Klaipėdos universitetas), prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim (Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen, Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig),

prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Jerzy Maik (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk),

prof. dr hab. Dieter Quast (Forschungsinstitut für Archäologie, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz), prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego)

Recenzenci tomu / Peer-reviewed by:

prof. dr hab. Aleksander Bursche, prof. dr hab. Andrzej Kokowski, dr hab. prof. UMCS Jerzy Libera, prof. dr hab. Magdalena Mączyńska, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski

Tłumaczenia / Translations: Anna Kinecka

Jacek Andrzejowski, Aleksandra Rowińska Korekta / Proof-reading

Autorzy

Katarzyna Watemborska-Rakowska Skład i łamanie / Layout:

JRJ

Rycina na okładce: gliniana kostka z Czerska. Rys. Lidia Kobylińska Cover picture: cubical clay artefact from Czersk. Drawing Lidia Kobylińska Tom wydano przy wsparciu Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego

© Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2014 © Autorzy, 2014

Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków

Samorządu Województwa Mazowieckiego

Pełen spis zawartości „Wiadomości Archeologicznych”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/ List of contens of “Wiadomości Archeologiczne”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/

Ad re s re d a kc j i / E d itor i a l of f i c e:

Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95;

e-mail: j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl

SPIS TREśCI

Contents

WIADoMośCI ARCHEoLoGICZNE

Tom (Vol.) LXV

RoZPRAWY

Jan S c h u s t e r, Dobór i układ darów w inhumacyjnych grobach książęcych

z pierwszej połowy I tysiąclecia po Chr. w północnej i środkowej Europie 5

Arrangement and Distribution of Grave offerings in Princely Inhumation Graves from the First Half of the First Millennium AD in Northern and Central Europe

Adam C i e ś l i ń s k i, Kopce kultury wielbarskiej z Mazowsza i Podlasia a tzw. typ rostołcki – próba

nowego spojrzenia na związki cmentarzysk kurhanowych z północnej i wschodniej Polski 45

Wielbark Culture Mounds in Mazowsze and Podlasie and the Rostołty Type – a New Look at the Relationship of Barrow Cemeteries of Northern and Eastern Poland

MISCELLANEA

Jacek A n d r z e j o w s k i, Zapomniane złoto – nieznane cmentarzysko kultury przeworskiej z Plebanki na Kujawach 95

Forgotten Gold – an Unknown Cemetery of Przeworsk Culture from Plebanka in the Kujawy Region

Ilya R. A k h m e d o v, Vlasta E. R o d i n k o v a, Irina A. S a p r y k i n a, The ‘Belt’ from Krasny Bor

in the Collection of the State Historical Museum, Moscow 125

„Pas” z Krasnego Boru ze zbiorów Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie

Piotr K a c z a n o w s k i, Andrzej P r z y c h o d n i, Uwagi o chronologii absolutnej początków

młodszego okresu wpływów rzymskich w kulturze przeworskiej 135

Some Remarks about the Absolute Chronology of the Beginning of the Younger Roman Period

MATERIAŁY

Grzegorz o s i p o w i c z, Michał Ja n k o w s k i, Daniel M a k o w i e c k i, Piotr We c k w e r t h, obozowiska

mezolityczne ze stanowiska Ludowice 6, powiat wąbrzeski, siedlisko zachodnie 149

Mesolithic Camps at Ludowice 6, Wąbrzeźno County, Western Habitation

Magdalena Na t u n i e w i c z - S e k u ł a, Dagmara H. We r r a, Materiały krzemienne z cmentarzyska

kultury wielbarskiej w Weklicach, stan. 7, pow. elbląski 197

oDKRYCIA

Andrzej Pe l i s i a k, Nowe znaleziska z neolitu i początków epoki brązu z polskich Bieszczadów Wysokich

(rejon Wetliny-Moczarnego) 211

Recent Neolithic and Early Bronze Age Finds from the Polish Bieszczady Wysokie – the Region Wetlina-Moczarne

Łukasz K a r c z m a r e k, Siekierka brązowa z podniesionymi brzegami ze wschodniego Mazowsza 217

Bronze Flanged Axe from Eastern Mazowsze

Katarzyna K o w a l s k a, Gajew, pow. kutnowski – nowe stanowisko kultury przeworskiej w dorzeczu Bzury 222

Gajew, Kutno County – a New Site of Przeworsk Culture Recorded in the Bzura Drainage Basin

Maria K o r d o w s k a, Niepublikowane materiały z Grodziska, pow. węgrowski,

ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie 236

Unpublished Finds from Grodzisk, Węgrów County, from the Collections of the State Archaeological Museum in Warsaw

Tomasz R a k o w s k i, ślad cmentarzyska kultury przeworskiej w Chełstach nad Narwią 251

Traces of a Przeworsk Culture Cemetery at Chełsty on the Narew River

Katarzyna Wa t e m b o r s k a - R a k o w s k a, Pochówek rodzinny z cmentarzyska

kultury przeworskiej w Czersku na Urzeczu 263

A Family Burial in a Przeworsk Culture Cemetery at Czersk in Urzecze

Konstantin N. S k v o r c o v, Zniszczony pochówek z zawieszką lunulowatą z Półwyspu Sambijskiego 277

A Destroyed Burial Containing a Lunula Pendant from Sambian Peninusula

Mirosław R u d n i c k i, Dwa znaleziska skandynawskich zapinek płytkowych z terenów północnej Polski 283

Two Scandinavian Plate Brooches from Northern Poland

od Redakcji

Już po przekazaniu do druku LXV tomu „Wiadomości Archeologicznych” dotarła do

nas wiadomość o śmierci Profesora Piotra Kaczanowskiego. Publikowany w tym tomie

artykuł, którego jest współautorem, jest ostatnim tekstem, jaki wyszedł spod Jego pióra.

Żegnamy nie tylko wybitnego archeologa, ale i wieloletniego przyjaciela Państwowego

Muzeum Archeologicznego w Warszawie.

Wiadomości Archeologiczne, t. LXV, 2014

Ilya R. akhmedov, vlasta e. RodInkova, IRIna a. sapRykIna

the ‘belt’ fRom kRasny boR In the collectIon

of the state hIstoRIcal museum, moscow

„pas” z kRasnego boRu ze zbIoRów

państwowego muzeum hIstoRycznego w moskwIe

the group of artifacts from krasny bor is rightfully listed among unique east european jewelry finds. most studies concerned with the Roman period mention this assem­ blage, especially the studies dedicated to what are known as east european (‘barbarian’) enamels. however, para­ doxical as it might seem, for over 150 years since their discovery the finds from krasny bor per se has been the focus of only a small number of studies. this may be be­ cause these artifacts had passed to several different mu­ seums in different countries.

the first mention of the finds from then krasnyj bor/ Кра сный Бор in borisov district (nowadays krasny bor/ Красны Бор, lahoysk district, minsk region, belarus), was made in 1865 by k. tyszkiewicz (k. tyshke vich 1865, p. 35), who referred to them as ‘diadems’ and noted that one of them was in his possession and the other two had been offered to the museum of antiquities in vil­ na (muze um starożytności, wilno); later he published a drawing of the ‘diadem’ from his collection (k. tysz­ kiewicz 1868, pl. II:1). drawings of some finds from kras­ ny bor held by the museum in vilna were published by f. v. pokrovsky (1892, pl. XII:1–4) and n. p. kondakov (1892, pl. 24:2.3). for a long time these studies were the main source of information about the group from kras­ ny bor. In the early 1960s the finds from krasny bor drew the attention of l. d. pobol who in addition to his research work on the original items conducted a serious source study and traced the history of the assemblage’s museum life and reconstructed its composition. his two studies, published in ukrainian and polish (l. d. pobol 1971; 1972), are currently the most comprehensive and

detailed description of these unique artifacts1_{. a more re­}

cent study by a. bitner­wróblewska and t. stawiarska has added to the understanding of the objects from krasny bor: the authors have reconstructed the manufacturing technique of one of the pieces, concluding that its mak­ er had been an expert craftsman (a. bitner­wróblewska, t. stawiarska 2009, p. 309–311, 314, 317, 332, 335, 336, pl. I. II, fig. 7, 11:e.f).

even so, many questions raised by the group from kra­ sny bor remain unanswered. neither the nature of this assemblage nor the functional purpose of its elements has been identified. traditionally, the group has been de­ scribed as a ‘hoard’, but only because k. tyszkiewicz re­ corded that the objects were discovered by peasants when plowing (k. tyshkevich 1865, p. 35). as to the function­ al attribution, they have been interpreted variously as el­ ement of horse harness, warrior’s equipment, ‘diadems’, and as composite belts, according to the most popular interpretation offered by l. d. pobol (1971, p. 102; 1972, p. 117). they could have had a decorative and symbolic function and been part of a ritual costume or belonged to a privileged member of the community (l. pobol 1972, p. 118; a. bitner­wróblewska, t. stawiarska 2009, p. 310). g. f. korzukhina suggested the functionally neutral term ‘hoops with blades’, even though she gave interesting ar­ guments to support the view that the ‘hoops’ may have been part of a headdress (1978, p. 43–44).

1 _{the association of some of the items analyzed by l. d. pobol with the}

find from krasny bor has been challenged by g. f. k o r z u k h i n a (1978, p. 81, no. 196).

126

until recently one of the main issues in the study of the ‘hoard’ from krasny bor used to be the number of its el­ ements. In l. d. pobol’s opinion the group includes frag­ ments of at least five ‘belts’. at present, three fragments of two ‘belts’ (initially in the collection of k. tyszkie­ wicz) are in the state archaeological museum in war­ saw (pma) (l. pobol 1972, p. 115, 116, note 7, fig. 5–9)2_,

twelve fragments of four ‘belts’ are in the national muse­ um of lithuania in vilnius (l. d. pobol 1971, p. 101–111, fig. 1–6; 1972, p. 116, 118–128, fig. 3, 4, 10, 11, 13–19). the location of three fragments: two plates with enam­ el inlay (f. v. pokrovsky 1892, pl. XII:1; n. kondakov 1892, pl. 24:2.3; l. d. pobol 1971, p. 112, 113, fig. 6, 9, 10; 1972, p. 128, 129, pl. I:9.10) and an almost complete ‘belt’, listed in the catalogue of the museum of antiqui­ ties in vilna (katalog... 1885, p. 48), shown on a photo­ graph published by f. v. pokrovsky (1892, pl. XII:3) which was later reproduced by other scholars (i.a., a. a. spitsyn 1903, pl. XXvII:3; l. pobol 1972, fig. 20), had not been identified, until recently.

the archaeological department of the state histor­ ical museum (shm)3 _{has in its keeping a collection of}

objects formerly in the museum of antiquities in vil­ na. the collection had been transferred to the shm in January 1934 from the v. I. lenin state public library where it had been stored as a part of the holdings of the former Roumiantseff museum. the Roumiantseff mu­ seum had acquired the artifacts in 1865 from the mu­

2 _{the authors express their sincere gratitude to the staff of the pma}

for their help, and especially to assoc. prof. А. bitner­wróblewska.

3 _{the authors express their gratitude to a. m. krasnikova, custodian}

of the shm, for her help.

seum of antiquities in vilna after the uprising of 1863– 1864 (e. aleksandravičius 1989), and when in 1915 the collections were evacuated due to world war I. closer circumstances and dates of relocations of concrete ob­ jects go beyond the scope of the present paper and ought to be addressed in a separate study on modern cultur­ al history. what is relevant to our discussion is that be­ cause of the complicated history of the collections many artifacts were lost to research, including some of major importance for the study of east european history. the present paper is devoted to one of these artifacts, which has now become available for research.

basing on published photographs (i.a., f. v. pokrovskiy 1892, pl. XII:3; a. a. spitsyn 1903, pl. XXvII:3; l. pobol 1972, fig. 20) the artifact in question (shm no. 77034, list В376) has been identified as ‘belt 5’ from the krasny bor ‘hoard’, to use the numbering of l. d. pobol4_{. this}

relatively complex object has the form of two flattened lentoid plates joined to a narrow band of metal coiled 1.5 times into a spiral (figs. 1; 2). Its size when folded is ca. 28×33 cm, and length is ca. 150 cm when unfolded. the plates are ca. 8.2×36–38 cm with a thickness of ca. 0.7 cm (including the relief ornament). the two free terminals have the form of a cast, regular square pyramid, stylisti­ cally similar to terminals seen in plate ‘diadems’ from the zone of east european enamels (fig. 1:a.d, 2:b). the pyr­ amids are 0.8×0.8 cm at the base and 0.9 cm high. at the point of juncture of one of the plates with the band there

4 _{two plates with enamel inlay from krasny bor that were considered}

as lost (f. v. po k r o v s k i y 1892, pl. XII:1; n. k o n d a k o v 1892, pl. 24:2.3; l. d. po b o l 1971, p. 112, 113, figs. 6, 9, 10; 1972, p. 128, 129, pl. I:9.10) were identified by the authors in the vilnius museum collections now in shm are still undergoing analysis.

fig. 1. the ‘belt’ from k r a s n y b o r in the collection of the state historical museum,

moscow

Ryc. 1. „pas” z k r a s n e g o b o r u ze zbiorów państwowego muzeum historycznego

127 is a round element, ca. 2 cm in diameter and 0.7 cm high,

decorated with red enamel (fig. 2:c.d). the plate is fixed to the band, contrary to the assumptions made basing on the photograph (see, e.g., g. f. korzukhina 1978, p. 84, no. 240­2). the enamel inlay is in the shape of two con­ centric circles with a dot in the middle. the other ‘blade’ might have also had a similar detail, but it is not extant (fig. 2:e). at its juncture with the plate the band is nar­ row and flat, ca. 0.7 cm wide and 0.2 cm thick (fig. 2:e.g), in its central part it is more rod­shaped, sub­rectangu­ lar in cross­section, and measures 0.3×0.2 cm (fig. 2:f).

the surface of the plates is decorated with a geomet­ ric ornament in relief, mostly in repoussé and engraved (fig. 1:b–d, 2:a). the main structural elements of the composition are the following: large hemispherical boss­ es in repoussé (ca. 1.4 cm in diameter), surrounded by small punches; similar smaller bosses (ca. 0.7 cm in di­ ameter) inside rings (0.9 cm in diameter); straight in re­ lief lines of different length; curved lines with pointers at the ends, about 0.9 cm long; concentric circles with a dot at center (the diameter of the outer circle is 0.8 cm); rec­ tangles (ca. 0.4×0.5–1.0 cm), each formed by two rows

of parallel strokes. the ornamental composition is the same on both plates and has both a vertical and a hori­ zontal symmetry. the surface of each plate is divided into four zones by means of long and straight lines in relief. the space between these zones is decorated with alter­ nating hemispherical bosses and rectangles. In the two central zones straight lines and concentric circles form cross­shaped figures, between them are positioned se­ ries of curved lines with pointers at the end, immediate­ ly adjacent to each other. In each of the end zones short straight lines form a lozenge with large hemispherical bosses at the corners, and a series of triangles. the or­ nament also includes single curved lines with pointers at the end and small bosses within a circle. the compo­ sition is enclosed by a border of two parallel lines in re­ lief which run alongside the edges of the plate.

the flat parts of the connecting band are decorat­ ed with two rows of small punches along the sides and a central wavy line (fig. 2:c.e.g). the central part, sub­ rectangular in cross­section, is unornamented (fig. 2:f). the other ‘belts’ from krasny bor are stylistically sim­ ilar, with the same decorative elements: engraved dots

fig. 2. the ‘belt’ from k r a s n y b o r in the collection of the state historical museum, moscow. details Ryc. 2. detale „pasa” z k r a s n e g o b o r u ze zbiorów państwowego muzeum historycznego w moskwie

128

and wavy lines on the connecting band, large hemi­ spherical bosses in repoussé, concentric circles, straight and figured lines in relief on the plates. however, each of the ‘belts’ has its own combination of these elements and ornamental composition. the item from the shm, which is the best preserved one, and item 2 according to l. d. pobol’s numeration have an almost identical de­ sign on both plates. the plates of ‘belt’ 4 are also similar although with some difference in the details. this leads us to conclude that the plates with a different ornament, assigned by l. d. pobol to his ‘set 3’, may belong to dif­ ferent ‘belts’; this suggests that originally there were at least six of them.

typologically the finds from krasny bor are unique, with no analogies outside the ‘hoard’. g. f. korzukhina also included into her group of ‘hoops with blades’ the find from the kurgan on the stuhna River in the kyiv­ svia­ toshyn/Київ­Святошин of the kyiv region (g. f. kor­ zukhina 1978, p. 44, 63, 64 no. 5, pl. 12:8); however, the information about this site is incomplete, and the draw­ ing from a. a. spitsyn’s files lacks detail, we cannot as­ sess the degree of similarity between the artifact from the stugna kurgan and those from krasny bor. traditional­ ly – and quite legitimately – the ‘belts’ from krasny bor have been compared with plate adornments of the east european ornaments with cloisonné enamel, which be­ long mainly to the second half of the 2nd _{and 3}rd _{c. ad}

(e. l. gorokhovskiy 1988, p. 119, 123, 126, 127; a. m. oblomskiy, R. v. terpilovskiy 2007, p. 120–124). they are made in a similar manner and have the same orna­ mental structural elements (hemispherical bosses, relief lines, concentric circles, small punches, curves, etc.); they include: trapeze­shaped pendants found in the mosh­ chino/Мощинo and mezhyhirya/Межигір'я hoards, on a chain from the museum in vilna and at several sites of the late zarubintsy culture and kiev culture; the plate ‘diadems’ or ‘torques’ in the assemblages from me­ zhyhirya, sudzha­zamost’e/Суджа­Замостье5_{, zhukin/}

5 _{this assemblage belongs to group I of early medieval hoards from the}

dnieper region (of the Martynivka type) deposited between mid­7th

Жу кин, sukhonosivka/Сухоносівка and basivka/Ба­ сівка; fibulae from zhukin and several other sites (f. v. pokrovskiy 1892, pl. XIII; n. kondakov 1892, pl. 24:1; I. a. khoinovskiy 1896, pl. XIX; n. I. bulychov 1899, pl. XI:1–6; b. I. khanenko, v. I. khanenko 1907, pl. XXXI; a. a. spitsyn 1903, pl. XXvI, XXXII; g. f.korzukhina, 1978, pl. 30; a. m. oblomskiy, R. v. terpilovskiy 2007, fig. 115:1–3.5, 154; m. e. levada 2010, fig. 2, 3, 10:5–7, 11:1.4). as far as we can judge by the available data, clos­ est in composition and style to the ‘belts’ from krasny bor are the large pendants on a chain from the former mu­ seum of antiquities in vilna which are decorated with large hemispherical bosses connected by straight lines, also in relief (f. v. pokrovskiy 1892, pl. XIII; n. kondak­ ov 1892, pl. 24:1; a. a. spitsyn 1903, pl. XXvI; g. f. ko­ rzukhina 1978, pl. 30). on the other hand, the analogy to one of the ‘diadems’ from the moshchino hoard (n. I. bulychov 1899, pl. vIII:2), posited by some researchers, has shown itself to be incorrect. the authors have studied this artifact, currently held by shm, and observed that whereas the hemispherical bosses decorating the finds from krasny bor are in repoussé, those on the ‘diadem’ from moshchino are decorative peg­heads.

In our opinion the cast artifacts with enamel and the plate artifacts with an in repoussé and engraved orna­ ment, even though they occur in the same assemblages and sometimes even form composite adornments, like in the case of the ‘belts’ from krasny bor, are nonetheless two different groups of material. they differ in practi­ cally all the major characteristics: shape, ornamentation style, manufacturing technique, chemical composition of the metal (table 1; see below). It appears that the two groups of items formed in different ways and from dif­ ferent sources.

the accepted view is that ornamental objects deco­ rated with enamel inlay had evolved in eastern europe

century and during its third quarter. however, it includes some older items, e.g. fragments of a plate ‘diadem’ typical for the east european enameled ornaments. at present the materials from the sudzha­za­ mostye hoard are being prepared for publication.

table 1. chemical composition of the metal of the ‘belt’ elements from k r a s n y b o r stored in the state historical museum, moscow tab. 1. skład chemiczny elementów „pasa” z k r a s n e g o b o r u ze zbiorów państwowego muzeum historycznego w moskwie

№ location of sampling Fe Cu Zn Ag Sn Au Pb Bi As

bor_1 central part of the edge _{of the ‘blade’} 1.33 63.69 5.73 25.87 2.94 0.1 0.3 0.04 0 bor_2 pyramid­shaped terminal _{of the ‘blade’} 1.11 45.16 3.47 44.92 4.34 0.22 0.71 0.07 0 bor_3 Thin part of the hoop, back part 0.77 46.41 6.34 41.29 3.98 0.26 0.81 0.1 0.05 bor_4 enameled plate 1.95 85.64 3.44 0.49 7.73 0 0.54 0.02 0.19

129

fig. 3. XRf spectra of the metal samples from the ‘belt’ from k r a s n y b o r in the collection of the state historical museum. А – sample taken from pyramid­shaped terminal of ‘blade’ (table 1, bor_2); В – sample taken from central part of the edge

of the ‘blade’ (table 1, bor_1)

Ryc. 3. widmo wzbudzonego promieniowania rentgenowskiego (XRf) próbek metalu z „pasa” z k r a s n e g o b o r u ze zbiorów państwowego muzeum historycznego w moskwie. А – próbka ze stożkowatego zakończenia „pióra” (tab. 1, bor_2);

В – próbka z centralnej części „pióra” (tab. 1, bor_1)

B

A

130

from Roman prototypes, whereas sheet metal artifacts decorated with a relief ornament, mostly have their roots in celtic art (i.a., e. l. gorokhovsky 1988, p. 115, 116, 127 ff.; a. bitner­wróblewska 2011, p. 14; et al.). In this context, it is interesting to notice the parallels between plate artifacts of the east european ‘enamels’ circle and older materials. a good example may offer belt buckles type laminci recorded in the carpathian and the danube region during the late la tène period (see e.g. m. guštin 2011, with bibliography). their similarity to the ‘belts’ from krasny bor is noted by scholars. even though they are made in a different technique (they are in two parts: a thin plate with a raised ornament of curved lines, con­ centric circles, hemispherical bosses, etc., and a heavier base, usually an iron one, that the plate is superimposed on), the stylistic similarities between type laminci belt buckles and the later Roman period accessories described above are undeniable.

possible bronze age parallels are even more striking. one of them is a belt buckle from Radolinek (former Floth), czarnków­trzcianka county in poland, like the krasny bor type ‘belts’, is decorated with hemispheri­ cal bosses surrounded with small stamped impressions (w. menhgin 2010, fig. 50). the ceremonial headdress from the museum für vor­ und frühgeschichte, the met­ al vessels from gevelinghausen (olsberg­g., hochsauer­ landkreis, germany), axtroki (basque country, spain), and several other artifacts (w. menhgin 2010, e.g. fig. 15, 24, 25) feature structural elements similar to those used for decorating the plate adornments of the ‘enamels’ cir­ cle: straight and curved relief lines, hemispheres, con­ centric circles, impressed dots, etc. at the present stage we cannot fill the chronological gap between the mate­ rials from the bronze age, late la tène, and the Roman period; however, we consider that the similarities noted above are not fortuitous. they may indicate the exist­ ence in eastern and central europe of long­term mech­ anism of cultural continuity, the nature of which is yet to be discovered. In addition, the similarities in the details of ornamentation may have been caused by similarities in the manufacturing technique and metalworking tools that artisans had been using over a long time.

the chemical and technological study of the ‘belt’ from the shm brought in some interesting insights. on the first stage of this study the wear analysis of traces of working operations and tools surviving on the surface of the artifacts was used to reconstruct the techniques used during the final stages of artifact manufacture.

the main operation in manufacturing the two plates of the ‘belt’ was forging with high reduction ratio (this is indicated by the thickness of the plate, its flexibili­ ty and elasticity). the band was also forged from a cast workpiece. the main operation in this case was draw­ ing (stretching the forged piece lengthwise): the surface of the band shows specific longitudinal lines caused by

this process. next, the plate and the band were shaped by bending. at present, however, we have not yet identified the technical parameters of the forging (temperatures, an­ nealing, etc.). It is also not quite clear so far if the artifact was forged out of a single cast workpiece, with the artisan using different operations, or the different parts (plates, the band, and the pyramid­shaped terminals) had been manufactured separately and then assembled. we hope to obtain this information in the course of further studies.

the finishing of the ready ‘belt’ included smoothing and decorating the plates and the band. smoothing, usu­ ally executed using a simple set of instruments (wooden or metallic bars), removed the traces of forging, prepar­ ing the surface for ornamentation. the band is decorat­ ed by engraving – the wavy line at center and the dot­ ted border of its narrow plate­shaped parts that near its junction with the plates. a punch with a pointed head was used to create the dotted ornament, the diameter of the dots varies depending on the pressure that was ap­ plied. the transverse lines at the ends of the plates are also engraved.

the main ornament on the plates was applied using dif­ ferent punches with a round and a profiled head. a punch with round head was used to impress the large bosses. a punch with a small round head was used in hammer­ ing the lengthwise raised lines on the edges and in the central part of the plate. profiled punches were used to create two types of ornament. one, for the curved lines with pointers at the ends arranged in a row in the cen­ tral part of the plate. a similar punch was used in mak­ ing the ornament on the ‘diadems’ from basivka (m. e. levada 2010, fig. 10:6) and zhukin (b. I. khanenko, v. I. khanenko 1907, pl. XXXI:538). the other type of orna­ ment are concentric circles, which, as it has been noted above, has numerous analogies in plate adornments, ves­ sels and other metal objects starting from the bronze age (see e.g., stamps in w. menghin 2010, fig. 20). the plate is also decorated by engraving: two parallel rows of strokes that form irregular rectangles, and dot­like impressions form the contour of the large bosses. In the latter case the engraving was made with a sharp cutting tool.

nondestructive analysis of the chemical composition of the metal was made with X­ray fluorescence spectrom­ eter m1 mistral (bruker). because of the large size of the artifact and the small size of the spectrometer camera only four samples were obtained (table 1).

the material of the plates and the band of the ‘belt’ was identified as an alloy with silver content ranging be­ tween 25.87% and 41.29–44.92%. the silver content in the metal of the band and of the pyramid­shaped termi­ nal is comparable (table 1, bor_2 & bor_3); silver content (25.87%) in the alloy of the plate is low (table 1, bor_1; fig. 3). this discrepancy suggests both a ‘segregation’ of the silver (its deposition on the surface) and that the piece was assembled from different elements which were

131 made of different metal. the material of the plate deco­

rated with enamel is brass with a low zinc and tin con­ tent (table 1, bor_4). this makes it different from the ‘belt’ now held by the state archaeological museum in warsaw which has the part decorated with enamel in­ lay made from leaded brass. until recently the band of this specimen was considered to be silver but the analy­ sis of a sample published by a. bitner­wróblewska and t. stawiarska revealed a tin content of 59.78%. the high concentration of tin on the surface of the artifact imitates the sheen of silver. this has been interpreted as an indi­ cation of tin­coating; the alloy of core part of the band was not identified (a. bitner­wróblewska, t. stawiar­ ska 2009, p. 320, 335, 336, table I, no. 14732, 14732.01). let us note that the finds from krasny bor now in keeping of the state historical museum in moscow are at present undergoing analysis. consequently our paper offers a preliminary discussion only. nevertheless it is already clear that future studies of this material should include a comprehensive stylistic, typological and chem­ ical­and­technological analysis of the artifacts. this inte­ grated approach, even when applied to a small selection of artifacts (19 objects), may lead to interesting conclu­ sions about the technique of manufacturing enamels, the principles of organizing enamel production and the na­ ture of the exchange in eastern europe during the Ro­ man period (a. bitner­wróblewska, t. stawiarska 2009;

a. bitner­wróblewska 2011). the use of different and mutually complementary methods to obtain new data and rectify earlier findings opens up new perspectives for understanding the origin of the krasny bor ‘belts’ and other sheet metal decorative object from the ‘barbarian’ enamels circle, and to significantly expand our notions about one of the most remarkable artifact assemblages in the history of eastern europe.

Ilya R. Akhmedov

The State Hermitage Museum, St. Petersburg Dvortsovaya Naberezhnaya, 34

RUS 190000 St. Petersburg i_akhmedov@mail.ru Vlasta E. Rodinkova PhD

Institute of Archaeology, Russian Academy of Sciences Dm. Ulyanov street, 19

RUS 117036 Moscow vlasta2004@mail.ru Irina A. Saprykina PhD

Institute of Archaeology, Russian Academy of Sciences Dm. Ulyanov street, 19

RUS 117036 Moscow dolmen200@mail.ru

BiBliogrAPhy

a l e k s a n d r a v i č i u s , e .

1989 Kultūrinis sąjūdis Lietuvoje 1831–1863 m. Organizaciniai

kultūros ugdymo aspektai, vilnius.

b i t n e r ­ wr ó b l e w s k a , a .

2011 East European enamelled ornaments and the character

of contacts between the Baltic Sea and the Black Sea, In:

I. khrapunov, f.­a. stylegar (eds.), Inter Ambo Maria:

Contacts between Scandinavia and the Crimea in the Roman Period. Collected Papers, cultural­historical

Reports 10, kristiansand­simferopol, p. 11–24. b i t n e r ­ wr ó b l e w s k a , a . , s t a w i a r s k a , t. 2009 Badania technologiczne wschodnioeuropejskich zabytków

zdobionych emalią, In: a. bitner­wróblewska, g. Iwano­

wska (eds.), Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński

in memoriam, seminarium bałtyjskie II, warszawa,

p. 303–351.

b u l y c h o v, n . I . (Булычовъ, Н. И.)

1899 Zhurnal raskopok po chasti vodorazdela verkhnikh pri­

tokov Volgi i Dnepra, moskva [Журналъ раскопокъ по части водораздела верхнихъ притоков Волги и Днѣ­

пра, Москва].

g o r o k h o v s k i y, e . l . (Гороховский, Е. Л.)

1988 Khronologiya yuvelirnykh izdeliy pervoy poloviny I tys.

n.e. Lesostepnogo Podneprov’ya i Yuzhnogo Pobuzh’ya

[Хронология ювелирных изделий первой половины I

тыс. н.э. Лесостепного Поднепровья и Южного По­ бужья], unpublished dissertation, kiev.

g u š t i n , m .

2011 Eastern imports from the end of late iron age at Novo

Mesto  /  Slovenia, In: d. măgureanu, d. măndescu,

s. matei (eds.), Archaeology: making of and practice.

Studies in honor of Mircea Babeş at his 70th _anniversary,

piteşti, p. 239–254. k a t a l o g . . .

1885 Katalog predmetov muzeya drevnostey, sostoyashchego

pri Vilenskoy publichnoy biblioteke, vil’na2 _{[Каталогъ}

предметовъ музея древностей, состоящаго при ви­

ленской публичной библіотекѣ, Вильна2_].

k h a n e n k o , b . I . , k h a n e n k o , v. I . (Ханенко, Б. И., Ханенко, В. И.)

1907 Drevnosti Pridneprov’ya i poberezh’ya Chernago morya, vol. vI, kiyev [Древности Приднѣпровья и побереж­

132

k h o y n o v s k i y, I . a . (Хойновский, И. А.)

1896 Kratkiya arkheologicheskiya svedeniya o predkakh sla­

vyan i Rusi, kiev [Краткія археологическія свѣдѣнія о предкахъ славянъ и Руси, Кіевъ].

k o n d a k o v, n . (Кондаков, Н.)

1892 Istoriya i pamyatniki vizantiyskoy emali, sankt­peters­ burg [История и памятники византийской эмали, Санкт­Петерсбург].

k o r z u k h i n a , g . f. (Корзухина, Г. Ф.)

1978 Predmety ubora s vyyemchatymi emalyami V – pervoy

poloviny VI v. n.e. v Srednem Podneprov’ye, arkheolo­

giya СССР, vol. e1­43, leningrad [Предметы убора

с выемчатыми эмалями V – первой половины VI в. н.э. в Среднем Поднепровье, Археология СССР, вып.

e1­43, Ленинград]. l e v a d a , m . e . (Левада, М .Е.)

2010 Sukhonosivka [Сухоносивка], In: a. urbaniak et alii (eds.), Terra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie

Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, monumenta ar­

chaeologica barbarica, series gemina II, Łódź­warsza­ wa, p. 557–594.

m e n g h i n , w.

2010 Der Berliner Goldhut: Macht, Magie und Mathematik

in der Bronzezeit, staatliche museen zu berlin – stif­

tung preussischer kulturbesitz. die sammlungen des museums für vor­ und frühgeschichte, vol. II, Regens­ burg, p. 11–83.

o b l o m s k i y, a . m . , te r p i l o v s k i y, R . v. (Обломский, А. М., Терпиловский, Р. В.)

2007 Predmety ubora s vyemchatymi emalyami na territorii

lesostepnoy zony Vostochnoy Evropy (dopolneniye svodov G. F. Korzukhinoy, I. K. Frolova i E. L. Gorokhovskogo),

In: a. m. oblomsky (ed.), Pamyatniki kiyevskoy kul‘tury

v lesostepnoy zone Rossii (III – nachalo V v. n.e.), Ran­

ne slavyanskiy mir 10, Мoskva [Предметы убора с вы­

емчатыми эмалями на территории лесостеп ной зоны Восточной Европы (дополнение сводов Г. Ф. Корзухиной, И. К. Фролова и Е. Л. Гороховского), In: А. М. Обломский (ред.), Памятники киевской куль­ туры в лесостепной зоне России (III – начало V в. н.э.), Раннеславянский мир 10, Москва], p. 113–141. p o k r o v s k i y, f. v. (Покровскій, Ѳ. В.)

1892 Vilenskiy muzey drevnostey. Ob”yasnitel’nyy tekst k foto­

grafiyam, zamenyayushchim soboyu takzhe putevoditel’ po muzeyu, vil’na [Виленскій музей древностей. Объ­ яснительный текст к фотографиям, заменяющим собою также путеводитель по музею, Вильна].

p o b o l , l . d. ( Поболь, Л. Д.)

1971 Skarb rechey z emallyu z Krasnogo Boru, In: Serednì vìki

na Ukraïnì, vol. 1, kìïv, p. 100–113 [Скарб речей з емал­ лю з Красного Бору, In: Середнi вiки на Украïнi, 1,

Кіїв].

1972 l. pobol, Skarb metalowych pasów z okresu rzyms ­

kiego odkryty w miejscowości Krasnyj Bor (BSSR), wa

XXXvII/2, p. 115–138. s p i t s y n , a . a . (Спицынъ, А. А.)

1903 [С.А.] Predmety s vyemchatoyu emal’yu, „zapiski ot­ deleniya russkoy i slavyanskoy arkheologii Imperator­ skago Russkogo arkheologicheskogo obshchestva” v [Предметы съ выемчатою эмалью, „Записки Отдѣ­ ле нія Русской и Славянской Археологіи Император­ скaго Русскаго Археологическаго Общества” v], p. 149–192.

ty s h k e v i c h , k . (Тышкевич, К.).

1865 Kurganay v Litve i Zapadnoy Rusi, vil’na [Курганы въ

Литвѣ и Западной Руси, Вильна].

ty s z k i e w i c z , k .

1868 XVI tablic przedstawiających wykopaliska objaśnione

w dziele: O kurhanach na Litwie i Rusi Zachodniéj. Stu­ dyum archeologiczne przez Konstantego hrabiego Tysz­ kiewicza, członka wielu uczonych towarzystw, berlin.

„pas” z kRasnego boRu ze zbIoRów państwowego muzeum hIstoRycznego w moskwIe stReszczenIe

w artykule przedstawiono wyniki badań jednego z przedmiotów z zespołu (skarbu) odkrytego przed 1865 roku w przysiółku krasny bór w ówczesnym powiecie borysowskim w guberni mińskiej (dzis. Красны Бор, раён Лагойск, вобл. Мінск; k. tyshkevich 1865, s. 35; k. tyszkiewicz 1868, tabl. II:1; f. v. pokrovskiy 1892, tabl. XII:1–4; n. kondakov 1892, tabl. 24:2.3). skarb ten zawierał serię unikatowych przedmiotów należących do kręgu tzw. wschodnioeuropejskich ozdób emaliowanych. większość badaczy uznaje zabytki z krasnego boru za wieloczęściowe pasy, choć niekiedy identyfikowane są one jako „diade­ my” lub „obręcze z piórami”. obecnie trzy fragmenty dwóch „pasów” z tego skarbu znajdują się w państwowym muzeum archeologicznym w warszawie a 12 fragmentów czterech „pasów” – w litewskim mu­ zeum narodowym w wilnie (l. d. pobol 1971, s. 101–111, ryc. 1–6;

1972, s. 115, 116, 118–128, przyp. 7, ryc. 3–11, 13–19). trzy kolejne, uznawane dotychczas za zaginione, odnaleziono w zbiorach działu zabytków archeologicznych państwowego muzeum historycznego w moskwie, gdzie trafiły w 1934 roku wraz z kolekcją dawnego wi­ leńskiego muzeum starożytności, którą przewieziono do moskwy częściowo już w 1865, a ostatecznie w 1915 roku. są to dwie blaszki zdobione emalią, których opracowanie nie zostało jeszcze ukończo­ ne, i „pas” zachowany niemal w całości (inw. ГИМ 77034, Оп. В376). w najpełniejszej dotychczas prezentacji „skarbu” z krasnego boru pióra l. d. pobola ten ostatni wspomniany był po numerem 5 (l. po­ bol 1972, ryc. 20).

analizowany zabytek (Ryc. 1, 2), obecnie zwinięty 1½­krotnie, złożony jest z dwóch płaskich blaszek („piór”) połączonych cienką

133

obręczą; w obecnym stanie zachowania ma wymiary 28×33 cm, po rozwinięciu jego długość sięga 150 cm. zewnętrzne powierzchnie obu „pióra” są zdobione identycznym wzorem wytłaczanym i rytym; w miejscu połączenia jednego n nich z obręczą znajduje się umocowa­ na na stałe kolista płytka zdobiona czerwoną emalią. w partiach przy „piórach” obręcz ma postać wąskiej taśmy pokrytej rytym zdobieniem, w części środkowej – pręta o przekroju zbliżonym do kwadratowego.

wszystkie „pasy” z krasnego boru wykonane zostały w podobny sposób, ale kompozycje ornamentów poszczególnych egzemplarzy róż­ nią się szczegółami. Ich dokładne analogie nie są znane, niemniej styli­ stycznie odpowiadają blaszkowatym ozdobom znajdowanym w zespo­ łach ze wschodnioeuropejskimi brązami emaliowanymi z II–III wieku. dobrych analogii doszukiwać się też można w znacznie starszych ma­ teriałach, np. wśród pasów typu Laminci, znanych z okresu późnola­ teńskiego ze strefy karpacko­dunajskiej (m.in. m. guštin 2011). ele­ menty ornamentyki ozdób z kręgu brązów emaliowanych spotkać też można wśród materiałów z epoki brązu (m.in. w. menghin 2010, ryc. 15, 24, 25, 50). te podobieństwa mogą być świadczyć, że populacje wschodnio­ i środkowoeuropejskie łączyły długotrwałe tradycje kul­ turowe, których charakter pozostaje jednak nieznany.

podobieństwo detali ornamentacyjnych tych wyrobów może być tłumaczone zastosowaniem podobnych, nie zmieniających się przez dłuższy czas, technik i narzędzi do pracy w metalu. analiza traseo­

logiczna „pasa” ze zbiorów państwowego muzeum historycznego w moskwie pozwoliła stwierdzić, że jego „pióra” wykonano w tech­ nice wykuwania o wysokim stopniu redukcji. obręcz odkuto z przy­ gotowanego odlewu – podstawową techniką wydaje się tu być wy­ ciąganie. niejasne pozostaje jednak, czy cały przedmiot wykonano z jednego masywnego odlewu, a rzemieślnik stosował kolejno różne zabiegi kowalskie, czy też z kilku osobnych elementów („piór”, obrę­ czy i stożkowatych guzków na końcach „piór”).

grawerunek na „piórach” i obręczy wykonano ostro zakończonym rylcem, wzory wypukłe wykonano puncami o kulistych główkach róż­ nych rozmiarów i zestawu punc o główkach profilowanych (por. np. w. menghin 2010, ryc. 20).

skład chemiczny metalu, z jakiego zrobiono „pas” z krasnego boru, oznaczono na rentgenowskim spektrometrze fluorescencyjnym. „pas” wykonano ze stopu z udziałem srebra sięgającym od 25,87% do 41,29–44,92% (tab. 1, ryc. 3) – takie różnice mogą być wynikiem mi­ gracji srebra na powierzchnię, ale też zmontowania „pasa” z osobnych elementów, wykonanych z różnych stopów. płytkę zdobiona emalią zrobiono z mosiądzu cynowego, co rożni ją od podobnej płytki na fragmencie obręczy pasa ze zbiorów państwowego muzeum archeo­ logicznego w warszawie, którą wykonano z mosiądzu ołowiowego (a. bitner­wróblewska, t. stawiarska 2009, s. 320, 335, 336, tab. I, nr 14732, 14732.01).

291

AAC – „Acta Archaeologica Carpathica”, Kraków

AAHung. – „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, Budapest

AFB – „Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsichen Bodendenkmalpflege”, Berlin (Stuttgart)

Amtl. Ber. – „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen Sammlun-gen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”, (później: „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturhistorischen, archaeologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...” oraz „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundli-chen Sammlungen des Westpreußisvolkskundli-chen Provinzial-Museums für das Jahr...”), Danzig

APolski – „Archeologia Polski”, Warszawa

APS – „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, Lublin (wcześniej: Lublin-Chełm-Zamość)

AR – „Archeologické rozhledy”, Praha

B.A.R. Int. Series – British Archaeological Reports, International Series, Oxford

BerRGK – „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission”, Frankfurt a.M.-Berlin BJahr. – „Bonner Jahbücher”, Köln/Bonn

BMJ – „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, Lübstorf (wcześniej: „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg. Jahrbuch ...”, Schwerin/Rostock/Berlin)

CRFB – Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum

FAP – „Fontes Archaeologici Posnanienses” (wcześniej: „Fontes Praehistorici”), Poznań Inf.Arch. – „Informator Archeologiczny. Badania rok ...”, Warszawa

InvArch. – „Inventaria Archaeologica, Pologne”, Warszawa-Łódź JmV – „Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte”, Halle/Saale

JRGZM – „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”, Mainz KHKM – „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, Warszawa

KSIA – Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii Akademii nauk SSSR (Kраткие сообщения Института археологии Академии наук СССР), Moskva

MIA – Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR (Материалы и исседования по археологии СССР), Moskva MatArch. – „Materiały Archeologiczne”, Kraków

MS – „Materiały Starożytne”, Warszawa

MSiW – „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, Warszawa

MSROA – „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, Rzeszów-Krosno-Sandomierz-Tarnów (-Przemyśl/ Tarnobrzeg)

MZP – „Materiały Zachodniopomorskie”, Szczecin

PA – „Památky archeologické” (wcześniej: „Památky archeologické a místopisné”), Praha PArch. – „Przegląd Archeologiczny”, Poznań

PMMAE – „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, Łódź PomAnt – „Pomorania Antiqua”, Gdańsk

Prahistoria ziem polskich – Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit i mezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975; tom II: Neolit (red. W. Hensel, T. Wiślański), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom III: Wczesna epoka brązu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978; tom IV: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom V: Późny okres lateński i okres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981

Prussia – „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” (później: „Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde”), Königsberg. PZ – „Praehistorische Zeitschrift”, Berlin-New York

RArch. – „Recherches Archéologiques”, Kraków RB – „Rocznik Białostocki”, Białystok

RO – „Rocznik Olsztyński”, Olsztyn

RosArh. – „Rossijskaâ arheologiâ” (Российская археология), Moskva SJahr. – „Saalburg Jahrbuch”, Berlin-New York

SlA – „Slovenská archeológia”, Bratislava

SovArh. – „Sovetskaâ arheologiâ” (Советская археология), Moskva SprArch. – „Sprawozdania Archeologiczne”, Kraków

SprPMA – „Sprawozdania P.M.A.”, Warszawa

WA – „Wiadomości Archeologiczne”, Warszawa

ZfE – „Zeitschrift für Ethnologie”, Berlin

ZNUJ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Kraków

ZOW – „Z otchłani wieków”, Warszawa

WYKAZ SKRÓTÓW TYTUŁÓW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH

Państwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2014. Wydanie I. Nakład 300 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa

S p r z e d a ż / R e t a i l : Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa S p r z e d a ż w y s y ł k o w a / M a i l o r d e r :

tel./phone: +48 22 5044 872, +48 22 5044 873 e-mail: wy daw nic twap ma@pma.pl