Norwidiana 1925-1929

Wacław Borowy

Norwidiana 1925-1929

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 27/1/4, 170-185

1 7 0 IV. RECENZJE. j e d n a k z m ie n i ł y , g d y u c z e l n i a p o z y s k a ł a n a s t a n o w i s k o p r o f e s o r a J e ­ r z e g o S a b in a , z ię c i a M e la n c h t o n a . A l e i F r a n k f u r t n i e p o tr a fił n i g d y d o r ó w n a ć W i t e n b e r d z e c z y L ip s k o w i, b y ł z a w s z e s t a c j ą p r z e j ś c i o w ą s k ą d m ł o d z ie ż r u s z a ł a d a le j k u c e n t r o m ż y c i a r e l i g ij n e g o n i e m i e c - ’ k i e g o ; z n a j d ą s i ę w ś r ó d u c z n i ó w s z k o ł y f r a n k f u r c k ie j n a z w i s k a p o w a ż n e , b ę d z i e ta m w r. 1 5 4 4 A n d r z e j W o la n , k t ó r y o d e g r a ta k w y b it n ą r o lę w r u c h u r e f o r m a c y j n y m n a L i t w i e , ś w i e t n y p o le m is t a , z n a n y z w a l k p r o w a d z o n y c h z e S k a r g ą 1), z e s o c y n j a n a m i, j e s t i S t a n is ł a w O s t r o r ó g , g ł o w a l u t e r a n iz m u w i e l k o p o l s k i e g o , p o z o s t a ­ j ą c y w z w i ą z k a c h z k s . A lb r e c h t e m , z M e la n c h t o n e m , z V e r g e r ie m , b ę d ą t a m s y n o w i e w o j e w o d y M a r c in a Z b o r o w s k i e g o , z n a j d z i e s i ę i p ó ź n i e j s z y h i s t o r y k Ś w i ę t o s ł a w O r z e ls k i, i p o e t a S e b a s t j a n G ra - b o w ie c k i , i s y n z n a n e g o p is a r z a J u t e r a ń s k ie g o E u s t a c h e g o T r e p k i A n d r z e j, p r a g n ą c y s a m d o k o n a ć p r z e k ła d u p is m a ś w ., w c z e m m u j e d n a k n a g ł a ś m ie r ć p r z e s z k o d z i ł a , b ę d z i e p ó ź n i e j s ł y n n y w o j o w n i k i p o e t a K r z y s z t o f A r c i s z e w s k i. L ic z b a p r z y b y s z y b ę d z i e s i ę z m n i e j ­ s z a ł a ; c o j e s t j e d n a k r z e c z ą z n a m i e n n ą to fa k t, ż e F r a n k f u r t ś c i ą g a m ł o d z ie ż z P o ls k i m o ż e c z a s d ł u ż s z y , n iż i n n e u n i w e r s y t e t y n i e ­ m i e c k i e , ż e n a w e t w e p o c e , g d y r e f o r m a c j a ' z a c z ę ł a u p a d a ć p o d c io s a m i z a d a n e m i je j p r z e z k i e r u n e k p r z e c i w n y , w F r a n k f u r c ie z n a j d u j ą s ię u c z n i o w i e p o c h o d z ą c y z P o ls k i . O b ie p r a c e W o t s c h k e g o , o d z n a c z a j ą c e s i ę s u m ie n n o ś c ią , p r z y ­ n o s z ą c i e k a w y m a t e r j a ł h i s t o r y c z n o - k u l t u r a l n y 2).

Kazim ierz Kolbuszewski.

NORWIDIANA

inedita.

Józef

Ujejski:

Tadeusz Ma­

kowiecki:

Jan Piechocki:

9 Polem ikę Wolana ze Skargą charakteryzuje k s. E d w a r d Ś w i ę c k i w rozprawie „Skarga jako obrońca katolickiej nauki o eucharystji“ (P rzeg lą d

teo lo g iczn y Lwów 1928, z. 1—3).

9 Już w chw ili druku niniejszego przeglądu otrzym ałem ósm y numer „Sprawozdań z czynności i posiedzeń Pol. Akademji U m iejęt ności za r. 1929; znachodzi się tam streszczenie pracy prof Jana Janowa p. t. „Tłumaczenia ruskie z P ostylli M. Reja w ewangeljarzach kaznodziejskich XVI i XVII w .“. Autor zwraca uw agę na zw iązek między ow em i ewangeljarzam i a literaturą polską i stwierdza w pływ postylli Reja; dzieło pana z N agłow ic, zapom niane w Polsce z chw ilą zw ycięstw a kierunków przeciwreform acyjnych, żyło an o­ nim owo wśród ludności obrządku greckiego, dostarczając „nauk św ięty ch “, rozm ieszczonych wśród pouczeń cerkiew nych tak zręcznie, że przeciwnicy zostaw ili je w pokoju. „Powyższą drogą zajął Rej miejsce, w prawdzie bezi­ m iennie, obok patrjarchy Kallista, Jana Złotoustego i innych znakom itości kościoła greck iego“. Praca prof. Janowa dostarczy bardzo ciekaw ego materjału do dziejów polskiej postylli.

IV. RECENZJE. 1 7 1 1 0 7 + 1 n lb . ( „ P r a c e P o l o n i s t y c z n e S t u d e n t ó w U n i w e r s y t e t u P o z n a ń ­ s k i e g o “ , N r. 1 ). —

Zygmunt Falkowski:

Władysław Do­

browolski

Tadeusz Makowiecki:

Zofja Szm ydtowa

Zofja Szmydtowa:

Zofja Szmydtowa:

Wiłam Horzyca:

Cezary Jellenta:

1 7 2 IV. RECENZJE. p o p r z e d n i o . O c z y w i ś c ie , k t ó ż m o ż e p o w i e d z i e ć , ż e z a s ł u ż y ł ! M o ż e j e d n a k n o w e b o g a c t w a b y ł y b y p o m o c n e n a s z e j s ł a b o ś c i ! P r z e c i e ż p r a g n i e n i e o g l ą d a n ia c a ł k o w i t e g o w i z e r u n k u p i s a r z a j e s t t a k n a t u ­ r a ln ie l u d z k ie . C z y ż z r e s z t ą n a t o j e s t ś w i a t ł o , „ b y p o d k o r c e m s t a ł o ? “ W o s t a t n ic h l a t a c h n i e b r a k b y ł o p r ó b w y s z c z e r b i e n i a p r z y ­ n a j m n ie j b r z e g ó w t e g o k o r c a . O g ło s z o n o t r o c h ę i n e d i t ó w , p r z y ­ p o m n ia n o t r o c h ę r z e c z y z a p o m n i a n y c h P . Z o fja S z m y d t o w a o d n a ­ l a z ł a w a u t o g r a f a c h B ib lj o t e k i J a g i e l l o ń s k ie j i o p u b l i k o w a ł a (w „ P r z e ­ g l ą d z ie W a r s z a w s k im “ 1 9 2 5 , N r. 4 5 ) p r z e p y s z n y w i e r s z „ Ś w i ę t y P o k ó j “ , a t a k ż e w i e r s z „M ój ł a s k a w y p a n i e “ i w s p o m n i e n i e o H o ­ r a c y m D e l a r o c h e (o d r o b n y c h o m y ł k a c h t e g o w y d a n i a p o d a n o z a p i s k ę w „ J ę z y k u P o l s k i m “ 1 9 2 5 , s tr . 1 5 8 ) . P r z e d z i w n y r y t m i c z n ie w i e r s z o o b r a z ie R o d a k o w s k i e g o „ G e n e r a ł D e m b i ń s k i “ , o d n a l e z i o n y w p a p ie r a c h p o J u lj u s z u K o r s a k u , o g ł o s i ł i s k o m e n t o w a ł ( w „ M y ś li N a r o d o w e j “ 1 9 2 7 , Nr. 2 ) p. W ł a d y s ł a w K o z ic k i. P . S t a n is ł a w C y ­ w i ń s k i w „ C z a s i e “ z d. 2 5 w r z e ś n i a 1 9 2 7 (N r. 2 1 9 ) p r z y p o m n ia ł s t o s u n k i , j a k i e p o e t ę ł ą c z y ł y z t e m p is m e m , w y l i c z y ł u t w o r y w n ie m p u b l i k o w a n e i j e d e n z n ic h , w i e r s z „ W Ł a z i e n k a c h “ , p r z e d r u k o w a ł ( z a m i e ś c ił a g o t a k ż e „ M y ś l N a r o d o w a “ , 1 9 2 6 ) . Z d a w n y c h r o c z n i ­ k ó w „ C z a s u “ w y d o b y ł t e ż p. C y w iń s k i i p r z y p o m n i a ł ( w „ M y ś li N a r o d o w e j “ 1 9 2 8 , N r. 9 ) „ Z a r y s y z R z y m u “ , p i s a n e 1 8 4 8 r. I n n e j e s z c z e u t w o r y z d a w n e g o „ C z a s u “ w y d o b y ł i o d ś w i e ż y ł p . S t a n i ­ s ł a w P i g o ń : w i e r s z „ C o r o b i ć ? “ („ M y ś l N a r o d o w a “ 1 9 2 8 , N r . 1) i w ie r s z „ N a s m u t n e w i e ś c i z W a t y k a n u “ ( „ D o d a t e k l it e r a c k i d o D z i e n n i k a W i l e ń s k i e g o “ 1 9 2 6 , N r. 1 4 ) . Z a u t o g r a f ó w w i l e ń s k i e j B ib lj o t e k i im . W r ó b l e w s k i c h o g ł o s i ł p . P i g o ń w i e r s z „ C o je j p o w i e ­ d z i e ć ? “ , w p i s a n y p r z e z p o e t ę w r. 1 8 6 8 d o p a m i ę t n i k a Z o fji W ę ­ g ie r s k ie j ( „ M y ś l N a r .“ 1 9 2 6 , N r. 4 0 ) . P . P i g o n i o w i r ó w n i e ż z a w d z i ę ­ c z a m y o g ł o s z e n i e (z r ę k o p i s ó w O s s o l i n e u m ) d w u n o t a t e k N o r w id a ( „ R u c h L i t . “ 1 9 2 6 , N r. 5 ) o c h a r a k t e r z e r e c e n z y j l it e r a c k i c h (o p o e ­ m a c ie M ie c z . P a w l i k o w s k i e g o i o b r o s z u r z e L. Z w i e r k o w s k ie g o ) . P . T a d e u s z M a k o w ie c k i o p u b l i k o w a ł n a n o w o ( w „ R u c h u L it e r a c ­ k i m “ 1 9 2 7 , N r. 3 ) d w a z n a j w c z e ś n i e j s z y c h a r t y k u ł ó w n o r w i d o w ­ s k ic h „ L it k u p n a P r a d z e “ i „ Z e w z g l ę d u a r t y k u ł u o c y n k o g r a f j i “ ( u z u p e ł n i ł t e n p r z e d r u k p r z y p i e k ie m p . P ig o ń w t e m ż e p iś m ie w N r. 5 , str . 1 2 7 ) . P . M a k o w i e c k i t a k ż e w y d a ł, z r ę k o p i s ó w p o K r a s z e w s k im , c i e k a w y a r t y k u ł z p r z e d o s t a t n i e g o r o k u ż y c i a N o r ­ w i d a p . t. „ Ż y d y i M e c h e s y “ ( w „ R u c h u L i t . “ 1 9 2 8 , N r. 1 ). D w a p i ę k n e w i e r s z e z c y k l u „ V a d e - m e c u m “ , m i a n o w i c i e „ S y b e r j e “ i „ C z y n o w n i k i “ , o g ł o s i ł ( w „ D r o d z e “ 1 9 2 9 , N r. 5 ) M ir ia m W ie r s z z 1 8 6 8 r. „ D o p u b l i c y s t ó w M o s k w y “ i w i e r s z z 1 8 6 3 r. „ M a r q u is d e B o i s s y “ o g ł o s i ł ( p i e r w s z y — z e Z b io r ó w B a t i g n o l s k ic h , d r u g i — z e Z b io r ó w R a p p e r s w i ls k i c h ) p T . M a k o w ie c k i ( w „ P a m ię t n i k u W a r s z a w s k i m “ ( 1 9 2 9 , z . 4 ) . M ł o d z i e ń c z y w i e r s z „ B u r z a “ (z 1 8 4 1 r .) p r z y p o m n i a ł S. C. ( w „ M y ś li N a r o d o w e j “ , 1 9 2 5 , Nr. 6 ). B o g a t s z y b y ł p l o n w z a k r e s ie p u b lik a c j i l i s t ó w p o e t y . N a c z e l n e m i e j s c e z a j m u j ą tu m a t e r j a ły o g ł o s z o n e n a ł a m a c ^ ~ y, P a m i ę t n ik a L

i-IV. RECENZJE. 1 7 3 t e r a c k i e g o “ . L is t y N o r w id a d o A u g u s t a C i e s z k o w s k i e g o i Z y g m u n t a K r a s iń s k ie g o , w y d a n e z w i e l k ą s t a r a n n o ś c ią i d r o b i a z g o w y m a a r c y - s u r n ie n n y m k o m e n t a r z e m o p a t r z o n e p r z e z p . J ó z e f a U j e j s k ie g o (R. X X I I — X X III), t o z b ió r p r a w d z i w i e b e z c e n n y c h d o k u m e n t ó w d la p o z n a n i a c i ą g ł o ś c i m y ś li p o e t y , j e d n o l i t o ś c i j e g o c h a r a k t e r u i n i e ­ z m ie n n e j , c ią g l e j a k b y n a k r a w ę d z i p r z e p a ś c i p r o w a d z o n e j w a lk i z n ę d z ą — n a p r z e s t r z e n i 2 8 l a t : b o z p r z e r w a m i c ią g n ie s ię ta k o r e s p o n d e n c j a o d 1 8 5 0 d o 1 8 7 8 r. O b lic z e N o r w id a j a k o p o e t y , j a k o o b s e r w a t o r a , j a k o t e o r e t y k a l it e r a t u r y , j a k o m y ś l i c i e la s p o ­ ł e c z n e g o — w z b o g a c a j ą t e l i s t y n o w ą d la n a s o b f it o ś c ią r y s ó w . — L is t y z n o w u , o g ł o s z o n e p r z e z p . T a d e u s z a M a k o w i e c k ie g o (R . X X V I), z e ś r o d k o w a n e d o k o ł a k w e s t j i „ N o r w id w o b e c p o w s t a n i a s t y c z n i o ­ w e g o “ , u k a z u j ą w n o w e m z u p e ł n i e ś w i e t l e s t o s u n e k p o e t y d o w y ­ d a r z e ń 1 8 6 3 r o k u . U j a w n ia j ą s i ę w n ic h p r z y t e m n i e z n a n e d o t ą d o g ó ł o w i g ł ę b o k o ś c i j e g o u c z u c i a p a t r j o t y c z n e g o i j e g o p a t r j o t y c z n e j m y ś l i . P . M a k o w ie c k i n i e t y lk o w y d a ł t e k s t y z n a l e ż y t ą t r o s k l i w o ­ ś c ią , a l e w o b s z e r n y m w s t ę p i e w n i k l i w i e i s u b t e l n i e z n a c z e n i e ic h u w y d a t n i ł . P u b lik a c j a ta a n u l u j e w c z e ś n i e j p o d e j m o w a n e ( w o s t a t ­ n ic h j e s z c z e la t a c h p r z e z p . R . B e r g la i A . N o w a c z y ń s k i e g o ) p r ó b y o k r e ś l e n i a s t o s u n k u N o r w id a d o o s t a t n i e g o p o w s t a n i a . — K ilk a l i s t ó w p o e t y z c z a s ó w p o r. 1 8 6 3 w y d r u k o w a ł p . M a k o w ie c k i w „ P a m ię t n i k u W a r s z .“ (z . 4 , s tr . 1 5 2 — 1 6 1 ) . — D w a l i s t y d o A g a t o n a G ille r a o g ł o s i ł z s z e r o k im k o m e n t a r z e m p . S t. P ig o ń ( w „ G ło s ie N a r o d u “ 1 9 2 6 , N r y 2 3 3 — 2 3 5 ) . O n r ó w n i e ż o p u b l i k o w a ł l is t d o M . P a w l i k o w s k i e g o z r. 1 8 5 7 ( w „ D o d a t k u lit e r , d o D z ie ń . W i l e ń s k i e g o “ 1 9 2 6 , N r. 1 ), f r a g m e n t l is t u z r. 1 8 5 3 (z A m e r y k i) d o M ic k i e w i c z a ( w „ T ę c z y “ 1 9 2 9 , N r. 2 5 ) , a w r e s z c i e h u m o r y s t y c z n y l is t z r. 1 8 6 7 d o K o n s t a n c j i G ó r s k ie j ( w „ G ło s ie N a r o d u “ 1 9 2 9 , N r. 3 4 7 , w f e lj e t o n i e p . t. „ Ż a r ty C y p r j a n a N o r w i d a “ ). — L ist d o M ie r o s ła w s k ie g o , p o r u s z a j ą c y s p r a w ę s t o s u n k u p a p i e ż a G r z e g o r z a X V I d o p o w s t a n i a 1 8 3 0 r., w y d a ła p . S z m y d t o w a ( w „ M y ś li N a r ó d .“ 1 9 2 9 , N r . 1 0 ) . — F r a g m e n t l i s t u d o M a r ja n a S o k o ł o w s k i e g o (z 1 8 8 1 r.), m ó w i ą c y m . in . o c z y t a n i u i „ n i e - d o c z y t y w a n i u “ , o l u d z i a c h w i e l ­ k i c h i m a ł y c h , o j u b il e u s z a c h i „ r e s t y t u c j a c h “ , o g ł o s i ł ( w „ T ę c z y “ 1 9 2 9 , N r. 3 8 ) p . W . S t. T u r c z y ń s k i. — P . Z o fja C i e c h a n o w s k a o g ł o ­ s i ł a lis t z r. 1 8 7 0 d o J a n a R u s t e j k i ( w „ S ilv a R e r u m “ 1 9 2 7 , s tr . 1 8 6 — 1 8 8 ) i lis t z r. 1 8 5 9 d o K r a s z e w s k i e g o (w „ R u c h u L it e r .“ 1 9 2 8 , N r . 6 ) . S t a r a n n y k o m e n t a r z d o o b u t y c h l i s t ó w u k a z u j e w p . C ie ­ c h a n o w s k i e j d o b r ą z n a w c z y n i ę N o r w id a i p o z w a l a o c z e k i w a ć , ż e p o w i ę k s z y o n a s z c z u p ł y z a s t ę p b a d a c z y j e g o t w ó r c z o ś c i W o b j a ­ ś n i e n i a c h w s z e l a k o d o l is t u z r. 1 8 5 9 m y l n i e z o s t a ł p r z e z n ią s k o ­ m e n t o w a n y u s t ę p o „ p r ó ż n o ś c i “ ( j a k o r z e k o m o g o d z ą c y w „ n ic o ś ć c y w i l i z a c j i d z i s i e j s z e j “). K o n k o r d a n c ja z d w u i n n y c h t e k s t ó w r a c z e j p r z e s z k o d z i ł a n iż p o m o g ł a . N o r w id p o t ę p i a n i e p r ó ż n o ś ć , a le p o ­ c h o p n e u w a ż a n i e p e w n y c h r z e c z y ( d o k o n y w a n y c h „ o k a ź n i e i j a w n i e “ ) z a p r ó ż n o ś ć ; a w i ę c p r z e m a w i a z a „ o k a ź n o ś c i ą i j a w n o ś c i ą “ a p r z e ­ c i w k o p s e u d o - i d e a l i z m o w i , k t ó r y g ó r n ą f r a z e o lo g j ą p o tr a fi „ z a s ł o n i ć s p r y w a t n i e n i e w s z e l a k i e “ . — W s z y s t k i e t e p u b lik a c j e o d z n a c z a j ą

174

sic

sic

IV. RECENZJE. 1 7 5 s z y c h c z a s ó w , z a n a d t o m i e s z a a u t o r p o z i o m y , k ła d ą c n i e p o t r z e b n i e w j e d n y m r z ę d z i e n a z w i s k a t a k i e , j a k R u s k in i M o r r is , z n a z w i ­ s k a m i w i e l e , a l e to w i e l e m n ie j s z e j w a g i . — O s o b n y r o z d z i a ł z o ­ s t a ł p o ś w i ę c o n y „ ź r ó d ło m e s t e t y k i s p o łe c z n e j N o r w i d a “ . C z y t a m y t u o p o k r e w i e ń s t w i e p e w n y c h p o m y s ł ó w n a s z e g o p o e t y z p o m y ­ s ła m i S a i n t - S i m o n a , F o u r ie r a i L o u is B la n c a . B y ł o b y to j e d n a k m o ż e c i e k a w s z e , g d y b y a u t o r s i ę g n ą ł d o s a m y c h d z i e ł o w y c h p i s a r z y - r e f o r m a t o r ó w , a n i e z a d o w o l i ł s i ę in f o r m a c j a m i o n i c h z p o d r ę c z ­ n ik a G id e ’a i R is t a . — R o z b ió r „ P r o m e t h i d i o n a “ u z u p e ł n i a r ó w n i e p r z e j r z y s t y r o z b ió r f r a n c u s k ie j b r o s z u r y N o r w id a o w y s t a w a c h i r o z ­ p r a w k i „ O s z t u c e d la P o l a k ó w “ . D o ś ć c h a o t y c z n e n a t o m i a s t s ą d w a r o z d z i a ł y w s t ę p n e ( „ R o la e s t e t y k i w i d e o lo g j i N o r w i d a “ i „ E s t e ­ t y c z n e i s p o ł e c z n e p o g l ą d y N o r w id a w u t w o r a c h z r. 1 8 4 0 — 1 8 4 8 “ ). — Z p r z y k r o ś c i ą w y p a d a s t w i e r d z i ć , ż e a u t o r z u p e ł n i e n a s e r j o u ż y w a u k u t e g o p r z e z p . A d a m a G r z y m a ł ę - S i e d l e c k i e g o d la c e l ó w h u m o ­ r y s t y c z n y c h w y r a z u „ w p ł y w o l o g “ (str . 1 0 ) . — S u m m a s u m m a r u m : z k s ią ż k i te j m a ło s ię d o w ia d u j e m y n o w e g o ; d a s i ę j ą j e d n a k u z n a ć z a m o ż l i w y (d la p e w n e j k a t e g o r j i c z y t e ln ik ó w 7) p r z e w o d n i k p o „ P r o m e t h i d i o n i e “ . S z k o d a , ż e n i e j e s t k r ó t s z a ! S z p e c i ją t e ż z a ­ n i e d b a n a k o r e k t a . P . Z y g m u n t a F a l k o w s k i e g o „ R z e c z o t r a g iź m ie K le o ­ p a t r y C. K . N o r w i d a “ ( r o z m ia r a m i d r u g i e m i e j s c e b io r ą c a p o p r a c y w y ż e j o m ó w i o n e j ) p r z e n ik a ż y c z l i w e g o c z y t e l n i k a g ł ę b o k i m s m u t ­ k ie m . R z e c z to d u ż e j p r a c y , d u ż e j n a w e t s y s t e m a t y c z n o ś c i . C ó ż z t e g o , k i e d y w t r o s c e a u t o r a o w s z e c h s t r o n n o ś ć o p r a c o w a n i a t e m a t s t r a c i ł z u p e ł n i e s w o j e k o n t u r y , a w ś r ó d m n o g o ś c i u w z g l ę d n i o ­ n y c h k ą t ó w w i d z e n i a j u ż s i ę w ł a ś c i w i e z u p e ł n i e n i e w i e , n a c o s i ę m a p a t r z e ć . A u t o r c h c e p o k a z a ć w s z y s t k o , c o m u t y l k o n a m y ś l n a s u n ę ł a le k t u r a ... i n n y c h d z i e ł N o r w i d a i l e k t u r a t e o r e t y k ó w tr a ­ g i z m u . D e m o n s t r u j e w i ę c z a r ó w n o t r a g iz m o s a m o t n ie n i a , j a k t r a g iz m f a t a l n o ś c i s p o łe c z n e j . O s o b n o m ó w i o „ t r a g iź m ie e r o t y c z n y m “ , p o ­ t e m o t r a g iź m ie w a l k i d w u l u d ó w i k u lt u r . O s o b n y r o z d z i a ł (p . t. „ D i o n i z y j s k o ś ć i a p o l l i ń s k o ś ć “ ) p o ś w i ę c a t r a g iz m o w i w e w n ę t r z n y c h s p r z e c z n o ś c i w j e d n o s t k a c h . O s o b n o t r a k t u j e „ t r a g iz m w a l k i s k i e ­ r o w a n e j n a z e w n ą t r z “ . N ie b r a k o s o b n e g o p a r a g r a f u o „ w i n i e i k a ­ r z e “ . J e s t u w z g l ę d n i o n y i „ t r a g iz m w y z w a l a j ą c y “ i t. d . T o s p i ę t r z e ­ n i e n a j r o z m a i t s z y c h „ t r a g iz m ó w “ , ta ł a t w o ś ć , z j a k ą j e d n ą i t ę s a m ą r z e c z r a z a u t o r i n t e r p r e t u j e t a k , r a z i n a c z e j , b u d z i w k o ń c u g r u n ­ t o w n e p o w ą t p i e w a n i e z a r ó w n o c o d o i s t n i e n i a w u t w o r z e t r a g iz m u j a k i e g o k o l w i e k , ja k i c o d o w a r t o ś c i t a k p o j e m n e j t e o r j i t r a g ic z n o ­ ś c i. A u t o r d a j e s i ę u w o d z ić w s z e l k i e g o r o d z a j u s u g g e s t j o m , r o b i s t a r o p o l s k i e g o b i g o s u g o d n ą s y n t e z ę z n a j r o z m a i t s z y c h k r y t e r j ó w , u l e g a w s z e l k i m a s o c j a c j o m t e k s t o w y m . N a j m n ie j z a ś z d a j e s i ę m y ­ ś l e ć o t e m , c o d a j e s a m a l e k t u r a d r a m a t u . T a k n p . s c e n a , w k t ó r e j C e z a r d y k t u j e ’ l is t d o S e n a t u z p r o j e k t e m p r a w a b ig a m j i d la p e ł n o ­ m o c n i k ó w R z y m u n a p r o w in c j i, a K le o p a t r a , o f ia r u j ą c C e z a r o w i r ó ż ę , d r z e j e d n a k ó w lis t i m ó w i o „ s i ł y o b r a z ie i o b r a z ie s ł a b o ś c i z a r a z e m “ ( „ C h im e r a “ , V III, s tr . 1 1 4 ) — w c a l e n i e z o s t a ł a t u o m ó ­

1 7 6 IV. RECENZJE. w i o n ą . A p r z e c ie ż to j e s t j e d n a z n a j b a r d z ie j t r a g i c z n y c h s c e n d r a m a t u : K le o p a t r a , k o c h a j ą c C e z a r a j a k o w i e l k i e g o c z ł o w i e k a , n ie d o p u s z c z a b y b y ł s ł a b y m (a z n a k ie m s ł a b o ś c i j e s t ó w l i s t ) ; p r z e z t o s a m o j e d n a k t r a c i C e z a r a , n i s z c z y o s t a t n ią n a d z i e j ę s w o j e j i j e g o m iło ś c i. T o j e s t t r a g iz m i s t o t n y , s c e n i c z n y , k t ó r y t r z e b a b y ł o o p i­ s a ć p r z e d e w s z y s t k i e m , z a n im s i ę w e s z ł o w t o k r o z w a ż a ń o t e m , co j e s t t y l k o d o m y ś ln e , l e d w o u c h w y t n e , c z a s e m z u p e ł n i e i l u z o r y c z n e . C z y „ R z y m i d z ie d o r o z k ł a d u “ w t y m d r a m a c ie , j a k c h c e p . F a l ­ k o w s k i (str . 3 ó ) ? D la m n ie t o w c a l e n i e j e s t p e w n e . Ż e d o b a C e ­ z a r a „ c ią ż y k u p o d ł o s t k o i n , k u d r o b n e m u ł o t r o w s t w u “ ( s t r . 5 2 ) — t e g o a u t o r t e ż n i e w y k a z a ł ; c y t a t a , z a k t ó r e j p o m o c ą p r ó b u j e to r o b ić , j e s t z a c z e r p n ię t a z in n e j z g o ła b e c z k i ( m ó w i o r o li R z y m u w o b e c . l u d ó w “ ). T a k ic h n i e p o r o z u m ie ń j e s t d u ż o . N a t e m t l e w y ­ r a s t a j ą c ie k a w e , a le o b f i t o ś c i ą s w o j ą w z a j e m z n o s z ą c e s i ę t e z y . K le o p a t r a m a w y o b r a ż a ć m i ę d z y i n n e m i „ b e z s k u t e c z n o ś ć w a l k i z e z m e c h a n i z o w a n i e m c z ł o w i e k a p r z e z c y w i l i z a c j ę “ (str . 4 4 ) . K ie d y - i n d z ie j o k a z u j e s i ę , ż e „ w p o s t a c i a c h C e z a r a i K le o p a t r y a n h e l l iz i n z n a l a z ł n o w ą f o r m ę , w y r a z o d r ę b n y i s a m o i s t n y “ ( s t r . 2 5 ) . P o t e m z n ó w s i ę d o w ia d u j e m y , ż e „ b o h a t e r o w i e ( C e z a r , A n t o n j u s z , K le o ­ p a t r a ) s t a j ą b e z w i e d n i e n a d r o d z e i d ą c e m u p r z e z d z i e j e w i c h r o w i p r z e m ia n w c o r a z d o s k o n a l s z e k s z t a ł t y b y t u “ ( s tr . 6 3 ) . I t . d . A u t o r p r z y t e m w p a d a c z ę s t o w t. z w . p i ę k n y s t y l , c o n i e u ł a t w i a l e k t u r y j e g o p r a c y („ I c h c z y n y z a p is u j ą s ię n a n i e b i e s r e b r e m g w i a z d i p ł o ­ m i e n ia m i z ł o w i e s z c z y c h k o m e t “ . „ N i e k i e d y ż y c i e o b n a ż a s i ę ja k m i e c z “ . „ D a j ą c b o h a t e r o w i w r ę k ę c z y n , j a k o s t r y d z i r y t , N o r w id w y m a g a p e w n o ś c i r z u t u “ . 1 1. p .). N a j p r z y k r z e j s z e w s z e l a k o j e s t to , iż a u t o r z u p e ł n i e n i e m ó w i o e s t e t y c z n e j e k s p r e s y j n o ś c i b a d a n e g o u t w o r u . D a j m y n a t o n a w e t , ż e d a d z ą s i ę w n im w y k a z a ć w s z y s t ­ k i e t e r o d z a j e t r a g iz m u , o ja k ic h a u t o r m ó w i. C ó ż z t e g o ? Z w y ­ w o d ó w a u t o r a p r z e c ie ż p o n a d w s z e l k ą w ą t p l i w o ś ć w y n i k a , ż e t r a ­ g i z m n i e j e s t w a r t o ś c ią c z y s t o e s t e t y c z n ą . U t w ó r m o ż e b y ć p o ­ p r a w n ie i n a w e t b o g a t o t r a g ic z n y , a j e d n a k w o s t a t e c z n y m w y n i k u a r t y s t y c z n y m s ł a b y . A n a t o m j a c z ł o w i e k a z d r o w e g o i s p a r a l i ż o w a ­ n e g o j e s t t a s a m a ; r ó ż n ic a j e s t w t e m , ż e s p a r a l i ż o w a n y s i ę n ie r u s z a . K to ś n i e d a w n o b a r d z o s z e r o k o , i n a w e t p r z e k o n y w a j ą c o p is a ł 0 t r a g ic z n o ś c i „ L e l e w e l a “ W y s p ia ń s k ie g o , a l e p i ę k n y t e n w y w ó d n i e z m ie n i a f a k t u , ż e „ L e l e w e l “ j e s t u t w o r e m n i e c i e r p l i w i ą c y m . — B y ła o k a z j a d o r o z w a ż e n i a , c z y n o r w i d o w s k i e t e o r j e n i e t y l k o s ą p r z e z p o e t ę s t o s o w a n e w d r a m a c ie , a l e c z y z n a l e ż y t y m e s t e t y c z ­ n y m s k u t k ie m . P . F a lk o w s k i o to s i ę n i e p o k u s ił . P o ś r e d n i o t y l k o , 1 m o ż e m im o j e g o w o li, z d a j e s i ę z j e g o w y w o d ó w w y n i k a ć , iż t e o r j a „ p r z e m i l c z e ń “ , t a k p ło d n a a r t y s t y c z n i e w i n n y c h u t w o r a c h N o r w id a , w t y m d r a m a c ie n ie s t a ła s i ę c z y n n i k i e m u s k r z y d l a ­ j ą c y m . P r a c a p. W ł a d y s ł a w a D o b r o w o l s k i e g o „ N o r w i d o w a o p o w i e ś ć o w i e c z n y m R z y m i e i w i e c z n y m c z ł o w i e k u Q u i d a m i e “ n i e j e s t b y n a j m n ie j , j a k b y z t y t u ł u s ą d z i ć m o ż n a , m o n o g r a f j ą o p o e ­ m a c ie „ Q u id a m “ , l e c z t y l k o z b io r e m l u ź n y c h n o t â t t e g o p o e m a t u

IV. KECENZJE. 1 7 7 d o t y c z ą c y c h . S ą to p r z e d e w s z y s t k i e m u w a g i o k w e s t j a c h g e n e t y c z ­ n y c h i s y s t e m a t y k a p e w n y c h e l e m e n t ó w t r e ś c i u t w o r u , z a c z e m i d z i e t r o c h ę i n n y c h j e s z c z e s p o s t r z e ż e ń , b e z t r o s k i o p o r z ą d e k z g r o ­ m a d z o n y c h . — N i e p o t r z e b n ie d o p a t r u j e s i ę a u t o r w s y n u A l e k s a n ­ d r a „ g ł ę b o k i e g o p o d o b i e ń s t w a z p o s t a c i ą C h r y s t u s a “ (str . 2 9 4 ) ; s ł o w a p r z y t o c z o n e n a p o t w i e r d z e n i e w c a l e t e g o n i e p o t w ie r d z a j ą . P o r ó w n a n i e N o r w id a z P r o u s t e m i G u s t a w e m M o r e a u j e s t m a ło p o ­ u c z a j ą c e . P o r ó w n a n i e z M a r iv a u x ( s t r . 3 0 0 ) j e s z c z e m n ie j . T e r m i- n o l o g j a , j a k ą s i ę a u t o r p o s łu g u j e d la c h a r a k t e r y s t y k i z a m ie r z e ń i r e a l i z a c y j t w ó r c z y c h p o e t y , j e s t t r o c h ę n a z b y t ju ż r u d y m e n t a r n a : „ p o s t a c i e R z y m i a n .. . s ł u ż ą N o r w i d o w i j a k o p o le d o p o p i s u . . . “ ; „ w s c e n i e m i ę d z y L u c iu s e m a E le k t r ą p o p i s a ł s i ę p o e t a z r ę c z n o ś c i ą w p r o w a d z e n i u , a le p r z e d e w s z y s t k i e m w p r z e d s t a w i e n i u d i a l o g u “ ( s t r . 3 0 2 ) ; „ s p e c j a l n o ś c i ą N o r w id a e f e k t y ś w i e t l n e “ ( 3 0 3 ) ; „ s p o t k a ­ l i ś m y s i ę ... z p i ę k n i e r o z w i ą z a n ą k o n s t r u k c j ą p o e t y c k ą “ , „ p o e t a .. . p r z e c h o d z i u d a t n i e a n i e s p o d z i e w a n i e d o r e a l j ó w “ ( 3 0 6 ) ; i t. p . W y ­ r a ż e n i o m t y m z b y w a z a r ó w n o n a w d z i ę k u , ja k n a p r e c y z j i ; c z a s e m m o ż e s i ę z d a w a ć , ż e n i e c h o d z i t u o p o e m a t , a le o p a r tję b o k s u . W a r t o ś c i ą g ł ó w n ą r o z p r a w k i j e s t w y l i c z e n i e k s i ą ż e k , k t ó r e N o r w id m ó g ł z z w i ą z k u z p r a c ą n a d „ Q u id a m e m “ c z y t a ć . Z b y t e c z n e s ą t y l k o n i e k t ó r e z e s t a w i e n i a t e k s t o w e . P o c o n o r w i d o w s k i e r u i n y k o n ­ f r o n t o w a ć z o b r a z e m r u in u M u s s e t a , s k o r o w i a d o m o , ż e c a ła p o e z j a r o m a n t y c z n a (i p r e - r o m a n t y c z n a ) l u b o w a ł a s i ę w t a k i c h o b r a z a c h ! W k s i ą ż c e A . F a r i n e l le g o „11 R o m a n t ic i s m o n e l m o n d o l a t i n o “ ( 1 9 2 7 ) , j e s t c a ły r o z d z i a ł o t y m t e m a c i e : „II lu g u b r e r o m a n t ic o . T o m b e e r o v i n e . E t c . “ . P o c ó ż s i ę g u b ić w z a w o d n y c h s z c z e g ó ł a c h , s k o r o a ż n a d t o w y s t a r c z y u s t a l e n i e p o k r e w i e ń s t w o g ó l n y c h ? Z a le t y d o k ł a d n o ś c i i s u b t e l n o ś c i , n a k t ó r y c h w y m i e n i o n y m p r a c o m n a o g ó ł z b y w a , u j a w n i a w w y s o k i e j m i e r z e r o z p r a w a p . T a d e u s z a M a k o w i e c k i e g o „ M ło d z i e ń c z e p o g l ą d y N o r w id a n a s z t u k ę “ . W e w c z e s n y c h u t w o r a c h p o e t y p o ś w i ę c o n y c h s p r a w o m t w ó r c z o ś c i w y r ó ż n i ł a u t o r c z t e r y g ł ó w n e z a g a d n i e n i a ( s t o s u n e k m y ś l i d o s ł o w a ; z a d a n i a p o e z j i ; t w ó r c z o ś ć l u d o w a ; o r y g in a ln o ś ć w s z t u c e ) , z a n a l i z o w a ł r o z g a ł ę z i e n i a k a ż d e g o z n ic h , i p r z e ś w i e t l i ł z a r ó w n o c z y n n i k i z e w n ę t r z n e , j a k w e w n ę t r z n e ( p s y c h i c z n e ) , k t ó r e m o g ł y w p ł y n ą ć n a u k s z t a ł t o w a n i e s i ę p o g l ą d ó w p o e t y . W n io s k i w y ­ s n u t e z d e l ik a t n e j s i a t k i p r z e s ł a n e k m a j ą w c z y s t o ś c i s w e g o w y ­ k o ń c z e n i a c o ś z c h a r a k t e r u d o b r z e r o z w i ą z a n y c h z a d a ń p e r s p e k t y ­ w i c z n y c h . M o ż n a b y m y ś l e ć , ż e w o b e c s z c z u p ł e g o z a k r e s u t e m a t u w n i o s k i te n i e b ę d ą m i a ły n ic d o n i o s ł e g o . T a k j e d n a k n i e j e s t . A u t o r r o z b ił n p . k u r s u j ą c y d o ś ć s z e r o k o i d o ś ć p o w a ż n i e k o m u n a ł, ż e w p i e r w s z y c h u t w o r a c h N o r w id a s ą j u ż in n u c e z a w a r t e w s z y s t k i e p i e r w ia s t k i p ó ź n i e j s z e j j e g o t w ó r c z o ś c i , ż e w i ę c z t y c h u t w o r ó w m o ż n a w y d e d u k o w a ć c a ły jej d a l s z y r o z w ó j . O w s z e m , w o s t a t n im r o z d z i a l e u k a z u j e p . M a k o w ie c k i j a k r ó ż n o r o d n y m m o d y f ik a c j o m p i e r w ia s t k i t e w d a l s z y c h l a t a c h t w ó r c z o ś c i p o e t y m i a ły u le c : j a k N o r w id t e z y s w o ic h „ j u v e n i l i o w “ b ą d ź p o g ł ę b i a ł, b ą d ź w z b o g a c a ł n o w e m i p r o b le m a t a m i, b ą d ź z u p e ł n i e o d r z u c a ł. — T w ó r c z o ś ć p o e t y

178

I V . r e c e n z j i; 1 7 9 W r ó ć m y j e d n a k d o s t u d j u m p . M a k o w i e c k ie g o . A n a l i t y c z n e w s w o j e j m e t o d z i e , n i e r e z y g n u j e o n o p r z e c ie ż z a m b ic y j u o g ó l ­ n i a n ia . M . in . p o r u s z a n a n o w o t a k s u m a r y c z n i e p r z e d s z e ś c i u l a t y p o t r a k t o w a n ą p r z e z p . C y w i ń s k i e g o s p r a w ę s t o s u n k u N o r w id a d o r o m a n t y z m u , i z e s p o k o j e m g r u p u j e z a r ó w n o te r y s y , k t ó r e N o r ­ w i d a z p o ś r ó d p o e t ó w r o m a n t y c z n y c h w y o d r ę b n ia j ą , j a k i t e , k t ó r e p o z w a l a j ą n a ł ą c z e n i e g o z n im i ( p r z e j ę c i e s i ę z a g a d n i e n i e m „ ż y ­ w y c h p r a w d “ , p r a g n i e n i e b e z p o ś r e d n i o ś c i o d c z u w a n ia i e k s p r e s j i, a p o t e o z a lu d u ) . O c z y w i ś c ie , d la p o g ł ę b i e n ia z n a j o m o ś c i N o r w id a k o n s t a t a c j e s z c z e g ó ł o w e m a j ą w i ę k s z e z n a c z e n i e o d t y c h r o z l e g ł y c h u o g ó l n i e ń , k t ó r e s ł u ż ą r a c z e j t y l k o d o p o r z ą d k o w e j s c h e m a t y z a c j i i m o g ą b y ć m o d y f i k o w a n e J a k ie z n a c z e n i e m o g ą m ie ć d r o b n e z p o z o r u p r a c e k o m e n t a ­ t o r s k i e , o t e m p r z e k o n y w a p r z y c z y n e k p . M a k o w i e c k ie g o p . t .: „ P r o m e t h i d i o n N o r w id a a D w o r z a n i n G ó r n ic k i e g o “ ( „ R u c h L it e ­ r a c k i “ 1 9 2 8 , N r. 2 ) . D z i w a c z n e z p o z o r u z e s t a w i e n i e , u z a s a d n i o n e t y l k o c y t a t ą w p o e m a c i e n o r w i d o w s k im , d o p r o w a d z ił o w w y n i k u d o w y j a ś n i e n i a j e d n e g o z n a j w a ż n i e j s z y c h , a z a r a z e m n a j b a r d z ie j d o t ą d n i e p e w n y c h m ie j s c „ P r o m e t h i d i o n a “ , m i a n o w i c i e s ł ó w o „ c h o ­ r ą g w i n a p r a c lu d z k ic h w i e ż y “ . P . K a r o l a K l e i n a „ U w a g i o S t y g m a c i e N o r w i d a “ („ R u c h L i t . “ 1 9 2 8 , N r . 1) p o z a s t r e s z c z e n i e m n o w e l i p r z y n o s z ą t y l k o z e ­ s t a w i e n i a m y ś l i N o r w id a z m y ś l a m i r ó ż n y c h i n n y c h p i s a r z y ( p r z y - c z e m u g r u p o w a n ie j e s t n i e w i a d o m o d l a c z e g o a n t y c h r o n o l o g i c z n e , t a k , ż e J u liu s P e t e r â e n w y p r z e d z a C h le b o w s k ie g o , a ó w T a i n e ’a ) i w ą t p li w e j g ł ę b i k o n k l u z j ę , iż o s t a t e c z n y r e z u l t a t r o z m y ś l a ń h i- s t o r j o z o f i c z n y c h „ S t y g m a t u “ j e s t „ p r z e p o j o n y p e s s y m i z m e m , ł a m ią ­ c y m w ia r ę w w o l n o ś ć , s w o b o d ę ż y c ia j e d n o s t k o w e g o i z b io r o ­ w e g o “ . H is to r ji p o c z ą t k o w e g o r o z g ł o s u p o e t y d o t y c z y n o t a t k a p . P . G [ r z e g o r e z y k a ] . „ P ie r w s z a r o z p r a w a o N o r w i d z i e “ („ R u c h L i t . “ 1 9 2 8 , N r . 1). N a c z e l n y m , j a k w i d a ć z w y m i e n i o n y c h p o z y c y j , o r g a n e m g r o ­ m a d z ą c y m s t u d j a i m a t e r j a ły N o r w i d a d o t y c z ą c e , j e s t d z i ś „ R u c h L i t e r a c k i “ . Z e s z y t s t y c z n i o w y z r. 1 9 2 8 , k t ó r y ju ż t y l e r a z y w y p a d ł o m i t u c y t o w a ć , m i e ś c i t a k ż e in f o r m a c y j n y a r t y k u ł p . S t a n i s ł a w a C y w i ń s k i e g o p. t. „ S t a n b a d a ń n a d N o r w i ­ d e m o r a z p o s t u l a t y n a p r z y s z ł o ś ć “ . D r u g a c z ę ś ć t y t u ł u n i e z u p e ł n i e j e s t z r e a l i z o w a n a , g d y ż a u t o r m ó w i g ł ó w n i e t y l k o o p o t r z e b ie w y ­ d a n i a r e s z t y p u ś c i z n y p o e t y ; c o d o p r a c y z a ś k r y t y c z n e j o g r a n i­ c z a s i ę d o o g ó l n y c h j e d y n i e w s k a z ó w e k , m ó w i ą c n a p r z ó d iż w i n n a o n a b y ć „ s k ie r o w a n a n a t o r y g i u n t o w n e j i s y s t e m a t y c z n e j a n a l i z y “ a p o t e m d o d a j ą c , ż e „ j ę z y k p o e t y , j e g o w i e r s z , s t y l , s t o s u n e k d o r o m a n t y z m u i r e a l i z m u . .. , d o a n t y k u , d o r o d z im e j i o b c e j t w ó r ­ c z o ś c i , k w e s t j a w p ł y w ó w l it e r a c k i c h , j e g o p o j ę c ia r e l i g ij n e , f i lo z o ­ f i c z n e , s p o ł e c z n e , w r e s z c i e j e g o w c i ą ż w z r a s t a j ą c y w p ł y w n a p o l ­ s k i e ż y c i e i u m y s ł o w o ś ć — o t o o b s z e r n y t e r e n p r a c y d la c a łe g o p o k o l e n ia h i s t o r y k ó w l i t e r a t u r y “ . P o m i n i ę t e z o s t a ł y w t e m w y l i ­ 12*

1 8 0 IV . R E C E N Z JE . c z e n i u s t u d j a e s t e t y c z n o - k r y t y c z n e , k t ó r e , j a k w z g l ę d e m w s z e l k i e g o d z ie ła a r t y s t y c z n e g o , t a k i w z g l ę d e m u t w o r ó w N o r w id a s ą n a j i s t o t ­ n ie j s z e , a p r z e t o n a j w a ż n i e j s z e . D o s t u d j ó w t e g o r o d z a j u n a l e ż y r o z p r a w a p . Z o f j i S z m y d - t o w e j „ N o r w id j a k o t ł u m a c z H o m e r a “ . S p o s o b e m d o s k o n a l e ju ż p r z e d t e m z a s t o s o w a n y m w p r a c y o n o r w i d o w s k im p r z e k ł a d z i e o d y H o r a c e g o „ A d P o m p e i u m “ , z a n a l i z o w a ł a p . S z m y d t o w a f r a g m e n t y t ł u m a c z e n i a „ O d y s s e i “ i d o s z ł a d o b a r d z o i n t e r e s u j ą c y c h s t w i e r ­ d z e ń . N o r w id p r z e k ła d a ł z o r y g in a łu , a c z k o l w i e k b y ć m o ż e , iż w s p o ­ m a g a ł s i ę j a k ie m ś t ł u m a c z e n i e m d o s ł o w n e m (n p . p a n i D a c ie r ) . R a m y o b j ę t o ś c i o w e z n a c z n i e r o z s z e r z y ł , n ie s t a r a j ą c s i ę o ś c i s ł o ś ć , a le r a c z e j , j a k a u t o r k a s i ę w y r a ż a , o s y m b o l i c z n ą in t e r p r e t a c j ę p i e r w o ­ w z o r u . Ś w ia t h o m e r o w s k i z in t e l l e k t u a l i z o w a ł : b o h a t e r o m n a d a ł w i ę ­ c e j p o w a g i i s k u p ie n i a , a t a k ż e z d o l n o ś c i d o a b s t r a k c j i, p r z e z c o ic h p o s t ę p k i p o z y s k a ł y n o w ą m o t y w a c j ę . W s t y l u s p o t ę g o w a n e z o ­ s t a ł y p i e r w ia s t k i i d e a li z u j ą c e W z m o c n io n e t e ż z o s t a ł o n a s i l e n i e e m o c j o n a l n e , b a r w i ą c o p o w i e ś ć g ł ę b s z y m n iż w o r y g i n a l e s m u t k i e m . Z o b r a z o w a n i e m o r y g i n a ł u p o s t ę p u j e N o r w id r o z m a i c i e : j e d n e o b r a z y o d t w a r z a w i e r n i e , i n n e p o m ij a , j e s z c z e i n n e ( n a j l i c z n i e j s z e ) p r z e i n a ­ c z a p o s w o j e m u , w y z y s k u j ą c n i e u w z g l ę d n i o n e p r z e z H o m e r a m o ż l i ­ w o ś c i . R ó w n i e r o z m a i c i e t r a k t u j e t e ż s ł a w e t n e h o m e r o w s k i e e p i t e t y : r a z j e w i e r n i e t ł u m a c z y , k i e d y i n d z i e j o p u s z c z a , n a j c z ę ś c i e j z a ś o m a w i a j e z a p o m o c ą k i l k u w y r a z ó w lu b c a łe g o z d a n ia . W s ł o ­ w n i c t w i e p e ł n o l a t y n i z m ó w i p o l o n iz m ó w (ja k p ó ź n i e j u S i e m ie ń - s k ie g o ) . W r e z u l t a c i e „ s u b j e k t y w i z m t ł u m a c z a — k o n k l u d u j e p. S z m y d ­ t o w a — p r z e k s z t a ł c i ł p i e r w o w z ó r , z m ie n ia j ą c n a s t r ó j u t w o r u , t e m p o a k c j i, c h a r a k t e r y s t y k ę p o s t a c i , o b r a z o w a n i e , i w p e w n y m s t o p n i u f a b u ł ę “ . P o w s t a ł a t a k t r a n s p o z y c j a o d u ż e j i n d y w i d u a l n e j w a r t o ś c i a r t y s t y c z n e j , d a l e k a j e d n a k o d H o m e r a . D w ie i n n e p r a c e p. S z m y d t o w e j ( r o z p r a w a „ N o r w id w o b e c t r a d y c j i l i t e r a c k i e j “ i a r t y k u ł „ N o r w id a K o c h a n o w s k i “ , d r u k o w a n y w „ B l u s z c z u “ 1 9 2 5 , N r. 1 6 ) m a ją z a c e l r z u c e n i e ś w ia t ł a n a t e c z ą s t k i t w ó r c z o ś c i p o e t y , w k t ó r y c h u j a w n ia s i ę j e g o d z i e d z i c t w o p o m is t r z a c h i j e g o z w i ą z e k ( s t y l i s t y c z n y , t e m a t y c z n y l u b p r o b l e ­ m o w y ) z d a w n i e j s z ą l it e r a t u r ą . J a k o n a p i e r w s z y c h p r z e w o d n i k ó w N o r w id a „ w o b s e r w a c j i ś w ia t a , j a k t e ż w k s z t a ł t o w a n i u j ę z y k a p o e t y c k i e g o “ p r z e k o n y w a j ą c o w s k a z u j e a u t o r k a n a K o c h a n o w s k i e g o , M a lc z e w s k i e g o i Z a l e s k i e g o (o p o w i e ś c i o p i s a r z a c h i t u g łu c h o ) ; s z c z e g ó ł o w o i s u b t e l n i e p r z e d s t a w i a z a r a z e m i n d y w i d u a l n e t w ó r c z e u s t o s u n k o w a n i e s i ę m ł o d e g o p o e t y d o t e g o , c o o d o w y c h p r z e w o ­ d n i k ó w o t r z y m a ł . ( O s t r o ż n a w z e s t a w i e n i a c h z b i e ż n o ś c i f r a z e o lo ­ g i c z n y c h p o r ó w n y w a w s z e l a k o p . S z m y d t o w a d w u w i e r s z n o r w i ­ d o w s k i „ M iło j e s t p a t r z e ć k i e d y c z ł e k w n i e w o l i Z p o w a g ą z a p o ­ m i n a , ż e g o s e r c e b o l i “ z d o ś ć m a ło d o n i e g o p o d o b n e m i s ł o w a m i K o c h a n o w s k i e g o ; a p r z e c i e ż a ż p r o s i s i ę t u o p r z y t o c z e n i e w i e r s z „ N i e ź l e c z a s e m z a m il c z e ć , c o c z ł o w i e k a b o l i “ z „ P i e ś n i “ I, 2 3 ) . R o z w a ż a n i a t e d o t y c z ą , o c z y w i ś c i e , g ł ó w n i e „ j u v e n i l i o w “ N o r w id a . T w ó r c z o ś c i p ó ź n i e j s z e j n i e t r a k t u j e j u ż a u t o r k a t a k s y s t e m a t y c z n i e :

I V . R E C E N Z J E .

181