Monika Tantzscher
Grupy operacyjne Stasi w krajach
bloku wschodniego
Pamięć i Sprawiedliwość 5/1 (9), 43-61
2006
Monika Tantzscher
Grupy operacyjne Stasi
w krajach bloku w schodniego
Wprowadzenie
M in iste rstw o B ezpieczeństw a P aństw ow ego (M inisterium für S taatssicher h eit - M fS) d y sp o n o w ało w krajach b lo k u w sch o d n ieg o - z w yjątkiem R u m u nii - oraz w krajach rozw ijających się w łasnym i jed n o stk am i (D iensteinheiten) lub g rupam i operacyjnym i (O p e rativ g ru p p e n - O G ) fu nkcjonującym i na p o d staw ie p o ro z u m ie ń m iędzy n aro d o w y ch . P racow nicy ty ch jed n o stek z a tru d n ia ni byli zależnie o d p io n u re so rtu , w k tó ry m p ra c o w a li1. P olityczno-operacyjne k om p eten cje tych grup obejm ow ały w szystkich obyw ateli N R D , któ rzy n a k ró tk o lub n a dłuższy czas zatrzym yw ali się w d anym kraju. P oniew aż działal ność M in iste rstw a B ezpieczeństw a Państw ow ego w tak ich krajach, jak B ułga ria, W ęgry i C zechosłow acja, k o n c e n tro w a ła się n a zap ob ieg aniu ucieczkom obyw ateli N iem iec W sc h o d n ic h do R FN , a także n a k o n tro li tu ry styk i i p o d ró ży oraz zagranicznego p erso n elu pań stw o w y ch b iu r podróży, o d lat sied em dziesiątych działające tam grupy operacyjne n a d z o ro w an e były p rzez o d p o w ie dzialny za te zad an ia W ydział G łów ny VI (M fS -H au p tab teilu n g VI) re s o rtu 2. O d ro k u 197 6 w krajach tych działały także agendy założonej nieco w cześniej C entralnej G ru p y K oordynacyjnej (Z en trale K o o rd in ieru n g sg ru p p e - Z K G )3, zatru d n iające w każdym z n ich jed nego lub d w óch pracow nik ów , k tó ry c h za d an iem było zw alczanie instytucji ułatw iających ucieczkę oraz zapobieganie p o d ejm o w an y m p rzez obyw ateli N R D stara n io m o uzyskanie azylu p o p rzez am basady k rajó w zachodn ich.
N iezależnie od tego, od ro k u 1986 k ontrw y w iad delegow ał do tych krajów oficerów łącznikow ych, którzy w spółpracując z etatow ym i pełno m ocn ik am i do spraw bezpieczeństw a am basad N R D , zajm ow ali się kw estiam i zw iązanym i z obronnością, to znaczy spraw dzaniem k o n ta k tó w k iero w nikó w i p racow nikó w ambasady, k o n tro lo w an ie m ich czasu w olnego, o ch ro n ą tajem nicy służbowej i państw ow ej oraz k o n tro lą za trudniony ch w placów ce obyw ateli kraju pobytu. D o zadań oficerów łącznikow ych należało także k o n tro lo w an ie innych zagra nicznych przedstaw icielstw N R D oraz p raca k on trw yw iadow cza w śró d turystó w
1 Chodzi o konkretne piony, takie jak kontrw yw iad, kontrola podróży i ruchu turystycznego, go spodarki narodow ej, szkół wyższych itp.
2 Por. M . Tantzscher, Die H auptabteilung VI. Grenzkontrollen, Reise- und Touristenverkehr, MfS-
-Handbuch, cz. III/14.
3 Por. B. Eisenfeld, Die Zentrale Koordinierungsgruppe. Bekämpfung von Flucht und Übersiedlung,
w schodnioniem ieckich, którzy w o środ kach w ypoczynkow ych naw iązyw ali k o n takty z osobam i podróżującym i na Z achó d.
W działalności na terenie Zw iązku Radzieckiego i Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej najważniejszy był W ydział G łów ny II M inisterstw a Bezpieczeństwa Pań stw ow ego (M fS-H auptabteilung II), czyli kontrw yw iad. D o jego zadań należały: koordynacja w spółpracy z partnerskim i służbam i, dem askow anie rezydentur i p o szczególnych agentów państw należących do N A TO ze szczególnym uw zględnie niem RFN , a także inform ow anie kierow nictw a partyjnego i państw ow ego N R D 0 zjawiskach w ażnych z p u n k tu w idzenia bezpieczeństw a państw ow ego.
P racow nicy G łó w n eg o Z a rz ą d u W yw iadu (H a u p tv e rw a ltu n g A ufkläru ng - HVA) z reguły działali sam odzielnie i nie w chodzili w skład grup operacyjnych.
Form alnie przedstaw iciele M inisterstw a B ezpieczeństw a Państw ow ego byli zw iązani z m inisterstw am i spraw w ew nętrzny ch w Pradze, Sofii, Budapeszcie 1 W arszawie, którym podlegały służby bezpieczeństw a danego kraju. Jedynie w przypadku M oskw y za spraw y zw iązane z g ru pą operacyjną był bezpo śred nio odpow iedzialny m inister bezpieczeństw a narod ow eg o.
W spó łpraca odbyw ała się na podstaw ie dw ustronnych i w ielostronnych p o ro zum ień i zw iązanych z nim i protokołów , a także regulam inów grupy operacyjnej oraz zatw ierdzonego planu współpracy. A ktualny zestaw zadań ustalano podczas regularnie odbyw anych konsultacji. P racow ników delegow ano za granicę najczę ściej na cztery lata, a po tym okresie personel był wym ieniany. K ontakty ze służ bam i partnerskim i kraju p obytu oraz w ym iana tajnej poczty przebiegały zazwy czaj za pośrednictw em oficerów łącznikow ych oraz bezpośrednio przez biura ko n tak tó w z zagranicą, k tóre także podejm ow ały decyzje dotyczące p ro blem ó w operacyjnych, na przykład w spólnego opracow ania działań operacyjnych (O p era tive Vorgänge - OV) centralnego znaczenia, w ykorzystania specyficznej techniki, zatrzym ań i poszukiw ań. W konkretnych przypadkach M inisterstw o Bezpieczeń stw a Państw ow ego zw racało się także do służb granicznych lub celnych danego kraju, k tóre n a zlecenie m iejscowych organów bezpieczeństw a zbierały d o d atk o w e inform acje. N iezależnie od tego m iędzy grupą operacyjną i służbam i bezpie czeństw a danego kraju istniała bezpośrednia w ym iana inform acji, n a przykład w przypadkach podejrzenia ucieczki obyw ateli N R D do R FN , kiedy obyw atele ci nawiązywali kontakty z obyw atelam i krajów zachodnich lub przedsiębiorstw am i
44
turystycznym i lub kiedy istniały dow ody na ich „antypaństw ow ą działalność”. Stałym elem entem pracy grup operacyjnych były prośby o k o n tro le k iero w a ne do innych w ydziałów M inisterstw a B ezpieczeństw a P aństw ow ego, a dotyczą ce osób, k tó re wcześniej były już rozpracow yw ane. W ielu obyw ateli N R D w y k o rzystyw ało bow iem pobyt w Bułgarii, C zechosłow acji, n a W ęgrzech lub w Polsce, by spotkać się z krew nym i i znajom ym i z R FN , razem z nim i spędzić urlo p , a cza sem - w spólnie zaplanow ać ucieczkę n a Z achód.Je d n a grupa operacyjna liczyła od ośm iu do czternastu etatow ych p ra co w n i ków, a więc niezw ykle m ało w p o ró w n a n iu z ich zakresem obow iązków . Także liczba podlegających im oraz tak zw anym referato m podstaw o w y m (Basisrefera te) grup operacyjnych w M inisterstw ie B ezpieczeństw a Państw ow ego tajnych w sp ółpracow ników - do których należeli przede w szystkim mieszkający za gra nicą obyw atele N R D - była w zględnie niew ielka. D o realizow ania zadań stoso w ano strategie spraw dzone już n a terenie N R D . N ajw ażniejsza była tu
rozrasta-jąca się z biegiem lat siatka tajnych w sp ółpraco w n ik ów (inoffizielle M itarb eiter - IM ), społecznych w sp ółpracow ników na rzecz bezpieczeństw a (G esellschaftli che M itarb eiter für Sicherheit - S)4, a także oficerów pracujących n a etacie n ie jaw nym (O ffizieren im beso n d eren Einsatz - O ibE)5. P racow ali oni w insty tu cjach państw ow ych odpow iedzialnych za d o b ó r p raco w n ik ó w do zagranicznych przedstaw icielstw N R D oraz biur podróży, a także za delegow anie studentów , naukow ców , specjalistów i p racow nikó w do krajó w socjalistycznych. N ie należy zapom inać rów nież o w spółpracujących z grupam i operacyjnym i donosicielach Stasi.
Kolejną kategorię stanow ili tajni w spółpracow nicy i szeregow i pracow nicy M in isterstw a B ezpieczeństw a P aństw ow ego, którzy zbierali inform acje jako przew odnicy wycieczek, tłum acze lub zwykli turyści. Do tego czasowego zajęcia byli w erbow ani i instruow ani przez wszystkie zarządy okręgow e oraz urzędy p o w iatow e reso rtu bezpieczeństw a i tw orzyli najw iększą grupę inform atorów .
W krajach socjalistycznych, w któ ry ch nie było grup operacyjnych do spraw obserw acji ru ch u turystycznego i podróży, zadania te w ypełniali tajni lub spo łeczni w spółpracow nicy. O d początku lat siedem dziesiątych w ystępow ali oni ja ko przedstaw iciele państw ow ych biur podróży na sow ieckim brzegu M orza C zarnego, n a w ybrzeżach R um unii, w Polsce (W arszawa, M orze Bałtyckie, Szcze cin, ośrodki turystyczne w K arpaczu i Z ak o p a n em )6 oraz w Jugosław ii (ośrodek turystyczny w Sibeniku).
O ficerow ie do zadań specjalnych m ający status dyplom atyczny, tacy jak eta tow i pełnom ocnicy do spraw bezpieczeństw a am basady i pracow nicy operacyj ni, oraz pracow nicy G łów nego Z arząd u W yw iadu nie byli zw iązani z grupam i operacyjnym i, ale ściśle z nim i w spółpracow ali.
N ależy dodać, że M inisterstw o Bezpieczeństwa Państw ow ego utrzym yw ało grupy operacyjne także w kom unistycznie zorientow anych krajach Trzeciego Świata, n a przykład w Jem enie Południow ym , M ozam biku i Etiopii. G rupy te m iały za zadanie kontrolow an ie i ochranianie przebyw ających w tych krajach, szczególnie zaś w rejonach kryzysowych, obyw ateli N R D i w tym celu w sp ó łp ra cowały z lokalnym i służbam i bezpieczeństw a, a także korzystały z pom ocy p rz ed stawicieli N arodow ej A rm ii Ludowej (N ationalen Volksarmee - NAL)7. W n iek tó rych krajach - na przykład w Tanzanii, Egipcie, Angoli, n a Kubie, w W ietnam ie
i N ikaragui - to oficerow ie łącznikow i M inisterstw a Bezpieczeństwa Państw ow e-
45
go, a nie grupy operacyjne, koordynow ali w spółpracę z tam tejszym i organam ibezpieczeństw a i pełnili rolę konsu ltan tó w oraz doradców . O ficerow ie ci funkcjo now ali także jako etatow i pełnom ocnicy do spraw bezpieczeństw a am basad. W krajach rozwijających się - inaczej niż w krajach bloku w schodniego - grupy
4 Osoby w spółpracujące z M inisterstw em Bezpieczeństwa Państwowego, które z reguły nie były wykorzystywane do bezpośredniego rozpracow yw ania „osób w rogich”.
5 Etatowi pracownicy M inisterstwa Bezpieczeństwa Państwowego wykorzystywani na obszarach ważnych z punktu w idzenia bezpieczeństwa.
6 O d roku 1970 M inisterstw o Bezpieczeństwa starało się o utrzymywanie stałych kontaktów m ię dzy punktam i granicznymi w Polsce i N R D ; chodziło o to, by aby zaangażować organy kontroli paszportow ej i celnej do realizacji zadań związanych z bezpieczeństwem państwa.
7 Por. H.-J. Döring, „Es geht um unsere E xistenz”. Die Politik der D D R gegenüber der D ritten Welt
operacyjne pełniły przede wszystkim funkcje doradcze i w spierające przy ro dzi m ych służbach bezpieczeństw a. Działalność ta dotyczyła zarów no budow y ap ara tu bezpieczeństw a, jak i bieżącej pracy politycznej i operacyjnej.
W N R D istniały grupy operacyjne służb bezpieczeństw a innych krajów. N aj liczniejsza była grupa Polskiej Rzeczypospolitej Ludow ej, zatrudniająca w latach osiem dziesiątych od pięciu do siedm iu etatow ych praco w n ikó w oraz około czte rech specjalistów kontrw yw iadu w ojskow ego. G ru p a operacyjna Czechosłow acji w Berlinie liczyła od czterech do sześciu stałych pracow ników , W ęgier - od dw óch do pięciu, a Bułgarii - do czterech. Istniały rów nież grupy operacyjne Korei Pół nocnej, W ietnam u, M ongolii i Kuby. Dzisiaj wiemy, że ich działalność polegała na zapew nianiu bezpieczeństw a i ko ntro lo w an iu przedstaw icielstw zagranicznych tych państw oraz ich obywateli, którzy zatrzym ywali się n a terenie N R D .
Najw ażniejszym w ątk iem p o w in n a tu być dom inująca ro la sow ieckich sił bez pieczeństw a, jednak w archiw ach M inisterstw a B ezpieczeństw a Państw ow ego N R D m ożna znaleźć niew iele śladów jej działalności. Przykładem tej dom inacji jest uzgadnianie strategii grup operacyjnych przez KGB i re so rt bezpieczeństw a N R D w spraw ie kryzysu w Polsce8.
Grupa Operacyjna M oskwa
N ajdłużej istniejącą grup ą operacyjną w krajach socjalistycznych była G rup a O peracyjna M oskw a. Jak w iadom o, po zakończeniu II w ojny światowej w D ub nej i w innych m iejscow ościach ZSR R przetrzym yw ani byli w ybitni niem ieccy naukow cy i specjaliści, którzy pracow ali n ad tajnym i p rojektam i badaw czym i, w tym także w ojskow ym i. W ro k u 1951 n a studia do M oskw y w ysłano 175 m a tu rzy stów z N R D . Jednakże poro zum ienie n a poziom ie m inisterialnym w sp ra wie stacjonow ania grupy operacyjnej M o skw a zostało zaw arte d op iero w 1973 r. w ram ach ogólnego poro zu m ien ia o w spółpracy M inisterstw a B ezpieczeństw a Państw ow ego i sowieckiej służby bezpieczeństw a9.
G ru p a O peracyjna M o skw a podlegała bezp ośredn io kierow nikow i W ydzia łu II, którym ostatnio był generał dywizji G ü n th er K ratsch, lub jego zastępcy p u ł kow nikow i D ieterow i O ertelow i. Funkcjonow ała n a podstaw ie regulam inu g ru py operacyjnej M o sk w a10 oraz p o ro zu m ień dotyczących zadań operacyjnych,
46
zaw artych m iędzy W ydziałem II M inisterstw a B ezpieczeństw a Państw ow ego N R D i W ydziałem II KGB.O bok G rupy O peracyjnej M oskw a i jej delegatur - grup roboczych Leningrad i Kijów - na terenie Z w iązku Radzieckiego działali także przedstaw iciele innych pio n ó w operacyjnych enerdow skiego reso rtu bezpieczeństw a. Jak w iadom o,
8 Por. BA, BstU, HA II/10 710, G rupa operacyjna Warszawa, Uwagi odnośnie do rozm owy z do w ódcą grupy operacyjnej KGB towarzyszem generałem -lejtnantem Pawłowem w Ambasadzie ZSRR w Warszawie, 26 VII 1983 r., k. 2 5 4 -2 5 5 .
9 Por. ibidem, SdM, 423, Porozum ienie o w spółpracy między M inisterstw em Bezpieczeństwa Pań stwowego Niemieckiej Republiki Demokratycznej i Komitetem Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie M inistrów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Projekt E. H oneckera przyjęty 28 XI 1973 r., k. 182-192.
10 Ibidem , HA II/10 248, Regulamin grupy operacyjnej Wydziału G łównego II w ZSRR podpisany przez płk. Brücknera, Berlin, 1 VI 1986 r., k. 75-82.
służby bezpieczeństw a pań stw RW PG w spółpracow ały m iędzy sobą przy realiza cji takich zadań, jak o ch ro n a produkcji związanej z o b ro n ą państw a, a także w sferze nauki, techniki, pozyskiw ania energii i b og actw n aturaln ych oraz h a n dlu zagranicznego. W latach osiem dziesiątych n a b ud ow ach w Z w iązku R adziec kim pracow ało p o n ad 140 000 specjalistów i ro b o tn ik ó w z krajów RWPG, w tym od 5 0 0 0 do 6000 praco w n ik ó w z N R D , o k tó ry ch troszczyła się g ru pa ro bocza pio n u XVIII (A rbeitsgruppe Linie XVIII) zajm ującego się o ch ro n ą g ospo darki narodow ej.
D o G rupy O peracyjnej M oskw a należało także dw óch oficerów n a etatach niejaw nych W ydziału I z kontrw yw iadu w ojskow ego i straży granicznej, którzy byli zatru d n ien i jako dyplom aci w am basadzie N R D w M oskw ie i w konsulacie generalnym w L eningradzie. Ich zadaniem była o ch ro n a przebyw ającego od dłuższego czasu w ZSR R personelu N arodow ej A rm ii Ludow ej. Do G rupy O p e racyjnej M oskw a organizacyjnie przynależeli rów nież dwaj pracow nicy w yw ia du, podlegający jednak jedynie kierow nictw u G łów nego Z arząd u W yw iadu. Po za tym należeli do niej także kierow nik w ydziału do spraw bezpieczeństw a am basady (ostatni na tym stanow isku był m jr H elm u t Reinsch), a także wszyscy podlegający m u oficerow ie do spraw bezpieczeństw a i k on troli.
M iędzy G ru p ą O peracyjną M oskw a a biu rem do spraw stu d en tó w zagranicz nych m inisterstw a szkolnictw a wyższego i zaw odow ego ZSR R istniały kon tak ty zarów no oficjalne, jak i nieoficjalne. R eferat 8 W ydziału X X zajm ow ał się o ch ro n ą n auki i szkół wyższych, a zatem także stu d en tó w z N R D studiujących za gra nicą. K ontrola n ad w spólnym i p ro gram am i badaw czym i instytucji edukacyjnych krajó w socjalistycznych została w pisana w długofalow y plan w spółpracy m iędzy W ydziałem X X i W ydziałem V radzieckiego KGB.
W roku 1989 grupa etatow ych praco w n ik ó w M in isterstw a B ezpieczeństw a N R D w ZSR R liczyła trzynaście osób i dysponow ała bu dżetem w w ysokości o k o ło 483 000 m arek dew izow ych (ekw iw alent m arki zachodnioniem ieckiej). Jej o statnim kierow nikiem był płk Siegfried Schliebe, któ ry objął to stanow isko po ppłk. R udolfie W enzelu. Po ro k u 1986 kierow nikam i grup roboczych byli mjr R olf Biehl w Kijowie i kpt. D iethelm Kühl w Leningradzie. W spólnie kierow ali oni 88 tajnym i w spółpracow nikam i, 20 społecznym i w spó łpraco w nikam i oraz 20 tak zw anym i tajnym i w spółp raco w nikam i łącznikow ym i [V erbindungs-IM ]11.
Ci o statni utrzym yw ali k o ntak ty z osobam i, k tó re podejrzane były o prow ad ze-
47
nie „w rogiej” lub w yw iadow czej działalności. D o osób tych zaliczali się n a p rzy kład koresp o n d en ci i dyplom aci z R FN , ale także opozycjoniści, którym i z zasa dy zajm ow ano się w e w spółpracy z radzieckim i służbam i bezpieczeństw a.
W spó łp raca z KGB p ro w a d zo n a była najczęściej w ram ach re ferató w o p e ra cyjnych W ydziału II (kontrw yw iad) i 5 Z arząd u - tak zw anego referatu do spraw dysydentów i ideologii. Podczas corocznych spotkań roboczych k ierow n ikó w w ydziałów oceniano w yniki w spółpracy i określano jej perspektyw y. O peracje przep ro w ad zo n e w spólnie w danym okresie ujm ow ane były w „Spisie działań polityczno-operacyjnych dotyczących interesujących o b iek tó w ” („Verzeichnis der
11 Ibidem, HA II/10 219, G rupa operacyjna M oskwa, kierow nictw o, analiza nieoficjalnej pomocy, M oskwa, 16 X 1989 r., k. 156-161.
politisch-operativen M aß n ah m en zu gegenseitig interessieren den O b jek ten ”)12. Przede w szystkim chodziło o zidentyfikow anie i ro zp racow an ie rezy den tu r oraz agentów w zachodnich przedstaw icielstw ach dyplom atycznych.
Radzieckie KGB często staw iało dysponującym nielicznym i tajnym i w sp ó ł pracow n ikam i grupom M inisterstw a B ezpieczeństw a P aństw ow ego N R D zbyt w ysokie w ym agania dotyczące w spółpracy przy działaniach operacyjnych, k tó re leżały w interesie jedynie strony radzieckiej. C hoć oficerow ie enerdow scy stara li się sprostać oczekiw aniom „braterskich służb”, z konieczności m usieli jednak nieustannie w skazyw ać na w łaściw y zakres swych zadań. N ieraz pogardliw y sto sunek sow ieckich służb bezpieczeństw a w obec grupy operacyjnej w schodnionie- m ieckiego re so rtu bezpieczeństw a w iązał się z przedłużającym się czasem o p ra cow yw ania przez nią spraw, w k tóry ch w spó łpraco w an o, lub całkow itym zaniechaniem w spółpracy i z ignorow aniem słusznych zażaleń n a w aru n k i pracy. Świadczą o tym skargi na niechętne u d ostępnianie sam ochodów , k tó re były p o n ad to częściowo niespraw ne, na złe w aru n k i sanitarne czy okresow y b rak ogrze w ania biur.
Wraz z rozpoczęciem pierestrojki G rup a O peracyjna M oskw a, zgodnie z rozka zami i po raz pierwszy z jawnie krytycznym nastaw ieniem , inform ow ała o proce sach zachodzących w polityce wewnętrznej ZSRR oraz przejawach jego rozpadu.
Grupa operacyjna w Bułgarii
K onieczność stw orzenia specjalnych grup M in isterstw a B ezpieczeństw a Pań stw ow ego N R D w innych krajach bloku w schodniego, m ających za zadanie o b serw ow anie przebyw ających tam na stałe lub czasowo obyw ateli N R D , po w sta ła d opiero po budow ie m u ru berlińskiego, 13 sierpnia 1961 r. C hoć w tym sam ym okresie zostały zam knięte także granice zachodnie krajów bloku, to jed nak przez dłuższy czas uw ażano, że ich przekroczenie jest łatwiejsze i bardziej bezpieczne niż przekraczanie granicy m iędzy N R D a R F N 13. Liczne m ające m iej sce każdego ro k u próby ucieczek obyw ateli N R D zaczynały się przew ażnie od w ycieczki do C zechosłow acji, n a W ęgry lub do Bułgarii.
Latem 1962 r. w schodnioniem ieckie MBP w ysłało swego pierw szego e ta to w ego p racow nika n a bułgarskie w ybrzeże M o rza C zarnego, skąd najwięcej osób
48
usiłow ało uciec przez „zieloną granicę” do Turcji, G recji lub Jugosław ii. O so ba mi kontak to w y m i w bułgarskiej służbie bezpieczeństw a byli: zastępca kiero w n i ka W ydziału do spraw M iędzynarod ow ych M in isterstw a S praw W ew nętrznych w Sofii, kierow nik R eferatu 8 (do spraw turystyki) II Z arząd u G łów nego MSW, stały przedstaw iciel W ydziału do spraw M iędzy naro dow ych w W arnie oraz p ra cow nicy zarządów okręgow ych i urzęd ó w p ow iatow ych M SW n ad M orzem C zarnym . N aw iązane zostały oficjalne k o ntak ty z am basadorem N R D , kierow-12 Por. ibidem, ZAIG 5175, W skazówki dotyczące rozm ów między delegacjami Komitetu Bezpie czeństwa N arodow ego ZSRR pod kierow nictw em gen. Czebrikow a i M inisterstw a Bezpieczeństwa Państwowego w Berlinie w dniach 2 2 -2 6 V 1984 r., k. 56.
13 Por. M . Tantzscher, Die verlängerte Mauer. Die Zusam m enarbeit der Sicherheitsdienste der War-
schauer-Pakt-Staaten bei der Verhinderung von „Republikflucht”, „Abteilung Bildung und Forschung
nikiem w ydziału konsularnego i radcą handlow ym w am basadzie N R D w Sofii, a także z konsulem generalnym i w icekonsulem N R D w W arnie.
N a w niosek przedstaw icieli M BP N R D Bułgarzy śledzili tu ry stó w z krajów zachodnich i obyw ateli N R D oraz ustalali person alia osób z R F N interesujących niem ieckie służby bezpieczeństw a. Prow adzili tajne przeszukiw ania p o k o i h o te low ych, brali udział w w ykryw aniu p ró b ucieczek obyw ateli N R D i ob serw ow a niu gości z Z ach o d u , a w n iektórych przypadkach dokonyw ali także zatrzym ań. G ru p a operacyjna rew anżow ała się bułgarskim p artn e ro m , przyczyniając się do „ro zp o zn an ia” przedstaw icieli biur po d ró ży z B erlina Z acho dniego oraz R FN , którzy podejrzew ani byli o w spieranie zachodnich tajnych służb.
W W arnie i N eseberze działania M inisterstw a B ezpieczeństw a Państw ow ego N R D w spierali stali przedstaw iciele biu r po dró ży N R D , tajni w spółpracow nicy w obozach dla m łodzieży w P rim orsku i Kazavite oraz pracow nicy W ydziału VIII MBP (obserwacja, dochodzenie, aresztow anie). N ajbardziej liczną kategorię „p o m o cn ik ó w ” (H elfer) - w ro k u 1970 w czasie sezonu u rlo po w eg o było ich p o n ad tysiąc - stanow ili w ykorzystyw ani okresow o tajni w spółpracow nicy podróżujący jako przew odnicy lub turyści.
W latach osiem dziesiątych grupa operacyjna w Bułgarii składała się z dziew ię ciu etatow ych pracow ników . K ierow nik — o statnim był m jr L othar Stritzke - przebyw ał w raz z trzem a pracow nikam i operacyjnym i i sekretarką w W arnie, jego zastępca w raz z dw om a pracow nik am i - w Burgas, a kolejny pracow nik - w Sofii.
Grupy operacyjne na Węgrzech
W porozum ieniu z II Z arządem G łów nym w ęgierskiego M inisterstw a Spraw W ew nętrznych grupy operacyjne M inisterstw a Bezpieczeństwa Państw ow ego przebyw ały od lata 1964 r. w Budapeszcie i n ad B alatonem . N a Węgry bardzo w iele osób jeździło pryw atnie, co praktycznie uniem ożliw iało ko ntrolow an ie ich przez organy bezpieczeństw a. N ajw ażniejszym i ośrodkam i turystycznym i, poza Budapesztem oraz północnym i południow ym w ybrzeżem B alatonu, było zakole D unaju (W yszehrad i Esztergom ), a także Köszeg blisko granicy z Austrią. Wraz z nasilaniem się ruchu turystycznego zw iększała się także liczba ucieczek obyw a
teli N R D . S tw ierdzono rów nież intensyfikację działań zach od nio niem ieckich
49
organizacji pom agających w przygotow aniu tych ucieczek oraz coraz częstszekontakty m iędzy obyw atelam i N R D i osobam i z krajów zachodnich. Służby bez pieczeństw a starały się ustalić m ożliwie najwięcej personaliów kontaktujących się ludzi. Z organizow any ruch turystyczny k o n tro lo w an o, pod ob nie jak w Bułgarii, przew ażnie dzięki przew odnikom i turystom , którzy byli albo etatow ym i p raco w nikam i enerdow skiego MBP, albo jego tajnym i w spółpracow nikam i.
O sobą k o n tak to w ą grupy operacyjnej był kierow nik 10 R eferatu II W ydziału w ęgierskiego MSW, któ ry pośredniczył także w naw iązyw aniu k o n tak tó w ze służbam i bezpieczeństw a w kom itatach (w ojew ództw ach). N a w niosek funkcjo nariuszy M BP N R D służby w ęgierskie przeprow ad zały k o n tro le archiwów, zaj m ow ały się k ró tk o trw ającym i śledztw am i, a także ud ostęp niały im sprzęt te c h niczny, m ieszkania i p u n k ty spotkań. Służby niem ieckie odpow iedzialne były za zatrzym ania obyw ateli N R D , obserw acje i dług otrw ałe śledztwa.
O statnim i kierow nikam i grupy operacyjnej na W ęgrzech byli p p łk H einz W el ler i jego zastępca m jr Peter Langner, którzy razem z jeszcze jednym p ra co w n i kiem operacyjnym oraz sekretarką przebyw ali tam n a stałe. Latem g ru pa ta w spom agana była przez osobę pracującą w m iejscow ościach Veszprém, Siófok i Heviz. K ontrw yw iad podlegał płk. H erb erto w i H eck ero dtow i.
W spółpracow nikam i p row adzo nym i przez grupę operacyjną byli d yrekto r przedstaw icielstw a biur po d ró ży w B alatonfüred i k ierow n ik b iu ra „In terflu g”. Przydzieleni grupie operacyjnej oficerow ie łącznikow i służb p artn ersk ich przeby w ali w Budapeszcie, a także w m iejscow ościach Veszprém, Siófok, Keszthely i Pecs.
W latach osiem dziesiątych w ęgierskie służby bezpieczeństw a coraz gw ałtow niej reagow ały na staw iane przez M BP N R D żądania dochodzeń, w eryfikacji i k o n tro li poczty, k tó re w sumie stanow iły p o n ad 90 proc. próśb o k o n tro lę kie row anych do W ęgrów przez inne zaprzyjaźnione służby bezpieczeństw a. W icem i nister w ęgierskiego M SW i szef służby bezpieczeństw a zażądali wreszcie od ener- dow skiego reso rtu bezpieczeństw a rozw iązyw ania w łasnych pro b lem ó w we w łasnym dom u i nieobciążania nim i Węgier.
Grupa operacyjna w Czechosłowacji
W lipcu 1965 r. zaw arte zostało porozum ienie o w spółpracy m iędzy M in ister stw em Bezpieczeństwa Państw ow ego N R D a czechosłow ackim M inisterstw em Spraw W ew nętrznych, na m ocy którego pracow nicy MPB m ogli działać na te re nie Czechosłow acji w celu kontro lo w an ia turystó w z N R D . Pierwsza grupa o p e racyjna składała się jedynie z dw óch oficerów. Sieć tajnych w spółpracow ników w ów czas jeszcze nie istniała. N a terenie Bäder D reieck, gdzie panow ał dość duży ru ch turystyczny, także osób z krajów zachodnich, obu oficerów w spierał p rzed stawiciel w schodnioniem ieckiego b iura podróży w Karlovych Varach. Działające od sierpnia 1965 r. przedstaw icielstw o w schodnioniem ieckich biur podróży w Pradze inform ow ało ich o pobytach grup turystycznych z N R D oraz instruow a ło przew odnik ów wycieczek, co m ają robić w przypadku ucieczek.
W C zechosłow acji kierow nictw o służby bezpieczeństw a było częścią M in i sterstw a Spraw W ew nętrznych. S tru k tu rą n ad rzęd n ą n ad czeskim i słow ackim
50
M inisterstw em Spraw W ew nętrznych było federalne MSW, gdzie p racow ała oso ba k o n tak to w a grupy operacyjnej - kierow nik W ydziału do spraw M ięd zy n aro dow ych, dzięki k tó rem u g rupa operacyjna m ogła składać w nioski o k o n tro lę p o szczególnych osób, pojazdów , lin ii telefo n ic zn y ch itd ., o p o szu k iw a n ia w archiw ach podręcznych, a także o przep ro w ad zenie zatrzym ań w p un k tach granicznych. D ziałania szerzej zakrojone, takie jak obserw acje, dłużej trw ające śledztw a, w ykorzystanie tajnych w sp ółpracow nikó w i śro dk ów techniczno-ope- racyjnych, prow ad zo n e były pop rzez W ydziały do spraw M iędzynarodow ych obu m inisterstw .O d stycznia 1966 r. zaczęto usuw ać prow izoryczne zabezpieczenia zainstalo w ane n a granicy N R D i C zechosłow acji, a także elektryczne zabezpieczenia na granicy C zechosłow acji i R FN oraz C zechosłow acji i Austrii. Skutkiem tego by ło coraz więcej pró b ucieczki. D la M inisterstw a B ezpieczeństw a Państw ow ego kłopotliw e było także zatrzym yw anie się wycieczek z N R D i R F N w tych sam ych
ho telach, k tó re coraz częściej w ykorzystyw ane były jako m iejsca spo tkań k re w nych, znajom ych lub p ar z obu części N iem iec. Sieć tajnych w spó łp raco w nikó w w rejo nach atrakcyjnych p o d w zględem turystycznym była k onsekw entnie ro z budow yw ana, a grupa operacyjna została w zbogacona o d o d atko w y personel. D o w spom nianych tere n ó w turystycznych i u rlop ow y ch dołączon o K arkonosze oraz Tatry W ysokie i N iskie.
Po w pro w ad zen iu ru ch u bezw izow ego oraz w zw iązku z w ydarzeniam i P ra skiej W iosny gw ałtow nie w zrosła liczba p ró b ucieczek obyw ateli N R D przez te ry to riu m C zechosłow acji. Turystyka bezw izow a została zatem zablokow ana i p o now nie w p ro w ad zo n o ją d o p iero w 1972 r. G ru p a operacyjna w Pradze została n a okres przejściow y skierow ana do tajnego w spierania procesu „norm alizacji” razem z u tw o rz o n ą wcześniej jednostką operacyjną k ierow an ą przez zastępcę M ielkego B runona B eatera i w zm ocniona przez praco w n ik ó w w y w iadu 14.
Aż do u p ad k u m u ru berlińskiego najw ażniejszym zadaniem grupy operacyjnej była obserw acja turystów . N astępnym była k o n tro la obyw ateli N R D m ieszkają cych w C zechosłow acji. W listopadzie 1989 r. ich liczba w ynosiła ok oło 1000, z czego około 30 proc. stanow ili pracow nicy przedstaw icielstw N R D w raz z ro dzinam i, a następne 30 proc. - studenci, d o k to ran ci i k ad ra n au k o w a n a uczel niach.
W kw ietniu 1987 r. dow ódcę grupy operacyjnej mjr. O sw alda zastąpił ppłk D ietrich Krause. Jego p o d w ład n i pracow ali w Pradze, K arlovych Varach i B raty sławie. Kolejni dwaj pracow nicy MBP N R D usytuow ani byli w G łów nym Z a rz ą dzie Straży G ranicznej w Brnie i w W ydziale D och od zeń w po rcie lotniczym w Pradze.
Z g odnie z zestaw ieniem z października 1989 r.15 grupa operacyjna w C zecho słowacji dysponow ała łącznie 33 tajnym i w spó łpraco w n ikam i z N R D , którzy tam pracow ali lub studiow ali. O ficerow ie MBP naw iązyw ali także kon tak ty z obyw atelam i C zechosłow acji16, przede wszystkim z byłym i praco w n ik am i cze chosłow ackich służb bezpieczeństw a, którzy p o przejściu na em eryturę byli n a dal gotow i do usług, albo z wyższymi urzędnikam i.
Grupa Operacyjna Warszawa
D o ro k u 1980 w schodnion iem ieckie M inisterstw o B ezpieczeństw a Państw o-
51
w ego nie utrzym yw ało n a teren ie Polski żadnych grup operacyjnych. M o żn az dużym p ra w d o p o d o b ień stw em przypuszczać, że tak i stan rzeczy w ynikał z n ie chętnej postaw y P olaków w obec N iem ców . M im o to w Polsce p ro w a d zo n o k o n tro lę n ad oby w atelam i N iem iec W sc h o d n ic h , łącznie z p erso n elem p rz e d sta w icielstw N R D . Po w p ro w ad ze n iu w styczniu 1972 r. ru c h u bezw izow ego, podczas corocznej konferencji służb specjalnych p o d jęta zo stała bezp o śred n ia
14 Por. M . Tantzscher, Staatssicherheit m it „menschlichem A n tlitz”. Die Folgen des Prager Frühlings
fü r den tschechoslowakischen Staatssicherheitsdienst und seine Wechselbeziehungen zu m MfS,
„Deutschland Archiv” 1998, nr 4, s. 5 3 3 -5 4 6 . 15 BA, BStU, HA II/10 773, k. 12-17.
16 Ibidem, G rupa operacyjna M inisterstw a Bezpieczeństwa w Czechosłowacji, Zestaw ienie pow ią zań z obywatelami Czechosłowacji i obcokrajowcami, Praga, listopad 1989 r., k. 18-19.
w spółpraca m iędzy w ładzam i terenow ym i M BP N R D na obszarach przygranicz nych - w K arl-M arx-Stadt (C hem nitz), D reźnie, C ottbus, Frankfurcie n ad O d rą, N e u b ran d en b u rg u , a później także w R ostocku - a polskim i służbam i bezpie czeństw a z tere n ó w p o polskiej stronie granicy. Szczególną uw agę zam ierzano zw rócić na „środow iska artystyczne, tw órcze i siły rew izjonistyczne”, poniew aż sw oboda przesiedlania się daw ała im jakoby w iększe m ożliw ości „m iędzynaro dow ego stow arzyszania się”17.
Dzięki w ykorzystaniu tajnych w spółpracow ników , zatrudnionych w e w schod- nioniem ieckich biurach podróży, oraz innych „sił operacyjnych” w ośrodkach tu rystycznych, takich jak W arszawa, Szczecin, wybrzeże M o rza Bałtyckiego, Z a k o pane i Karpacz, m ożliwe było kontrolow anie turystó w z N R D . 16 m aja 1974 r. zostało zaw arte porozum ienie o w spółpracy m iędzy M inisterstw em Bezpieczeń stw a Państw ow ego N iem ieckiej Republiki D em okratycznej i M inisterstw em Spraw W ew nętrznych Polskiej Rzeczypospolitej L udow ej18, które um ożliw iało obu stronom „ochronę obyw ateli danej strony przebyw ających n a tery to riu m d ru giej strony oraz przeprow adzanie odpow iednich działań”. W sp ółp raca n a k o n kretnych obszarach została naw iązana na podstaw ie p ro to k o łó w dodatkow ych, plan ów perspektyw icznych oraz roboczych i rzeczywiście była realizow ana19.
Pow ołując do życia C en traln ą G rupę K oordynacyjną, M inisterstw o Bezpie czeństw a Państw ow ego N R D stw orzyło instytucję, której p odstaw ę działania określał liczący 180 stro n rozkaz n r 1/75 o „zapobieganiu, rozpo znaw an iu i uniem ożliw ianiu nielegalnego opuszczania tery to riu m N R D oraz zw alczaniu działań antypaństw ow ych” z 15 grudnia 1975 r.20 U stęp 5 tego rozkazu ustalał ram y w spółpracy ze służbam i partnerskim i.
W raz ze w zrostem w pływ u sił refo rm ato rsk ich n a procesy polityczne i spo łeczne w Polsce, na przełom ie ro k u 1980 i 1981 kraj ten z w iernego sprzym ie rzeńca w spólnoty pań stw socjalistycznych stał się niepew nym ogniw em , k tóre zagrażało nie tylko jej jedności, ale także wątłej ró w no w adze sił w E uropie, a p o n ad to , jako przykład dla innych, stanow ił zagrożenie dla w ew nętrznej stabilno ści pozostałych krajów bloku w schodniego. D la M inisterstw a B ezpieczeństw a Państw ow ego N R D - po d o b n ie jak dla innych tajnych służb krajó w socjalistycz nych - Polska stała się teren em działań operacyjnych21. Po podpisan iu p o ro z u m ienia gdańskiego 31 sierpnia 1980 r. MBP, n a rozkaz k ierow n ictw a SED, zm o bilizow ało swoje siły, aby za p o m ocą do stępnych środ kó w u chro n ić przed rozerw aniem najsłabsze ogniw o U kładu W arszawskiego.
W p o d su m o w an iu spo tk an ia służbow ego p ośw ięconego sytuacji w Polsce, k tó re m iało miejsce 2 w rześnia 1980 r., M ielke w ystosow ał do kiero w n ik ó w
17 Por. ibidem, ZAIG 7693 b, Projekt wystąpienia m inistra Ericha M ielkego na konferencji służbo wej w 1972 r., k. 226 i n.
18 Ibidem , ZAIG 5627a, k. 19 i n.
19 Por. M. Tantzscher, Wir fangen an, neue gute Traditionen in der Zusam m enarbeit zu schaffen.
Über die geheimdienstlichen Beziehungen der D D R zur Volksrepublik Polen im Spiegel der MfS-Ak- ten [w:] Przyjaźń nakazana: stosunki m iędzy N R D i Polskę w latach 1 9 4 9-1990, red. B. Kerski,
Szczecin 2003.
20 BA, BStU, MfS-BdL, D okum ent nr 004806.
21 Tym term inem tajne służby N RD określały ogólnie Republikę Federalną N iem iec i kraje zachod nie jako obiekty operacji wywiadowczych oraz politycznych ingerencji w sprawy wewnętrzne.
jed n o stek operacyjnych re so rtu bezpieczeństw a alarm ujący apel22, w k tó ry m d o m agał się zintensyfikow ania pracy w yw iadow czej zarów no w Polsce, jak i na Z achod zie. 8 w rześnia 1980 r., w p o ro zu m ien iu ze stro n ą polską, zlecił u tw o rzenie grupy operacyjnej w W arszawie. W w yniku o p atrzo n eg o tą sam ą d atą „W niosku o w ykorzystanie p ra co w n ik ó w M in isterstw a B ezpieczeństw a P ań stw ow ego w PRL”, k tó reg o au to re m był kierujący W ydziałem II gen.-m jr G ü n th e r K ratsch23, n a p oczątek w yznaczono trzech p ra co w n ik ó w grupy. P ostaw io n o przed nią następujące zadania: zapew nienie stałych oficjalnych k o n ta k tó w z polskim i organam i bezpieczeństw a, koord y n acja tajnych działań w p rz ed sta w icielstw ach N R D w Polsce, łącznie z w erb o w an iem now ych tajnych w sp ó łp ra cowników, rozpoznanie i opracow anie w spółpracow nikó w tajnych służb w p rzed staw icielstw ach krajów niesocjalistycznych w Polsce oraz stała analiza sytuacji w ew nętrznej.
W regulam inie działania nowej jedn ostki24 obok obyw ateli N R D w ym ienia się Am basadę N R D łącznie z b iurem attaché w ojskow ego, konsulaty generalne w G dańsku i W rocław iu, przedstaw icielstw o handlow e łącznie ze specjalną stre fą han d lu zagranicznego, placów ki kultu raln e i inform acyjne oraz instytucje ed u kacyjne, stu d en tó w i d o k to ra n tó w z N R D w cyw ilnych i w ojskow ych uczelniach wyższych PRL, p rzedsiębiorstw a tran sp o rto w e i b iu ra k o re sp o n d en tó w p ra so wych.
Z ad a n ia kontrw yw iadow cze w śró d person elu am basady realizow ane były przez grupę roboczą „bezpieczeństw o w ew n ętrzn e”, n ad z o ro w an ą przez d o w ó d cę G rupy O peracyjnej W arszawa. D o 1986 r. grup a ta stw orzyła m .in. k artotekę w szystkich p racow ników przedstaw icielstw N R D w Polsce i członków ich rod zin oraz karto tek ę wszystkich obyw ateli N R D m ieszkających n a stałe w Polsce, aby m ożna było lepiej ich obserw ow ać oraz ustalić ich k o n tak ty i „zaw ody in teresu jące z p u n k tu w idzenia działań operacyjnych”25.
D o G rupy Operacyjnej W arszawa w łączony został pełn om o cnik do spraw bez pieczeństw a am basady i podlegli m u oficerow ie na etatach niejaw nych - szyfrant, radiotelegrafista, pracow nik W ydziału I (kontrw yw iad) i oficer łącznikow y G łów nego Z arządu W yw iadu. Tutaj także - podob nie jak w grupach operacyjnych w innych krajach - zasadą było, że pracow nicy grupy nadzorow ani byli b ezpo średnio przez ko n k retn e jednostki M inisterstw a Bezpieczeństwa Państw ow ego, pracując p o d kierow nictw em dow ódcy grupy operacyjnej. Później do grupy tej dołączono także przedstaw iciela Pionu XVIII (ochrona gospodarki narodow ej).
Najważniejsze zadania grupy operacyjnej W arszawa na rok 1982, podczas kry zysu w Polsce, ujęte zostały w dokum encie z 18 listopada 1981 r.26 Najistotniejsze z nich polegało na zdobyw aniu inform acji dotyczących układu sił w Polsce i w tym celu G łów ny Z arząd W ywiadu oddelegow ał do Polski oficera łącznikowego
22 Ibidem, 102689, MfS-BdL, pismo z 9 X 1980 r. GVS MfS 0008 N r. 18/80. 23 Ibidem, HA II/10 280, k. 4 6 6 -4 6 7 .
24 Ibidem, 62, Regulamin grupy operacyjnej Wydziału G łównego II w PRL potw ierdzony przez gen. Kratscha, Berlin, b.d., k. 377-3 8 4 .
25 Ibidem, 237, Szacunki grupy operacyjnej Warszawa dotyczące rezultatów pracy w pierwszej p o łowie 1986 r., Warszawa, 9 VI 1986 r., k. 1-11.
G ü n tera H astero k a oraz w ielu innych agentó w 27. M inisterstw o B ezpieczeństw a Państw ow ego bardzo po trzeb o w ało inform acji28.
Plan ten jest źródłem inform acji o oficjalnych pow iązaniach grupy operacyj nej z polskim i służbam i bezpieczeństw a oraz o efektyw nym w ykorzystaniu istnie jących pow iązań w celu zdobycia d o datkow ych inform acji. K ontakty z polskim M inisterstw em Spraw W ew nętrznych m iały zostać ro zb ud ow an e do po ziom u za stępców k ierow ników i k ierow ników poszczególnych wydziałów . C złonkow ie grupy operacyjnej m ieli w ykorzystyw ać k o ntakty z k om en d an tam i milicji w ich okręgach konsularnych w celu stw orzenia dalszych pow iązań z polskim i służba m i bezpieczeństw a i m ilicją w poszczególnych w ojew ództw ach. Poza tym , p o przez tajnych w spółpracow nikó w i osoby kon tak to w e (K o ntaktp artnern), nale żało naw iązać k o n tak t z „w rogim i siłam i”.
W działalność operacyjną w Polsce zaangażow ane były także teren o w e jed nostki MBP N R D . N a polecenie m inistra z 28 października 1980 r. w zarządzie okręgu F rankfurt n ad O d rą (BV F rankfurt/O d er) stw orzono w ram ach R efera tu II (Abteilung II) grupę robo czą Polska. O kręgow e jednostki M inisterstw a Bez pieczeństw a w R ostocku, N e u b ran d en b u rg u , F rankfurcie n ad O d rą, C o ttbu s i D reźnie m iały koncen tro w ać się n a naw iązaniu k o n tak tu z sąsiednim i w oje w ództw am i. D la w zm ocnienia oddziałów przygranicznych przeniesieni zostali tam dośw iadczeni pracow nicy operacyjni.
D o ro k u 1982 G ru p a O peracyjna W arszaw a p o d do w ó dztw em ppłk. H erbri- cha została uzu p ełn io n a o mjr. W enzla, R eim anna, G o ttschlinga oraz Fiedlera. G łów nym pełnom ocnikiem do spraw bezpieczeństw a am basady (am basadorem N R D był w ów czas Egon W inkelm ann) został kpt. Pfeffer.
Członkow ie grupy operacyjnej M inisterstw a Bezpieczeństwa Państwowego zo stali ulokow ani w siedzibie am basady N R D (al. I Armii Wojska Polskiego 4/6), gdzie mieli do dyspozycji 10 pokoi. P odporządkow ani byli polskiem u M inisterstw u Spraw W ewnętrznych, po którym mogli sw obodnie się poruszać. G ru pa m iała sw o je placów ki w G dańsku, Szczecinie, W rocławiu i Katowicach. W Polsce najważniej szymi partneram i MBP N R D , oprócz centrali polskich służb bezpieczeństwa, były M inisterstw o Spraw Zagranicznych, wojew ódzkie kom endy milicji, służby granicz ne, O R M O , służby celne, Biuro O chrony Rządu oraz p rok uratury i sądy.
Aby zdobyć w iarygodne inform acje dotyczące stosunków panujących w pol-
54
skim wojsku, dow ódca W ydziału G łów nego I (H auptabteilung I) został upow aż niony do rozbudow yw ania pow iązań z jednostkam i kontrw yw iadu oraz w zm acnia nia kon tak tó w między dow ództw em N arodow ej Armii Ludowej a arm ią polską.Istniała także w sp ó łp raca m iędzy P ionem XVIII (ochrona gospodarki n a ro d o wej) i odpow iadającym jej D epartam en tem V (wcześniej III) polskiego M SW p o legająca przede w szystkim na w spólnym prow ad zeniu czynności operacyjnych przeciw tym przedstaw icielom zachodnich firm , których p odejrzew ano o
zbiera-27 Por. ibidem, 280, Porozum ienie między Głów nym Zarządem II i D epartam entem II polskiego MSW dotyczące czynności grup operacyjnych MBP N RD w PRL na podstawie potw ierdzonego przedłożenia towarzysza m inistra z 8 IX 1980, Berlin, 16 IX 1980 r., k. 4 9 5-497.
28 Por. ibidem , D okum ent zastępcy ministra bezpieczeństwa państwow ego dotyczący pozyskiwania informacji odnośnie do wrogiej działalności przeciwko PRL i innym krajom socjalistycznym, Berlin, 17 XI 1980 r., k. 4 8 7 -4 9 3 .
nie tajn y ch in form acji, lub tym , k tó rzy p ró b o w a li p rz ek u p ić p ra c o w n ik ó w przedstaw icielstw handlow ych i przem ysłu, aby w ten sposób zapew nić sobie k o rzystne kontrakty. W kręgu zainteresow ań służb bezpieczeństw a znajdow ali się także pracow nicy firm zachodnioniem ieckich, którzy podczas po dróży służbo w ych w ykorzystyw ani byli jako kurierzy do przem ycania nielegalnej literatury lub m aterialnego i finansow ego w sparcia dla opozycjonistów .
W ydział X X (ochrona ap aratu państw ow ego, Kościół, opozycja polityczna) delegow ał do Polski oficera łącznikow ego, któ ry zajm ow ał się p o dtrzy m yw a niem k o n tak tó w z D epartam en tem III (wcześniej IV) MSW. D o jego zadań n ale żała m .in. obserw acja stu d en tó w z N R D 29.
Koszty utrzy m ania G rupy O peracyjnej W arszaw a gw ałtow nie rosły. Jej budżet n a ro k 1981 zaplanow ano na poziom ie 80 000, ale już w ro k u 1982 przew idy w ano konieczność p ięciokro tnego podw yższenia tej kw oty30.
Z a kierow anie G ru p ą O peracyjną W arszaw a i k o n tro lę n ad nią od pow ied zial ny był d o w ódca utw orzonej w 1980 r. grupy roboczej 4 w W ydziale G łów nym II (w 1984 r. nastąpiła zm iana nazwy n a W ydział II/10 - H A II/10) płk W illi B rück ner, k tó rem u podlegały także koordyn acja i środki bezpieczeństw a. R efe ra t 1 W ydziału G łów nego II/10 m iał za zadanie zapew nić grupie dostęp do reg u larnych i aktualnych inform acji o sytuacji w Polsce oraz operacyjnie w spierać zarów no grupę operacyjną i jej placów ki, jak i polskie służby bezpieczeństw a. R e ferat ten organizow ał podró że służbow e członków M inisterstw a B ezpieczeństw a P aństw ow ego do Polski, k o o rd y n o w ał w spółpracę różnych pionów , a także d o k um en to w ał w spółpracę grupy z osobam i ko ntaktow y m i w Polsce p och od zący m i z w pływ ow ych środow isk.
R eferat 2 w ydziału, w k tó ry m pracow ały trzy osoby, w erb ow ał tajnych w sp ó ł praco w n ik ó w G rupy O peracyjnej W arszaw a i opiekow ał się nim i, a także o p ra cow yw ał działania operacyjne. R eferat 5 opracow yw ał m .in. analizy i opinie d o tyczące sytuacji w polskim M inisterstw ie S praw W ew nętrznych i W ojsku Polskim oraz prow adził k arto tek i osób z aparatu państw ow ego i partyjnego.
W październiku 1980 r. m inistra spraw w ew nętrznych Stanisław a Kowalczy ka usunięto ze stanow iska31. Jego następcą został gen. M irosław M ilew ski. 31 lipca 1981 r. stanow isko to objął zaufany człow iek prem iera Jaruzelskiego, gen. C zesław Kiszczak. N akazał on przegrupow anie jednostek M SW n a sposób w ojskow y w tak zw ane służby.
1 czerw ca 1982 r., z p o w o d u aktywizującej się w podziem iu opozycji, w p o l skim M SW u tw o rzo n o ściśle tajne B iuro S tudiów z ok oło 60 etatam i, którego za danie polegało na przenikaniu do elit „S olidarności”. Ta jed no stk a specjalna była w spierana przez G rupę O peracyjną W arszawa.
29 Zob. ibidem, HA XX/AKG, 5901, Protokół dotyczący w spółpracy między III D epartam entem M inisterstwa Spraw W ewnętrznych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Wydziałem X X M inister stwa Bezpieczeństwa Państwowego Niemieckiej Republiki Demokratycznej w latach 1983-1988 (projekt), k. 4 -7 .
30 Zob. ibidem, D okum ent Wydziału Finansów MBP N RD dotyczący dostarczania dalszych środ ków finansowych dla G rupy Operacyjnej Warszawa, 7 VII 1981 r., k. 153-154.
31 Zob. W Sawicki, Was weiß m an von den Geheimdiensten der Volksrepublik Polen?, „Zeitschrift des Forschungsverbundes SED-Staat” 1998, nr 6, s. 5 5 -9 2 .
W tym okresie w D epartam encie II polskiego M SW (kontrw yw iad) istniał W ydział 3, któ ry jako „pion niem iecki” był odpow iedzialny za bezpośrednią w spółpracę z W ydziałem G łów nym II/10 M BP n Rd. U staw a z 14 lipca 1983 r.32 regulow ała kom petencje m inistra spraw w ew nętrznych i zakres zadań p o d le głych m u organów , w tym także służb bezpieczeństw a. Po u tw o rzeniu G rupy O peracyjnej W arszawa M inisterstw o B ezpieczeństw a Państw ow ego starało się naw iązać bezpośrednie k o n tak ty robocze z D epartam en tem II polskiego MSW. D otychczas służby bezpieczeństw a obu krajó w regularnie w spółpracow ały, m .in. odbyw ano kilka spotkań roboczych rocznie. W sp ó łp raca dotyczyła w yw iadu za granicznego i obejm ow ała przede w szystkim konsultacje i w ym ianę dośw iad czeń, a także rozpoznanie tajnych rezy den tu r krajów zachodnich, szczególnie USA, oraz w spólne opracow yw anie „ob iektów kluczow ych” w R epublice Fede ralnej N iem iec z zastosow aniem „środk ów czynnych”33. O bejm ow ała rów nież k o n tro lę ru ch u granicznego i turystyki, ochro n ę gospodarki narodow ej - przede w szystkim podczas targ ó w m iędzynarodow ych w Polsce, a także k o n tro lę p ra cow ników polskich za trudn io nych w N R D 34 oraz kultury, Kościoła, m łodzieży i inteligencji. W spółp raco w an o w sferze techn ik operacyjnych, obro ny przed działaniam i terrorystycznym i oraz p o stęp o w an ia śledczego, przekazyw ania in form acji, ochrony osób, kryptog rafii i obserwacji.
Po w ybuchu kryzysu w Polsce Z arząd G łów ny W yw iadu (HVA) zaplanow ał na ro k 1981 pierw sze „spotkanie robocze dotyczące dywersji polityczno-ideologicz- n ej”35, czyli p o la działania, k tórym w latach pop rzedn ich zajm ow ały się przede wszystkim W ydziały G łów ne X X oraz II w spólnie z polskim i p artn eram i. Dalsze plany spotkań roboczych w W arszawie i Berlinie W schodnim przew idyw ały do siedm iu konsultacji rocznie. N ajw ażniejszym i poruszanym i w ich ram ach tem ata m i były „środki czynne” oraz „praca w R F N ”. C hodziło p ra w d op odo bn ie przede wszystkim o zwalczanie polskich organizacji em igracyjnych na Z achodzie. Polska służba bezpieczeństw a ustaliła dw a ośrodki w E uropie Z achodniej, w których zaj m ow ano się działalnością antypolską lub antysocjalistyczną - R adio W olna E u ro p a oraz paryskie środow isko wydające kw artalnik „K on tak t”.
Swoje plany w spółpracy z polskim i o rganam i bezpieczeństw a m iał także o d pow iedzialny za grupę operacyjną W ydział II i dotyczyły one służb w yw iadow czych R FN , tajnych służb am erykańskich, k o re sp o n d en tó w z p aństw N A T O oraz k o n tro li poczty w celu w ykrycia „w yw rotow ej działalności im perialistycznych służb tajnych i obrony przed dyw ersją polityczno-ideologiczną”36. Powstały ta k że plany w spółpracy innych w ażnych służb specjalnych, n a przykład sektora ope- racyjno-technicznego i P ionu X X , któ ry był szczególnie zaangażow any w
okre-32 Dziennik Ustaw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1983, nr 38.
33 BA, BStU, Abt. X 280, Plan pracy na rok 1979 określający konkretnie państw a i partie, przeni kanie do w rogich tajnych służb, operacyjne wykorzystywanie Polonii w USA, zabezpieczenie wyjaz dów i przyjazdów, k. 474.
34 Do ochrony polskich robotników D epartam ent III polskiego MSW-SB utw orzył w N RD specjal ną grupę operacyjną.
35 Ibidem , Abt. X 279, k. 343.
36 Zob. Porozum ienie o w spółpracy i wzajemnej kooperacji między II Głów nym Wydziałem MBP NRD i D epartam entem II M SW PRL na okres 1 9 82-1985 podpisane przez gen. Zdzisława Sarewi- cza i gen.-mjr. G ünthera Kratscha.
sie wizyt papieża Ja n a Paw ła II we w spieranie SB „w zw alczaniu w rogich osób i grup klerykalnych”37.
W ydział III (wywiad i k ontrw yw iad radiow y) w ysłał w 1985 r. do W arszawy specjalistów, któ ry ch zadaniem była obserw acja połączeń satelitarnych am basady S tanów Z jednoczonych.
N ależy zw rócić uw agę, że tajna w spółpraca n a poziom ie p io n ó w przebiegała niezależnie od działalności G rupy O peracyjnej W arszawa, choć była przez nią w spierana logistycznie.
Je d n ą z najwyższych rangą osób k o n tak to w y ch G ru py O peracyjnej W arszawa był zastępca d y rek to ra gabinetu m inistra spraw w ew nętrznych płk Stefan Szym- czykiewicz, któ ry - jak sam pow iedział - otrzym ał o d m inistra Kiszczaka osobi ste polecenie „w yczerpującego i obiektyw nego in form ow an ia b ra tn ic h służb so cjalistycznych o w ydarzeniach w Polskiej R zeczpospolitej L udow ej”38. Z p o l skimi o rganam i bezpieczeństw a m ożn a było w każdej chw ili skontaktow ać się za po m o cą ap aratu w cz39. Pilne inform acje przekazyw ano przez oficera dyżurnego w G abinecie M in istra polskiego MSW.
W schodnioniem ieckie służby specjalne regularnie w spółpracow ały także z k ontrw yw iadem służb specjalnych Z w iązku R adzieckiego, C zechosłow acji, W ę gier, Bułgarii i Kuby, k tó re m iały swoje placów ki w Polsce. O p ró cz w ym iany in form acji n a tem aty dotyczące sytuacji politycznej w Polsce, jednym z głów nych celów było w spółdziałanie operacyjne i rozpracow yw anie określonych osób - na przykład w ram ach zw alczania stru k tu r opozycyjnych utrzym ujących ko ntakty z krajam i zachodnim i lub identyfikacji osób, k tó re odw iedzały am basady krajów zachodnich40.
W p ołow ie lat osiem dziesiątych p ersonel G rup y O peracyjnej W arszaw a li czył już czternastu etatow ych pracow ników . D o lutego 1987 r. gru p ą operacy j n ą d ow odził H ans G ottschling, k tó reg o zastąpił p p łk Peter W ilkes. Jego zastęp ca, m jr B e rn d t Schulze, by ł o d p o w ie d z ia ln y za w sp ó łp ra c ę o p e ra c y jn ą z polskim i służbam i bezpieczeństw a oraz k iero w ał p racą tajnych w sp ó łp ra co w ników . Trzech p ra co w n ik ó w zajm ow ało się kon trw y w iad em w śró d pracujących w Polsce obyw ateli N R D , jeden - zabezpieczeniem m ateriało w o-techn iczny m . O ficerem łącznikow ym z polskim zarządem w yw iadu był kpt. K nut Voigt. Do grupy operacyjnej w łączono sześciu oficerów na etacie niejaw nym : głów nego pełn o m o cn ik a do spraw bezpieczeństw a am basady N iem iec mjr. W ernera M ü llera (pseudonim „R o b ert”) oraz osoby zajm ujące się o ch ro n ą p rzed staw i cielstw zagranicznych41.
We w rześniu 1981 r. G ru p a R obocza 4 W ydziału II p rzedstaw iła ra p o rt ro cz ny42. M o żn a w nim znaleźć m .in. inform ację o tym , że istniejąca od ro k u jed n o st
37 Ibidem, Abt. X, 280, Plan pracy na rok 1983, k. 139.
38 Ibidem, HA II/10, 710, Informacja towarzysza pułkow nika Stefana Szymczykiewicza, zastępcy dyrektora Gabinetu M inistra Spraw W ewnętrznych Polski, Berlin, 13 III 1987 r., k. 5 9 -6 0 . 39 Wcz - zabezpieczona przed podsłuchem linia telefoniczna wysokiej częstotliwości.
40 Zob. ibidem, 62, Spraw ozdanie za rok 1988 szefa Wydziału G łównego II/10, Berlin, 6 I 1989 r., k. 13-33.
41 Ibidem , 279, k. 37 i n.
ka zebrała w sumie 633 raporty, oparte n a różnych źródłach. N a ra p o rtach dziennych G rupy O peracyjnej W arszaw a o p arte były 302 raporty, n a in fo rm a cjach od p racow ników innych sojuszniczych służb bezpieczeństw a - 86, n a ra p o rtac h p raco w n ik ó w polskiego zarządu w yw iadu, inform acjach tajnych w sp ó ł p racow ników i innych nieoficjalnych k o n tak tó w G rupy O peracyjnej W arszawa - 608; n a ra p o rtach G rupy O peracyjnej W arszaw a przygotow anych na p o d sta wie inform acji w łasnych - 153, n a inform acjach innych jedn ostek M inisterstw a B ezpieczeństw a Państw ow ego - 66, na inform acjach z oryginalnych m ateriałó w „S olidarności” - 73. Poza tym G ru p a O peracyjna W arszawa przy gotow ała trzy analizy dotyczące przyczyn i przebiegu kryzysu w Polsce.
W ra m ach w sp ieran ia polskich służb bezpieczeństw a W ydział II p rzek azy w ał im za p o śre d n ic tw em G ru p y O peracyjnej W arszaw a inform acje o rzekom ej działalności służb zach o d n io n iem ieck ich skierow anej p rzeciw po lskim ob yw a telo m i polskim organizacjom w R FN , o p erso n alia ch obyw ateli p olsk ich o d w iedzających przedstaw icielstw o N iem iec Z a c h o d n ic h w N R D , utrzym ujących „stałe telefoniczne, k o re sp o n d en cy jn e i osobiste k o n ta k ty ” z osobam i z krajów za ch o d n ich lub tych, któ rzy p ro w ad zili „działalność p o lity czn ą albo k ry m in al n ą w N R D lub w innych p ań stw ach socjalistycznych”. D o dać do tego należy jeszcze „działalność organizacji rew anżysto w sk ich i innych organizacji w ro gich PRL” .
Z eb ran e w ciągu ro k u dane G rupy Roboczej 4 obejm ow ały 12 000 osób w tak zw anych k arto tek ach podejrzanych, poszukiw anych i w skazyw anych, 26 0 0 osobistych akt obyw ateli polskich dysponujących licznym i k on tak tam i z Z ach odem , oraz 5 7 2 fakty polityczno-operacyjne. Ten pierw szy bilans nie w y gląda bynajm niej źle, zważywszy na to, że n ow o założona jed nostka m ogła k o rzystać początkow o w yłącznie z tajnych w spó łp raco w n ik ów W ydziału G łó w n e go II/14 (ochrona M inisterstw a S praw Z agranicznych oraz przedstaw icielstw zagranicznych), którym i byli w yłącznie obyw atele N R D przebyw ający w Polsce przez dłuższy czas z p o w o d ó w służbow ych lub zaw odow ych, niekoniecznie go tow i do podjęcia now ych obowiązków.
Z p o m ocą G rupy O peracyjnej W arszawa i dzięki skutecznem u w ykorzystaniu tajnych i społecznych w sp ółpraco w ników z N R D , którzy m ieli k o n tak t z osoba m i n a kluczow ych stanow iskach w Polsce, m ożn a było szybko rozw ijać działal ność. Początkow o najważniejsze były inform acje dotyczące ogólnej sytuacji w kraju, p o tem także działalności polskiej opozycji oraz inform acje o sym paty zujących z nią organizacjach i osobach na Z achodzie. Praca tajnych w sp ó łp ra cow ników w spierana była rów nież przez grupy robocze i referaty pow stające w okręgow ych zarządach M BP N R D , których stru k tu ra była analogiczna do struktury referatu podstaw ow ego (Basisreferat).
D o połow y lat osiem dziesiątych G ru p a O peracyjna W arszaw a oraz oficerow ie na etatach niejaw nych w przedstaw icielstw ach N R D w Polsce stw orzyli sieć o k o ło 150 tajnych w spółpracow ników 43. Sieć in fo rm ato ró w u zu pełniana była przez tak zw ane osoby kontak to w e (K ontaktpersonen - KP) lub ludzi, z którym i k o n tak to w an o się oficjalnie. Rodzaje pow iązań zapisyw ano p o d zaszyfrow anym i
określeniam i: „F re d ” oznaczał osoby k o n ta k to w e w p olskim M S Z , „ M a rtin ” - tajnych w spó łp raco w n ik ó w grupy operacyjnej W arszawa, „K o n rad ” - niezw er- bo w ane osoby kontak to w e i wreszcie „ R u d o lf” - osoby zw iązane z należącym i do dw óch ostatnich kategorii („ M artin ” lub „K o n rad ”).
Z zestaw ienia tych „ź ró d eł” sporządzonego przez M BP N R D 14 listopada 1986 r. m ożna w yw nioskow ać, że inform atorzy po chodzili z m inisterstw , w ym ia ru spraw iedliw ości, w ojska, K ościołów i zw iązków zaw odow ych44.
O znaczenia k o d o w e tajnych w sp ó łp ra co w n ik ó w i osób k o n tak to w y ch w Polsce
I. W arszawa (tj. M inisterstw o Spraw W ew nętrznych i przedstaw icielstw a zagra niczne)
1 - 199 II. W ojew ództw a południow o-w schodnie i w schodnie (tj. osoby kontaktow e
w urzędach w ojew ódzkich, tajni w spółpracow nicy G rupy O peracyjnej W arszawa w przedstaw icielstw ach N R D , na uczelniach wyższych, m .in. w K rakowie i K ato wicach)
201 - 299
III. W ojew ództw a północne (podobnie jak w punkcie II, a po n ad to K onsulat Ge neralny N R D w Gdańsku)
301 - 399 IV. W ojew ództwa południow o-zachodnie i zachodnie (podobnie jak w punkcie II,
a po n ad to K onsulat G eneralny N R D w e W rocławiu)
O
n
ON
1
O
V Rejon Warszawy i sąsiadujące z nim w ojew ództw a (poza urzędam i centralnym i w ym ienionym i w punkcie I)
501 - 599
O znaczenia kodow e w spó łp raco w n ik ó w i osób k o n tak to w ych w M in iste r stwie Spraw W ew nętrznych PRL
5 9
O tym , jak w ażne dla kierow nictw a N R D były działania w yw iadow cze na te renie Polski, św iadczą znaczne i rosnące z ro k u n a ro k środki finansow e
przezna-G abinet M inistra 1 - 10
D epartam ent I (wywiad) 11 - 20
D epartam ent II (kontrw ywiad) 21 - 50 D epartam ent III (organizacje polityczne, media, prasa) 1 O D epartam ent IV (Kościół, młodzież, kultura, inteligencja) 1 ON O
D epartam ent V (gospodarka) 91 - 110
D epartam ent VI (rolnictw o i leśnictwo, o chrona środow iska, geologia) 111 - 120
Biuro badawcze 121 - 125
Biuro „W” (kontrola korespondencji) 126 - 130 Biuro Studiów (zwalczanie opozycji) 131 - 135 Biuro „B” (obserwacja, dochodzenie) 136 - 140
inne 141 - 160
rezerw a 161 - 199
44 Zob. ibidem, 712, Zestaw ienie tajnych w spółpracow ników kontaktow ych G rupy Operacyjnej Warszawa, 15 XI 1986 r., k. 4 2 -8 7 .
czane na ten cel. N a ro k 1989 M inisterstw o B ezpieczeństw a Państw ow ego p la now ało dla grupy operacyjnej W arszawa b u dżet w w ysokości p o n a d 29 m ln zło tych, co o d pow iadało około 554 tys. m arek dew izow ych i było najwyższą sum ą, jaką reso rt przeznaczył dla sw oich grup operacyjnych za granicą45.
Z naczna część inform acji przechodzących przez G ru pę O peracyjną W arszawa p o chodziła z oficjalnych k o n tak tó w służbow ych i dotyczyła sytuacji w ew nętrznej oraz spraw ozdań polskiej Służby B ezpieczeństw a o rozpo znan iu i likw idow aniu stru k tu r opozycyjnych. Szczególnie po w p row ad zen iu stanu w ojennego Polska była skazana n a w sparcie sojuszników, co m .in. przyczyniło się do zm iany w sto sunkach m iędzy p artn eram i. N a w ażnych obszarach zaw ierano p orozum ien ia i zacieśniano w spółpracę. N igdy wcześniej nieszczęsny sojusz obu służb bezp ie czeństw a nie był tak silny, jak w przeddzień historycznego przełom u.
Podsumowanie
Z ad a n ia grup operacyjnych M inisterstw a B ezpieczeństw a Państw ow ego N R D w państw ach bloku w schodniego polegały przede w szystkim n a k o n tro lo w an iu zatrzym ujących się tam na krótszy lub dłuższy czas obyw ateli N R D . W krajach atrakcyjnych turystycznie, to znaczy na W ęgrzech, w Bułgarii i C zechosłow acji, oznaczało to najczęściej zapobieganie ucieczkom do R FN . D elegatury M BP m ogły jednak tylko częściowo uczestniczyć w realizacji tak ogrom nego zadania, jakim było k o n tro lo w an ie niezliczonych turystów , studentów , naukow ców , p ra cow ników oraz personelu przedstaw icielstw N R D . Dlatego w działania te zaanga żow ane było całe m inisterstw o łącznie z oddziałam i terenow ym i. We wszystkich krajach bloku socjalistycznego pow stały rozgałęzione systemy tajnych w sp ó łp ra cow ników , z którym i pow iązane były także instytucje państw ow e odpow iedzial ne za wysyłanie za granicę personelu i turystów.
Pozycja grupy operacyjnej zależała o d sto sunk ów m iędzy N R D a danym k ra jem bloku w schodniego. Pod w zględem znaczenia, kom petencji i liczby p erso n e lu radziecka grupa w Berlinie m iała status niew ątpliw ie wyższy niż niem iecka w M oskw ie. Bułgaria, W ęgry i C zechosłow acja chętnie zgadzały się n a w sp ó łp ra cę i służyły grupie operacyjnej p o m o cą sw oich służb bezpieczeństw a. Polska zaś d op iero we w rześniu 1980 r. w yraziła zgodę n a utw orzen ie G rupy O peracyjnej 6 0 W arszawa. W tym p rzyp adku k o n tro la obyw ateli N R D m iała niew ielkie znacze nie - o w iele ważniejsze było w ykorzystanie wszystkich oficjalnych i nieoficjal nych m ożliw ości uzyskania inform acji o w ew nętrznej sytuacji Polski, a także ro z pracow anie w spólnie z polskim i służbam i bezpieczeństw a obyw ateli polskich działających w opozycji oraz członków tajnych służb krajów zachodnich. W b a r dzo kró tk im czasie no w o pow ołanej grupie operacyjnej udało się stw orzyć w am basadzie w W arszawie centralę, k tó ra w erbo w ała i prow ad ziła agentów oraz in fo rm a to ró w w e w szystkich w ażnych środow iskach Polski.
W raz z rozpoczęciem pierestrojki Z w iązek R adziecki sam stał się niepew nym ogniw em bloku, a grupa operacyjna w W arszawie przejęła rolę re p o rte ra in fo r m ującego o stosunkach w ew nętrznych w ZSR R i p o d o b n ie jak grupy operacyjne
w innych krajach dem okracji ludow ej, w k tórych n astęp ow ała transform acja, sta ła się kronikarzem procesu o dchodzenia od system u kom unistycznego.
T łu m a czenie Jolanta Ż u ko w ska
Mo n i k a Ta n t z s c h e r - w ieloletni (do 2005) p racow nik n aukow y U rzędu Peł
no m ocnika Federalnego ds. D o k u m en tó w Służby B ezpieczeństw a byłej N R D . Zajm uje się przede w szystkim zagadnieniem w spółpracy Stasi ze służbam i bez pieczeństw a krajów bloku sow ieckiego, a także reakcją Stasi n a kryzysy syste m u kom unistycznego w C zechosłow acji (1968) i w Polsce (1 9 8 0 -1 9 8 1 ). A u to rk a i w sp ó łau to rk a kilku opraco w ań i edycji dokum entów : D ie verlängerte
Mauer. D ie Z usam m enarbeit der Sicherheitsdienste der Warschauer-Pakt-Sta- aten bei der Verhinderung von „R ep u b likflu ch t” (Berlin 1998), M aßnahm e „ D o nau” u n d E insatz „Genesung”. D ie N iederschlagung des Prager Frühlings 1968/69 im Spiegel der M fS-A kten (Berlin 1998), SO U D - Das g eheim dienstli che D a ten n etz des östlichen B ündnissystem s (w spólnie z B. W egm ann, Berlin
1996), Was in Polen geschieht, ist fü r die D D R eine Lebensfrage! Das M fS u n d
die Polnische Krise 1980/81 [w:] M aterialien der E nquete-K om m ission „Aufar beitung von G eschichte u n d Folgen der SE D -D iktatur in D eu tschla nd ”, t. V/3: D eutschlandpolitik, innerdeutsche Beziehungen u n d internationale R a h m e n b e dingungen (Baden-Baden 1995).
The Stasi operational groups in Eastern block countries
The main task o f operational groups o f GDR M inistry o f Public Security in Eastern block countries was controlling GDR citizens w ho stayed there for long or short periods. In countries to which people often w ent for holidays - like Hungary, Bulgaria or Czecho slovakia this usually m eant preventing to escaping to West Germany. The control system engaged not only operational groups, but the whole M inistry o f Security which created a sophisticated system o f secret agents in all countries o f the block. The system was linked also to state institutions which were responsible for sending sta ff and tourists abroad.
The situation o f an operational group in a country depended on its relationships w ith GDR. While Bulgaria, H ungary and Czechoslovakia usually eagerly agreed for cooperation and provided help o f their security services, Poland agreed for creating “Warszawa” ope rational group only in September 1980. The group became a center for enrolling and supervising agents and informers in the main environments in Poland. The control o f GDR citizens had a little meaning in this case, a m uch more im portant thing was using all unof ficial and official means o f gathering information about Polish domestic situation, as well as cooperation w ith Polish security services on Polish opposition and members o f secret services o f western countries. When the perestroika began, the Soviet Union itself became an unreliable link for Germany and the operational group in Warsaw took the role o f reporter informing o f inner relationships and, as operational groups in the countries o f people’s democracy it became the chronicler o f its departing from the com m unist system.
