Janusz Lehmann
"Soobszczenija", T. 24-25, 1969 :
[recenzja]
Ochrona Zabytków 24/2 (93), 157-159
1971
P I Ś M I E N N I C T W O
PRZEGLĄD ZAGRANICZNYCH CZASOPISM KONSERWATORSKICH*
SO O BSZC ZENIJA . Wyd. M inisterstw o K u ltu ry SSSR — W siesojuznaja C e n tra ln a ja N auczno-Issle- d o w ate lsk a ja Ł a b o ra to rija po K onserw acji i R esta- w ra cji M uzejnych C hudożestw iennych Cennostej (WCNILKR) M oskw a. W ydaw nictw o ciągłe, n ie periodyczne.
Tom 24—25 (1969), 192 strony, ilu stracje. D odatek — ta b lice do artyk u łów .
Do tom u 24—25 Soobszczeniji należą M ateriały In stru k ta żo w e dla P racow ni K onserw atorskich w M u zeach, w ydane jako Zeszyt I II m a teria łó w Soobszcze- n :ji. Diczy 59 stron.
S treszczenia a rty k u łó w w jęz. angielskim .
J u. I. G r e n b e r g . Analiticzeskije m ieto d y i ich
w ozmożnosti pri tiechniko-tiechnolo giczeskom izucze- nii proiz wie dienij żiwopisi. (M etody an alityczn e i ich
m ożliw ości w tech n iczn o -tech n o lo g iczn y m badaniu d ziel m alarstw a), s. 2—50, 27 il. R ozp atru je p rzy datność n a jb a rd z ie j rozpow szechnionych m etod b a d an ia fizyko-chem icznego dla p rak ty c zn e j działaln o ści m uzealnych p racow ni k onserw acji m a larstw a sztalugow ego. Rozróżnia met.ody niszczące, przy za stosow aniu któ ry ch p otrzebne jest pob ieran ie prób m a te ria łu zab y tk u do zbadania, w tra k c ie .którego m a te ria ł pró b y ulega zniszczeniu i m etody nienisz czące, obyw ające się bez po b :e ra n ia prób. W śród m etod nieniszczących zajm u je się melt odam i o ptyczny mi, a m ianow icie: b ad a n ie w św ietle w idzialnym , przy różnych pow iększeniach, w św ietle skośnym i św ietle m onochrom atycznym — sodowym, badanie k olorym etryczne, b ad a n ie w prom ieniach pozafioł- k cw ych i b adanie w p rom ieniach podczerw onych; b ad a n ia rentgenograficzne, elek tro n o g rafię — pod k tó rą rozum ie re je s tra c ję na kliszy fotograficznej p ro m ieniow ania typu rentgenow skiego wźbudzonego naśw ietleniem obiektu (pow ierzchni) tw a rd y m p ro m ieniow aniem rentgenow skim lub prom ieniow aniem gam m a izotopów prom ieniotw órczych. M etoda ta po
zw ala badać m alow idła na m etalu i ścianie, i fo to grafię w zm acniającą k o n trasty . Z m etod niszczących om aw ia analizę chem iczną, b ad a n ia m ikroskopow e przek ro jó w przez w a rstw y m alarskie, analizę spek- trograficzną, rentg en o g raficzn ą i d yfraktom etryczną. P odane dla każdej m etody c h a ra k te ry sty k a i m ożli wości w y k az u ją stopień przydatności w b adaniach m a la rstw a sztalugow ego w zakresie potrzeb o k re ślanym przez p ra k ty k ę m uzealną. Szczególną uw agę zw rócono na zagadnienie in te rp re ta c ji w yników b a dań uzyskanych przy zastosow aniu om ów ionych m e tod. B ibliografia 46 pozycji.
W. W. F i ł a t o w, P rim ie nienije fiziczeskich mieto-
dow issledowanija pri izuczenii stiennoj żiwopisi.
(Z astosow anie fizyczn ych m etod an alizy przy b ad a niu m alarstw a ścien n ego), s. 50—58, 4 il. S p ra w o zdanie z b ad a ń m alow ideł ściennych S ofijskie- go Soboru w Nowogrodzie, U spieńskiego Soboru we W łodzim ierzu m etodam i m ikroskopow ych p rz e k ro jó w poprzecznych przy zastosow aniu szlifów cien kich, analizy p :gm entów m eto d ą sp e k tro g ra fii e m i syjnej i fotografii w pozafiolecie. P rz ed sta w iając p rogram b ad ań i u zasad n iając w ybór m etod analizy fizycznej au to r om aw ia specyficzne cechy technicz ne i kolorystyczne tego ty p u m a la rstw a ściennego X I—X III w., odróżniające je od te ch n ik i i k o lo ry styki ikon i m ozaik. Na tym tle in te rp re tu je w y n i ki b adań i o k reśla w arstw y oryginalne, p rze m alo w ania i ubytki. P odaje w któ ry ch przy p ad k ach m im o przem alow ań i uzupełnień zachow ano p ierw o tn e koncepcje kolorystyczne i form alne, a w któ ry ch przypadkach uległy one deform acji. Za najb ard ziej zdeform ow ane uznaje m alow idła na kopule now o grodzkiego soboru św. Zofii. Tak szczegółowa i d a leko idąca in te rp re ta c ja sta n u zachow ania nie b y łaby m ożliw a gdyby au to r dysponow ał tylko w y n i kam i b ad ań prow adzonych norm alnym i m etodam i w i zualnym i. B ibliografia 2 pozycje.
M. P. W i к t u r i n a. Rientgienograficzesk oje issledo-
w anije eksponatów na apparatie Rum -7. (R entgeno
graficzne badanie ek sp o n a tó w przy pom ocy aparatu RUM 7), s 58—64, 4 il. W a rty k u le przedstaw iono m etodykę ren tg e n o g ra fii eksponatów m a la rstw a i zdobnictw a przy użyciu a p a ra tu rentgenow skiego R.U.M. 7 p ro d u k cji radzieckiej. Obok ren tg en o g rafii jednostronnie m alow anych obrazów omówiono spo soby zastosow ania strato g ra fii, ren tg e n o g ra fii k ą to w ej do bad an ia obrazów tem perow ych m alow anych dw ustronnie na drew nie.
T. I. B e r l i n . P rim ie nienije spiektralnogo analiza
dla issledowanija p igm ie ntow i krasok żiwopisi.
(Z astosow anie analizy sp ek trograficzn ej do badania p igm en tów i farb m alarsk ich ), s. 65—77, 31 il. W arty k u le omówiono analityczne b ad a n ie pig m en tów i farb stosow anych w m a larstw ie ściennym przy zastosow aniu jakościow ej i ilościow ej analizy spek trp g raficzn ej. O p'sano sposoby p o bierania prób z m alow ideł, ich przygotow anie do b ad a ń m ik ro sk o pow ych, nanoszenia m ikroskopow ych ilości próby z określonych w a rstw na elek tro d y , sporządzania spektrogram ów i ich odczytyw ania. Dołączono k r ó t ką ch a ra k te ry sty k ę 31 najczęściej spotykanych p ig m entów m in eraln y ch i ich sp e k tro g ra m y z uw idocz nionym i liniam i ch arak tery sty czn y m i. Poza
opisa-* S tały p rzegląd zagranicznych czasopism ko n serw a- zam ieszczono w z. 3 (62) rocznika XVI (1.963) „O chro- torskich ob ejm u je 11 w ydaw nictw , których zestaw na Z abytków ”, is. 69. .
niem sp e k tro g ra fic zn e j m eto d y b a d a n ia pigm entów z n a jd u je m y w a rty k u le bard zo ciekaw e om ów ienie w yników b a d a ń p ig m e n tó w szeregu m alo w id eł z te re n u ZSRR i B u łg arii p rzy pomocy m ik ro a n a liz a to - r a laserow ego LjM.A. 1, prod. C arl Zeiss, Je n a. B i b lio g ra fia 5 pozycji.
A. L. D u b. M ietodika izgotow lenija i isledowanija
m ik r o szlifo w m aslanoj żiwopisi. (M etodyka p rzygoto
w a n ia i b a d a n ia m ik ro szlifo w z m a la rstw a olejn ego),
,s. 77—85, 9. il. A rty k u ł om aw ia sposoby p o b :e ra n ia p ró b z obrazów , za ta p ia n ia w żyw icy К 115 (kom po zycja żywicy po liestro w ej i epoksydow ej), szlifo w a nia, p o lero w an ia i p rzy g o to w an ia szlifów cienkich z poprzecznych p rz e k ro jó w w a rstw m a la rsk ic h do p rze g ląd a n ia pod m ikroskopem . P o d aje typy m ik ro skopów odpow iednich do b a d a n ia p rz e k rp jó w cien kich w a rstw m a la rsk ic h , ro d za je ośw ietlenia p r e p a ra tó w , stosow ane p o w iększenia i te ch n ik ę w y k o n y w an ia fo to g ra fii w raz z p b ró b k ą negatyw ów . O m ó w iono szereg p rzy k ła d ó w p rz e k ro jó w poprzecznych n a re p ro d u k o w a n y ch fo to g rafiach . B ib lio g rafia 5 po
zycji.
E. W. A r i n u s z k i n a i F. B. A r a k e l j a n . M ie
to dika opriedielenija w o d o r a stw o rim y c h wieszczestw .
(M etodyka ozn aczan ia su b sta n cji ro zp u szczaln ych w w od zie), s. 86— 102. P rz e d sta w ie n ie to k u analizy rozpuszczalnych sk ła d n ik ó w za w a rty c h w obrazach i e k sp o n ata ch m uzealnych, pow odujących często ich niszczenie. Po om ów ieniu założeń an alizy i p b ja śn ie - n iu stosow anych w a rty k u le te rm in ó w kolejno p o dano m e to d y k ę p rzy g o to w an ia p ró b y (naw ażki), e k s tra k c ji sk ła d n ik ó w rozpuszczalnych do w yciągu wpdnego, p ró b na z a w arto ść chlorków , siarczanów i w a p ń -a, oznaczenie suchej pozostałości i s tr a ty w p raż en iu , oznaczenie alkaliczności z rozpuszczalnych w ęglanów i dw uw ęglanów , oznaczenie jonów c h lo r kow ych, siarczanow ych, w apniow ych, m agnezow ych, azotanow ych i sodow ych. P rzy tacza sposoby oblicza nia w yników i o k reśla n ia dokładności analizy oraz p ro c e n tu błędu. B ib lio g rafia 2 pozycje.
L. I. W o r o n i n a . N ie k o to ry je sw iedienija o gri-
bach, razruszaju szczic h proizw iedienija żiwopisi.
(W iadom ości o grzybach n iszczą cy ch d zieła m a la r stw a ), s. 103—404. P o d a je k ró tk ą c h a ra k te ry sty k ę biologiczną n ie k tó ry c h g rzybów i ich g atu n k i, w y hodow ane z posiew ów uzyskanych z zarażonych dzieł m a la rstw a z w y b rzeża M orza B ałtyckiego, U k ra in y , B ułg arii i Z akaukazia.
R. R. J a b r o w a. I ssledow anije b um ażnoj osnow y
dla proizw iedienij isk u sstw a . (B adania papierow ego
podłoża d zieł sztu k i), s. 104—124. C h a ra k te ry sty k a różnych ro d za jó w p a p ie ru stosow anych w dziełach sztuki, p ro d u k c ji rad z iec k iej i im portow anych, z p u n k tu w idzenia odporności na żółknięcie i trw a ło ści. P ró b y p a p ie ru p o d d aw a n o in te n sy w n em u d z ia ła niu czynników p ow odujących niszczenie p a p ie ru (ksenotest) i b ad an o w zw iązku z szybkością żółk- niienia, sk ła d u w łókna, jego sk le je n ia i odczynu pH p ap ieru . W d ru g iej części a rty k u łu a u to rk a p odaje sposoby o b ró b k i p ap ie ru stosow anego w tw órczości plasty czn ej i k o n se rw ac ji dzieł sztuki celem zw ięk sz en ia jego odporności na żółknięcie. Z abezpieczanie to p rzep ro w ad z a się ro ztw o ram i odczynników zobo ję tn ia jąc y ch . Biobliiografia 12 pozycji.
М. K. K a l i s z . Izm ie n ie n ije d re w nic h bronz w sled-
stw ije p o c zw ie nnoj korrozii. (Z m iany d aw nych brą
zó w w sk u tek k orozji gru n tow ej), s. 125—148, 27 il. Z re fero w a n o fizyczne i chem iczne procesy zachodzą ce w s tru k tu rz e , składzie chem icznym stopu m iedzi i cy n y w czasie korozji obiektów zagrzebanych w g runcie. O m ów iono sk ład chem iczny i w łasności chem iczne i fizyczne p ro d u k tó w korozji i ich w pływ n a trw ało ść daw n y ch brązów . W spom niano rów n ież w łasności ochronne i znaczenie estetyczne p a ty n y dla zaby tk ó w z b rąz u . N a ta k szerokim tle te o re ty c z
158
nym podano zasady k o n serw acji i m agazynow ania zaby tk ó w z b rąz u pochodzących z w ykopalisk. B i b lio g ra fia 18 pozycji.
E. К. К r o 11 a u. Osóbiennosti oswieszczenija raz- licznyćh ekspozicij. (W łaściw ości o św ietlen ia różnych
ek sp ozycji), s. 149— 159, 1 il. A rty k u ł om aw ia p ro b le m y ośw ietlen ia różnych ekspozycji łącznie z ek sp o n a ta m i w rażliw ym i n a św iatło. D y sk u tu ją c w łaści w ości różnych ro d zajó w ośw ietlenia po d aje c h a ra k te ry s ty k i źródeł św iatła, p re fe ru ją c ośw ietlenie sztuczne, p rzy zastosow aniu dobranych zestaw ów la m p jarzeniow ych i żarow ych. B ibliografia 5 p o zycji.
E. K. K r o 11 a u. S w ie to w o j reżim muzieja. (Zasady
o św ie tla n ia w m u zeach), s. 159—171, 1 ii. Z re fe ro w a nie w yników b ad a ń intensyw ności ośw ietlenia p rz e p row adzonych w P aństw ow ym M uzeum Rosyjskim . Obok pod an ia n o rm aty w ó w ośw ietlenia dla różnych k ate g o rii obiektów , au to r w ysuw a p o stu la ty pdnoś- nie u reg u lo w a n ia k w estii oświetleniia w bad an y m pod tym k ątem w idzenia m uzeum . B ibliografia 8 + 55 pozycji.
In fo rm a c ja o k o n feren c ji pt. K onserw acja Z abytków M etalow ych, 15.—17.1.1968, z podaniem w ykazu w y głoszonych re fe ra tó w , s. 472—173.
I. P. G o r i n, In fo rm a cja o k o n feren c ji K om itetu K o n serw ato rsk ieg o IGOM w A m sterd am ie 14.—19.IX. (1969), s. 173—176.
W spom nienie p o śm iertn e o W. S. L ju b lin sk ijm s. 177—178.
W skazów ki dla autorów , n o ta tk i i spis treści. M a te ria ły in stru k ta żo w e dla zatru d n io n y ch w m u zealnych p rac o w n iach k o n se rw ato rsk ich i la b o ra to riac h . Zeszyt III. M oskw a, 1969, s. 59.
Z aw iera:
1. In s tru k c ję o uszczelnianiu gablot m uzealnych m a te ria łe m F.P., s. 4'—17, 4 ry s., 2 tab l. ^ 2. N o tatk ę ku uw adze pracow nikom m uzeów o za sadach k o n tro li w aru n k ó w te m p e ra tu ry ii w ilgotno ści, s. 18—31, 5 tab l.
3. W ytyczne o p rz e w ie trz a n iu pom ieszczeń m u zeal nych, s. 32—59, 17 tabel.
Tom 22—23 (1970), 232 strony.
J u . I. G r e n b e r g . Bibliograficzeskij Ukazatel Ino-
strannoj L itera tu ry po W oprosam Isledowanija, K o n s e rw a c h i R estawracii P roizw edenij I sk u ss tw a i Pa- m ia tn ik o w K u ltu ry . Inform ator bibliograficzn y lite
ratu ry zagran icznej nt. badania i k on serw acji dzieł sztu k i i zab ytk ów k u ltu ry. Zeszyt II, pod re d a k c ją
I. P. Goitiina.
Z eszyt I in form atora o p racow an y rów n ież przez Ju. I. G ren- berga, o b ejm u ją cy p o zy cje 1—737 op u b lik ow an y został w to m ie 12 (1964') Soob szczen ij. Z eszyt II o b ejm u je p o zy cje od 738—1574. Z aw iera o m ó w ien ie lite ra tu ry w ydanej w la ta c h 1961—1964 i o m ó w ien ie w y d a w n ic tw n iep erio d y cz n y c h za lata 1950—1960. Każdą n otą b ib liograficzn ą zaopa trzon o w k r ó tk ie streszczen ie.
,Podz:ał i sy stem aty zacja m a te ria łu podobnie ja k w zeszycie I o b ejm uje:
Część I. P rzechow yw anie w m uzeach i ogólne zagad n ien ia konserw acji. — O chrona zabytków k u ltu ry . O św ietlenie w m uzeach. O środki badań, la b o ra to ria i praco w n ie k o n se rw ato rsk ie. K onferencje, szkolenie k o n se rw ato ró w . W ystaw y. Ogólne zasady k o n se rw a cji m uzealiów , s. 5—42, poz. 738—898.
Część II. M alarstw o. — M ateriały, przybory, te c h n i k a . B adania m etodam i fizycznym i i chem icznym i.
F ałsz erstw a dzieł sz tu k i i ek sp erty za naukow a. O chrona p rzed szkodnikam i biologicznym i. K o n ser w acja zabytków m a la rstw a . O gólne zasady. K on serw acja p łó tn a i d rew n a; p ark ie to w an ie . K o n serw a cja m a la rstw a tem perow ego, tem perow o-olejnego, olejnego, sztalugow ego. K onserw acja m a la rstw a en- kaustycznego, ściennego i m ozaik, s. 45—'126, poz. 899 —1206.
Część III. Ryciny, ręk o p isy i dokum enty. — M ate riały i technika. P rzech o w y w an ie i k o n se rw ac ja g r a fiki, rękopisów , dokum entów i pieczęci w oskow ych. Z w alczanie szkodników biologicznych, s. 129'—146, poz. 1207—1273.
Część IV. Rzeźba, rzem iosło arty sty czn e, archeolo gia. — M a teria ły i tech n ik a rzeźby i rzem iosła a r ty stycznego, zab y tk i ze skóry, laki, szkła i ceram iki, kam ienia, m etalu. B adanie zabytków rzeźby, rzem io sła artystycznego i archeologii, ogólne zasady, tk a niny, drew no, szkło i ceram ik a, kam ień i gips, m e tal. K o n se rw a c ja zabytków rzeźby, rzem iosła a r ty stycznego i archeologii; ogólne zasady, kon serw acja tk a n in , .skóry, drew na, kości, szkła, ceram iki, k am ie nia i gipsu, m etalu , s. 149—'221, poz. 1274—1574. Indeks nazw isk autorów , w ykaz p rzeglądanych w y daw nictw , s. 222—230.
U w aga
A n n o tir o w a n n y j Bibliograficzesk ij Ukazatel Ino- strannoj L ite r a tu ry po W oprosam Konserw acii i Re- stawracii Proizw edenij Isku ss tw a i P a m ia tn ik o w K u l tury. (O patrzony notam i inform ator b ibliograficzny
zagran icznej literatu ry nt. k o n serw a cji dzieł sztuki
i zabytków k ultury). Zeszyt III. O pracow ał Ł. W. Wołkow. Wyd. M inisterstw o K u ltu ry ZSRR, W szech- związkow e C en traln e L ab o rato riu m N au k o w o -B a daw cze K onserw acji M uzealnych Z abytków S ztuki (WCNILKR), M oskw a 1970, 277 stron, tech n ik a p o w ielaczowa. O bejm uje pozycje od 1575—2023 om aw ia jące lite ra tu rę w y d an ą w la tac h 1965—1968. K ażda pozycja oprócz noty bibliograficznej za w iera stre s z czenie. Zachow ano zasadę u k ła d u i sy stem atyzacji m a teria łu p rz y ję tą w zeszytach I i II; kolejne części zaw ierają noty i k ró tk ie streszczenia lite ra tu ry do tyczącej nast. zagadnień: ' Część I. O chrona zabytków k u ltu ry i p rzechow yw a nie ich w m uzeach, s. 4—32, poz. 11575— 1639.
Część II. M alarstw o, s. 35— 142, poz. 1640— 1859.. Część III. R yciny, rękopisy ii dokum enty, s. 145'—153,
poz. 1860—1879. :
Część IV. Rzeźba, rzem iosło arty sty czn e i arch eo lo gia, s. 156—222, poz. 1880—2023.
In d ek s nazw isk autorów , s. 223—236. . ... W ykaz przeglądanych w yd aw n ictw periodycznych i nieperiodycznych (z polskich umieszczono: B iblio tekę M uzealnictw a i O chrony Z abytków , O chronę Z abytków i M ateriały Zachodni,o-Pom orskie), s. 237— 239.
R ejestr tłum aczeń w ykonanych przez oddział in fo r m acji naukow ej W CNILKR, s. 240—275, poz. 224— 366. (P oprzednie odcinki re je s tr u tłum aczeń zostały opublikow ane w Soobszczenijach, t. 4, 7, 47—18).
J anusz L e h m a n n
RECENZJA
P a u l G a u d ę 1: Bibliographie der archäologischen
K onservierungstechnik. Z w eite erw eiterte Ausgabe.
„E rgänzungsbände des B e rlin er Ja h rb u c h fü r V or- und F rü h g e sch ic h te”, 2: 1969, 374 strony.
Je st to drugie, rozszerzone w ydanie opublikow anej dziesięć la t w cześniej przez tegoż a u to ra pierw szej próby zestaw ienia lite r a tu r y pośw ięconej k o n se rw a to rstw u archeologicznem u (P. G audel: B ibliographie der archäologischen K onservierungstechnik. „B erli n er B lä tte r fü r V or- und F rü h g e sch ic h te”, 8: 1959. Por. „O chrona Z ab y tk ó w ”, X IX (1966), n r 4, s . '81). Przed pojaw ieniem się drugiego w y d an ia ukazały się przygotow ane przez R. D. B lecka kolejne b ib lio g ra fie pośw ięcone zastosow aniu chem ii w k o n se rw a to r stw ie (R. D. Bleck: B ibliographie der archäologisch -chem ischen L ite ra tu r. „B eiheft zu A lt-T h ü rin g e n ”, 1966; tenże: Chem ie in der K onservierung. B iblio grap h ie n atu rw isse n sc h a ftlic h e r K o n serv ie ru n g sv e rfa h re n I. „N eue M useum skunde”, XI (1<968), 3; — II. Tam że, X II (1969), 1) niezm iernie cenne ze względu na konieczność ak tu a ln e j in fo rm acji zw iązanej ze s ta łym rozw ojem badań nad tw orzyw am i sztucznym i i ich użyciem w technice k o n se rw ato rsk iej (por. s ta łe działy bibliograficzne w naszym czasopiśmie). S ygnalizow ana b ib lio g rafia G audela pow tarza pozycje ze brane w pracy z 1959 r. d uzupełnia je p racam i z la t 1960— 1966. K ażda nowo uw zględniona p rac a poza pełnym opisem bibliograficznym zaopatrzona została w k ilkuzdaniow e om ów ienie jej treści. T ytuły w szy st kich pozycji obcojęzycznych zostały przetłum aczone na język niem iecki. T y tu ły z w y d an ia pierw szego pow tórzono w niem ieckim tłum aczeniu z podaniem
ro k u p u b lik a cji i odsyłaczem do w y d an ia pie rw sz e go, w k tórym zn a jd u ją się ich k ró tk ie om ówienia. B ibliografię opracow ano w układzie rzeczow o-przed- m iotow ym p rzy zachow aniu jednolitego c h a ra k .e ru poszczególnych działów i poddziałów znacznie ro z b u dow anych w stosunku do w yd an ia pierw szego. S k ró tow e p rzedstaw ienie u k ła d u b ib lio g rafii pozwoli za interesow anym dokładniej zorientow ać się w jej treści:
I. P race ogólne, 1 — przeglądy, podręczniki, b ib lio grafie, 2 — lite ra tu ra pom ocnicza z zakresu nauk przyrodniczych i technicznych, 3 — h isto ria technik, 4 — chem ia i fizyka w technice archeologicznej, 5 — m etody badaw cze, 6 — archeologia podw odna, 7 — tech n ik a w ykopaliskow a, 8 — m etody p re p a ra to rsk ie , 9 — dokum entacja, b adania, analizy, 10 — ren tg en , 11 — fo to g ra m e tria d pom iary, 12 — lakiery, 13 — pobieranie i przechow yw anie próbek do oznaczeń m a teria łu i w ieku, 14 — zastosow anie próżni, 15 — zastosow anie ultradźw ięków ,
II. O dnaw ianie i k o n se rw ac ja m ateriałó w , A — po chodzenia nieorganicznego, 1 — m etale, 2 — żelazo, 3 — miedź, brąz, 4 — m etale szlachetne, 5 — ołów, 6 — cynk i cyna, 7 — m onety, 8 — szkło, 9 — c e ra m ika, 10 — kam ień, cegła, .zapraw y, 11 — rzeźby, przedm ioty kam ienne, 12 — w ielkie budow le k am ie n
ne, m urow ane, 13 — re k o n stru k c ja i przenoszenie m a larstw a ściennego, 14 — przenoszenie, i u zu p ełnianie m ozaik, В — p rzedm ioty pochodzénia organicznego, 1 — te k sty lia, 2 — drew no, 3 — kość, róg, kość słoniowa, 4 — skóra, 5 — m um ie i m um ie bagienne, 6 — pergam in, p ap iru s, papier,
