Bilans Sesji Odrodzenia

Jerzy Ziomek

Bilans Sesji Odrodzenia

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 45/1, 3-13

JERZY ZIOMEK

BILANS SESJI ODRODZENIA

Gdy obradujący w Warszawie w m aju 1950 r. Zjazd Polonistów postulował rozpoczęcie planowych i zespołowych badań nad litera­ tu rą polską — badań prowadzących do systematycznej rew izji sądów o poszczególnych pisarzach i dziełach oraz do stworzenia nowej, opartej o m arksistowskie dyrektyw y metodologiczne, syntezy histo­ rycznoliterackiej — odcinek staropolski był swego rodzaju poloni­ stycznym „Kopciuszkiem“. Pracujący od niedaw na In sty tu t Badań Literackich kierow ał w tedy swe zainteresow ania przede wszystkim na epokę pozytywizmu, potem zaś Oświecenia, rom antyzm u i litera­ tu ry nowszej. Jakkolw iek istniały ważne powody dla chwilowego uprzyw ilejow ania innych epok, białe plam y n a m apie polonistycz­ nego planow ania nie mogły zbyt długo czekać n a likwidację.

Rok 1953 — w którym minęło 410 la t od w ydania Modrzewskiego

De poena homicidii, Kopemikowego De revolutionibus, Rejowej K rótkiej rozprawy i od śmierci Janickiego — został w ybrany n a Rok

Odrodzenia. Decyzja ta nie m iała nic z rocznicowo-obchodowego automatyzmu. Decydował tu nie kalendarzyk urzędnika, lecz zasada polityki kulturalnej ludowego państwa, dbającego o system atyczne przekazywanie postępowej tradycji narodowej współczesnemu spo­ łeczeństwu. Decydowały tu nie przypadkowe zbieżności, lecz p ra ­ cownie uczonych, w których dojrzewała stopniowo nowa koncepcja epoki Odrodzenia. Te względy spraw iły między innymi, że plano­ w any początkowo Zjazd im. Modrzewskiego został przekształcony w wielką, bardziej am bitną Sesję Odrodzenia.

H um anistyka .polska chlubiła się dotychczas (częściowo nie bez racji) Zjazdem im. Kochanowskiego, zadokumentowanym księgą pt.

K ultura staropolska. Obecna Sesja Odrodzenia przewyższyła swym

plonem nie tylko Zjazd Kochanowskiego, ale wszystkie dotychcza­ sowe im prezy naukow e tego typu.

Nigdy jeszcze nie zeszli się badacze tylu dyscyplin hum anistycz­ nych, by wspólnie dyskutować o pokrewnych problem ach renesansu. l*

4 J E R Z Y ZIO M EK

Wielostronność Zjazdu Kochanowskiego była bowiem w istocie po­ zorna. Najlepsi specjaliści dostarczyli do wspólnego tom u referatów z zakresu historii gospodarczej, zagadnień ustrojowych, religijnych, historycznoliterackich itp. Ale osiągnięta w ten sposób w iedza o re ­ nesansie była arytm etyczną sum ą wiedzy (pojedynczych badaczy i ich indyw idualnych warsztatów. I nie mogło być inaczej. Na gruncie idealistycznej metodologii i w w arunkach organizacyjnych nauki w burżuazyjnym państw ie niemożliwe było stw orzenie wspólnej syntezy epoki.

Sesja Odrodzenia nie m iała zam iaru dać gotowej syntezy rene­ sansu. Miała przygotować i przygotowała m ateriały i propozycje dla przyszłej syntezy. Ważne jest jednak to, że w w yniku prac przygoto­ wawczych i sześciodniowych obrad zarysowała się synteza c a ł o ­ k s z t a ł t u polskiego renesansu, a nie synteza literatu ry obok syn­ tez sztuki, historii gospodarczej, nauki itd.

W pierwszym dniu obrad rekto r prof. Zygm unt M o d z e l e w ­ s k i , mówiąc o tendencjach nierzadko w ystępujących w przedw ojen­ nej polskiej hum anistyce i coraz to powszechniejszych we współ­ czesnej nauce imperialistycznego Zachodu, podkreślał:

Związane z epoką im perializm u u w steczn ien ie historiografii burżuazyjnej znalazło także w yraz w głoszen iu sw o isty ch p ogląd ów n a Odrodzenie. Zasadniczą tendencją tych poglądów jest zaprzeczenie n ow ej jak ości po­ stęp o w eg o nurtu w sztuce i nauce Odrodzenia. N a jczęściej spotykaną postacią tej tendencji jest zacieranie granicy m iędzy śred n iow ieczem i rene­ sansem . O peracja p olega na przesunięciu początków renesansu do w czesn ego średniow iecza bądź też, odwrotnie, na przedłużeniu okresu kultury średnio­ w ieczn ej w głąb XVII w iek u [ . ..] . O drzuceniu now ej jakości kultury Odro­ dzenia służy rów nież ujęcie, które tw órczość jego p rzed staw icieli kw alifi­ kuje jako tw órczość „prekursorów", a „w łaściwą" n ow ą kulturę widzi dopiero w ep oce późniejszej, n ajw cześn iej w w ieku XVII. Przy tym ujęciu dom inują sk w ap liw e poszukiw ania w kulturze Odrodzenia najdrobniejszych śladów przeszłości, łączenie ich w w yodrębnioną i w yolbrzym ioną całość. W yw ołu je to w rażenie, że Odrodzenie — to n ic n ow ego. N ie w każdej dzie­ dzinie jest to jednakow o m ożliw e. D latego też chętnie t r a k t u j e s i ę o d d z i e l n i e architekturę, plastykę, m uzykę, oddzielnie naukę, filozofię i literaturę, dając bezw zględną przew agę to jednej, to drugiej dziedzinie. W ten sposób p o s i e k a n a n a k a w a ł k i kultura O drodzenia jeśli i w yk azu je coś n ow ego w architekturze, w nauce jest dalszym ciągiem średniow iecza lub na odwrót [podkr. J. Z.].

Ten wywód tłumaczy jasno, że przyjęta i stosowana w trakcie prac przygotowawczych zasada zespołowości i kompleksowości badań była nie tylko kw estią lepszej organizacji Sesji, lecz przede wszyst­

kim m iała sens metodologiczny. Współpraca historyków bazy i histo­ ryków różnych części nadbudowy gw arantow ała naukową popraw ­ ność spojrzenia n a renesans jako na wielki przełom we wszystkich dziedzinach życia: życia gospodarczego, politycznego, społecznego i kulturalnego. Zasada kompleksowości pozwalała uniknąć niebez­ pieczeństw a dezintegracji, która by pomniejszyła znaczenie przełomu renesansowego.

Zjazd obradował przez 6 dni (25—30 X 1953) w pięciu sek­ cjach: historii, historii nauki, literatury, języka i sztuki. Ogółem w y­ głoszono 46 referatów przygotowanych przez zespół około 100 współ­ pracowników.

Zasada zespołowości i kompleksowości towarzyszyła na niespo­ tykaną do tej pory m iarę wszystkim pracom przygotowawczym. Po­ szczególne sekcje przedstaw iały projekty referatów w trakcie robo­ czych konferencji, n a które zapraszano współpracowników innych sekcji lub też, w m iarę potrzeby, cały praw ie aktyw naukow y spe­ cjalistów zajm ujących się epoką Odrodzenia. Dzięki tem u referenci innych sekcji m ieli możność skonfrontowania wyników własnych badań z najbardziej aktualnym stanem badań dyscypliny sąsiedniej (polonista, k tó ry nie tak dawno jeszcze musiał na w łasną rękę roz­ wiązywać problem y bazy, by właściwie zrozumieć i objaśnić dzieło pisarza, najlepiej um ie ocenić system kompleksowości). Dzięki tem u badacz wygłaszający próbny referat otrzym yw ał na gorąco korek- tu ry i sugestie dyskusyjne, które w zwykłym trybie pozazjazdowym wnieśliby dopiero po kilku miesiącach polemiści i recenzenci pracy drukowanej. Toteż w niespotykanym tem pie dojrzewały i krzepły robocze koncepcje; pierwsze prace przygotowawcze dzieliło od Sesji ledwie pół roku, ale w tym krótkim okresie dokonany został ogromny skok jakościowy.

W m arcu 1953 r. odbyła się w Toruniu konferencja sekcji historii, rozpoczynaj ąca właściwe prace zespołowe. Miesiące przedw akacyjne przyniosły jeszcze spotkania organizowane przez historyków nauki, historyków sztuki, językoznawców i historyków literatury. Wrzesień przeznaczony był n a ostatnie redakcje i próby generalne.

Punktem w yjścia prac przygotowawczych i dyskusji zjazdowej był z n atu ry rzeczy referat dotyczący bazy, a mianowicie re fe ra t Stanisława A r n o l d a pt. Podstawy gospodarczo-społeczne pol­

skiego Odrodzenia. R eferat omówił rolę gospodarki towarowo-

pieniężnej i znaczenie tworzącego się ry nku towarowego jako pod­ stawy przem ian ideologicznych w tej epoce. Wywody Arnolda

6 J E R Z Y ZIO M E K

dokumentowały od strony badań historyczno-ekonamioznych w ysu­ w aną już wcześniej przez historyków literatu ry tezę, przesuw ającą wyjściową cezurę renesansu na połowę w ieku XV. R eferat dał krótki zarys dziejów folw arku na ziemiach polskich. Rozróżnił dwa typy folwarku: folwark oparty o najem wolny lub przym usow y i folw ark korzystający z pracy pańszczyźnianej. Nieobojętne dla historyka literatu ry były wywody o roli miast i mieszczaństwa oraz o pow sta­ w aniu preburżuazji, w arstw y najbardziej zainteresow anej w roz­ woju nowych stosunków produkcji.

Uwagę historyka literatu ry zawsze przyciągała grupa postępowej szlachty, z Mikołajem Siennickim n a czele, której program wykazuje wiele punktów stycznych z twórczością np. Mikołaja Reja czy A ndrzeja Frycza. R eferat historyka wykazał, że grupa ta reprezentow ała odłam szlachty opierający się o gospodarkę czynszową i folw ark najem ny, związany licznymi interesam i handlowymi z m iastam i i mieszczań­ stwem.

Prace najbliższych naszych sąsiadów, językoznawców, skupiły się wokół problem atyki indywidualnego języka w ybitnych pisarzy XVI w. (R o s p o n d mówił o Kochanowskim, H r a b e c o Biernacie i o Bazyliku, Z w o l i ń s k i o Bielskim, К u r a s z к i e w i с z o Reju) oraz wokół zagadnień ogólnych (np. praca U r b a ń c z y k a poruszała problem Roli wielkich pisarzy Odrodzenia na tle innych czynników

kształtujących ję zy k literacki, praca K l e m e n s i e w i c z a C zyn­ niki sprawcze w rozwoju polszczyzny doby Odrodzenia).

Referaty monograficzne o wielkich pisarzach — to piękny rezul­ ta t zespołowych prac leksykograficznych prowadzonych w pracow­ niach IBL. O ich znaczeniu dla historii języka nie trzeba nikogo przekonywać. Ale nie mniej przydatne okażą się w yniki tych badań dla historyka literatury, który otrzym ał wreszcie bazę m ateriałow ą dla analiz stylistycznych, dla ustalenia autorstw a itd.

Wspólny referat obu sekcji, historii języka i historii literatury, referat Marii Renaty M a y e n o w e j o Problematyce stylistycznej

staropolszczyzny był właśnie przykładem badań z pogranicza lingwi­

styki i literaturoznaw stw a. A utorka podjęła trudne i am bitne zadanie opisania i zinterpretow ania podstawowych stru k tu r metaforycznych od średniowiecza poprzez rozkw it renesansu — do jego schyłku. Realizacja tego zadania okazała się nowatorska. R eferat przeciwsta­ wił im presjonistycznym dowolnościom i idiografizmowi burżuazyjnej stylistyki próbę opartą na marksistowskiej nauce o m yśleniu i języku. Historycznie potraktow ane opisy poszczególnych stru k tu r pokazy­

wały, jak w stylu pisarza lub też w konwencjach stylistycznych danego okresu i środowiska odbijały się zm iany zachodzące w świato­ poglądzie ludzi Odrodzenia. A utorka zadokum entowała przejście od średniowiecznych stru k tu r m etaforycznych i frazeologicznych o bi­ blijnej prow eniencji do system u renesansowego, wchłaniającego i przetwarzającego m ateriał przysłów ludowych i zwrotów potocz­ nych. Źródłem tych przem ian ibył proces laicyzacji życia i rozwoju świadomości narodowej. Szczególnie interesujące były uwagi na tem at ludowości Kochanowskiego. A utorka zainicjowała rozwią­ zanie tego trudnego zagadnienia pokazując, jak Kochanowski w y­ korzystuje twórczość ludową nie przez powtórzenie jej dorobku artystycznego, lecz przez jego udoskonalenie i wzbogacenie.

Wywody Mayenowej, z n atu ry rzeczy dyskusyjne, będą zapewne w szczegółach ulegały korekturom w m iarę wzbogacania i rozszerza­ nia podstawy m ateriałow ej. Ale najistotniejsze znaczenie i wartość tego referatu polega n a tym, że zaproponował on konkretnie i przy­ kładowo k ierunek badań nad zagadnieniami stylu.

Przed dwoma laty Kazimierz Budzyk w ystąpił ze szkicem nowej syntezy polskiego O drodzenia*. R eferat B u d z y k a pt. Ideowo-

artystyczne wartości literatury polskiego Odrodzenia, wygłoszony na

plenarnym posiedzeniu, stanowił — w porównaniu do artykułu p u ­ blikowanego w P a m i ę t n i k u L i t e r a c k i m — krok naprzód w kierunku pogłębienia i udoskonalenia badań nad problem atyką artystyczną omawianej epoki. Typ badań podjętych przez Budzyka, dotyczących przede wszystkim w ersyfikacji, w ymaga długich i żm u­ dnych zabiegów przygotowawczych. Dlatego też uwaga referenta skupiła się na w ybranych punktach węzłowych. Dając ogólny zarys problem atyki artystycznej literatu ry renesansu, referat zatrzym ał się przy szczegółowej analizie wiersza B iernata z Lublina i M ikołaja Reja (głównie K rótkiej rozprawy). Wychodząc od analizy wiersza poezji średniowiecznej Budzyk pokazał kolejno nowatorstwo pisarzy renesansowych. Szczegółowe wywody dokumentowały generalną tezę: nowe zadania społeczne literatury, podjęcie przez nią aktualnej problem atyki społecznej i związany z nową ideowo-tematyczną koh- cepcją fak t posługiwania się żywym nurtem mowy potocznej — pociągnęły za sobą rozbicie dotychczasowego składniowo-intonacyj- nego schematu wiersza. Referent pokazał szereg przykładów i

spo-1 K. B u d z y k , O s y n t e z ę polskiego renesansu. P a m i ę t n i k L i t e r a c k i , XLIII, 1952, z. 1— 2.

8 JE R Z Y ZIO M E K

sobów realizacji tych nowych tendencji w ersyfikacyjnych. W przy­ padku B iernata i Reja przeprowadzone analizy stanow ią już swego rodzaju zarys monograficzny, w w ypadku innych pisarzy określony został jasno kierunek dalszych poszukiwań.

*

R eferaty sekcyjne historyków literatu ry staropolskiej zajęły się problem em rozwoju poszczególnych rodzajów literackich. Byłoby zapewne lepiej, gdyby każdy z referatów dotyczył twórczości jednego wybitnego pisarza. Na przeszkodzie takiej organizacji prac stanęły jednak trudności kadrowe: stosunkowo szczupły zespół badaczy zaj­ m ujących się literatu rą staropolską. Tak więc z konieczności tylko Kochanowski doczekał się osobnego referatu, wygłoszonego n a ple­ num przez Juliana K r z y ż a n o w s k i e g o . Pozostałym pisarzom poświęcone zostały odpowiednie partie referatów syntetycznych.

Sekcja wysłuchała kolejno następujących referatów : Poezja pol­

ska w okresie renesansu (Jerzy Z i o m e k przy w spółpracy Jadwigi

P i e t r u s i e w i c z o w e j i Alojzego S a j k o w s k i e g o ) , Poezja

polsko-łacińska w okresie renesansu (Bronisław N a d o l s k i przy

współpracy zespołu filologów klasycznych), Proza polska w ieku X V I (Julian K r z y ż a n o w s k i ) , Popularny dramat i teatr polskiego

Odrodzenia (Julian L e w a ń s k i przy współudziale pracowników

PIS), Drukarstwo polskie w dobie Odrodzenia (Alodia G r y c z o w a ) . R eferaty podjęły próbę rew izji tradycyjnych sądów o pisarzach polskiego renesansu i próbę nowej interpretacji ich twórczości. Prace sekcji literatury, podobnie jak i pozostałych sekcji, dały propozycje i szkice do przyszłych badań szczegółowych, które złożą się n a pełną nową syntezę marksistowską. Dzieje literatu ry polskiego renesansu zostały ujęte jako dzieje w alki n u rtu literatu ry postępowej, narodo­ wej, realistycznej i świeckiej z antyrealistycznym i tendencjam i nurtu kosmopolitycznej literatu ry kościelnej. Należy jednak zasygnalizo­ wać pewien m ankam ent referatów i dyskusji: przy słusznym w za­ sadzie eksponowaniu problem u świeckości literatu ry renesansu może nie dość mocno i w yraźnie akcentowane były te radykalne i plebej- skie elementy, które w sposób bezpośredni w yrażały antagonistyczne konflikty klasowe epoki.

Wspólnym wysiłkiem sekcji literatu ry zbudow ana została próbna periodyzacja lite ratu ry Odrodzenia. W yodrębniono następujące okresy: 1 — okres schyłku średniowiecza i zapowiedzi przełomu re­

nesansowego (druga połowa w. XV i początek XVI do r. 1513); 2 — okres początków renesansu (1513— 1543), w którym obok dw or­ skiej poezji polsko-łacińskiej rozw ija się przodująca literatu ra ple- bejska w języku polskim; 3 — okres p ełn i renesansu (1543— ok. 1580); 4 — okres schyłku renesansowej literatu ry (1580 —r do la t dw udziestych XVII wieku).

Końcowa cezura renesansu, najm niej dokładna, była dość sta­ nowczo kw estionow ana w dyskusji. Niemniej żadna z kontrpropozycji nie rozw iązywała trudności w określeniu daty zam ykającej Odro­ dzenie, trudności te bowiem w ypływ ają ze specyfiki renesansu, który nie kończy się żadnym w yraźnym przełomem, ale wygasa powoli pod naporem reakcyjnych sił kontrreform acji i związanej z n ią lite­ ratu ry kosmopolitycznej. Trudności potęguje fakt, że zdobycze lite­ ratu ry renesansow ej stały się szybko trw ałym dobrem ku ltu ry n a­ rodowej i siła ich tradycji nie przestaw ała oddziaływać przez całe siedem naste stulecie. Tak więc d ata około r. 1620, związana z inde­ ksami biskupim i tępiącym i radykalną twórczość sowizdrzałów, m a ch arakter orientacyjny, jest swego rodzaju sygnałem zw racającym uwagę n a nasilenie ofensywy reakcji kontrreform acyjnej. Zresztą spraw a końcowej cezury renesansu i trudności jej ustalenia m a jeszcze jeden ważny aspekt: przeciw stawiając się idealistycznym koncepcjom tradycyjnej historii literatu ry Sesja rozwiała fikcyjną problem atykę baroku jako epoki równorzędnej w stosunku do Odro­ dzenia. Zagadnienie baroku ujęte zostało jako zagadnienie s t y l u , poetyki, jako zagadnienie procesu stopniowej degeneracji renesansu.

Rozważania te nasuw ają wniosek praktyczny: należy objąć pla­ nowymi, system atycznym i badaniam i literatu rę w. XVII i wydobyć z niej wszystko to, co w m niejszym lu b większym stopniu stanowi kontynuację renesansu. Opracowanie Wacława Potockiego byłoby w tym zakresie zadaniem najpilniejszym.

Podobnie jak zagadnienie wygasania renesansu, zainteresowanie i żywą dyskusję wywołał problem początków przełomu renesanso- - wego. W referacie o poezji i w referacie o dramacie, a bardziej szczegółowo w referacie Budzyka, omówione zostały zagadnienia literatu ry apokryficznej i jej elementów laickich. Żale M atki Boskiej

pod krzyżem i Rozm yślanie przem yskie zostały ocenione bardzo w y­

soko jako utw ory będące w yrazem nowych, świeckich dążeń: świec­ kiego zainteresow ania przyrodą i człowiekiem, dociekliwości i odwagi w uzupełnianiu Pisma św. laicką, codzienną, ludową nieraz wiedzą o życiu. Te wywody byw ały podważane w dyskusji argum entam i

10 J E R Z Y ZIO M E K

czerpanym i z historii sztuki i literatu r zachodnio-europejskich. W sztuce i literaturze Zachodu podobne tendencje w ystępują bowiem dużo wcześniej i nie są w żadnym w ypadku elem entem renesanso­ wym czy zapowiadającym renesans, lecz tylko w yrazem antagoni- stycznego, laickiego, czasem ludowego n u rtu ku ltu ry wieków śred­ nich.

Dyskusja nie została zakończona. Wydaje się, że wiele racji miał Budzyk, k tó ry w replice wskazywał na niebezpieczeństwo stosowania w tym wypadku kryteriów genetycznych. O zakw alifikow aniu świec­ kich elementów apokryfu i literatu ry pokrew nej zdecyduje zapewne jej funkcja. Należy odpowiedzieć na pytanie, czy literatu ra ta jest w Polsce w yrazem nowych przem ian gospodarczo-społecznych w a­ runkujących narodziny k ultury renesansowej, czy też w yrasta z kon­ fliktów starego typu, charakterystycznych dla społeczeństwa średnio­ wiecznego. Odpowiedź ta jest możliwa pod w arunkiem porównania literatu ry z innym i dziedzinami nadbudowy, w szczególności ze sztu­ ką. W sztuce polskiej drugiej połowy XV w. — mówiły nam referaty sekcji historii sztuki — zachodzą procesy i genetycznie, i jakościowo podobne. Zmiany obserwowane w m alarstw ie i rzeźbie, przede wszystkim w ikonografii świętych, są tak zbieżne ze zmianami w literaturze, że w każdej galerii sztuki średniowiecznej znajdziemy dzieła m alarstw a i rzeźby, które by mogły posłużyć dosłownie za ilustracje do Rozmyślania przemyskiego czy Planctusa.

Niezależnie od ogólnych zdobyczy sekcji literatury, k tó ra ustaliła nową problem atykę badań, poszczególne referaty mogą się pochlubić własnymi, indyw idualnym i odkryciami i rozstrzygnięciami o dużym znaczeniu m ateriałow ym i metodologicznym.

R eferat Ju liana Krzyżanowskiego podjął interesujący problem walki o język narodow y w literaturze Odrodzenia. W miejsce trady­ cyjnego, schematycznego ujmowania tej kwestii, polegającego na uproszczonym przeciwstawianiu łacinie polszczyzny, Krzyżanowski zaproponował nowe rozstrzygnięcie. Pokazał dialektyczny proces w alki łaciny humanistycznej z łaciną średniowieczną i rolę łaciny hum anistycznej jako narzędzia niezbędnego dla omawiania i roz­ wiązywania nowych problemów. W dziejach w alki o język ważną rolę — zdaniem referenta — odegrał druk, który „sprzymierzony z humanizmem przeciw łacinie okazał się jednak sprzymierzeńcem bardzo groźnym“, przyczynił się bowiem do zwycięstwa języka n a ­ rodowego — tym razem nad łaciną humanistyczną. Przy tej okazji ostrzegł referent przed traktow aniem łaciny jako legitym acji

wstecz-nictwa. Łacina pozostała międzynarodowym językiem nauki i w tej roli sprzyjała w dalszym ciągu rozwojowi myśli postępowej (exe m -

p lu m : Modrzewski).

Swego rodzaju rew elacją były w yniki referatu Alodii Gryczowej o drukarstw ie polskim. R eferentka dysponowała ogromnym m ate­ riałem, niejednokrotnie nieznanym lub praw ie nieznanym, w każ­ dym razie po raz pierwszy będącym przedmiotem tak gruntow nej system atyki. Wnioski w ypływ ające z rozważań Gryczowej w bardzo istotnym stopniu oddziałają na przyszłą syntezę renesansu. Świadczą one o wielkiej aktywności kulturalnej miast, pozwalają n a okre­ ślenie roli środowisk i regionów w kształtow aniu ogólnonarodowej kultury, dowodzą wreszcie wysokiego poziomu umysłowego i aktyw ­ ności k ulturalnej szesnastowiecznej Polski. Dzięki suchym n a pozór cyfrom m am y możność spojrzenia n a przełom renesansowy nie tylko od strony lum inarzy, lecz także od strony odbiorców, czytelników. Fakt, że w szesnastowiecznej Polsce książki ukazywały się w n ak ła­ dzie około 500 egzemplarzy, że łączną produkcję drukarń polskich w XVI w. można obliczać w przybliżeniu na 3.500.000 egzemplarzy, a produkcję sam ych tylko mieszczańskich oficyn Krakowa w p ierw ­ szej połowie XVI w. na z górą 1600 pozycji, stanow i zdecydowaną odpowiedź na wszelkie zakusy kosmopolitycznego lekceważenia pol­ skiej k u ltu ry narodowej.

Podobnie i inne referaty wniosły m ateriały, które w płyną zdecy­ dowanie n a zm ianę dotychczasowych poglądów na polskie Odrodze­ nie. R eferat Juliana Lewańskiego o dram acie i teatrze popularnym przyniósł dokum enty świadczące o niespodziewanej i nieznanej n ie­ jednokrotnie aktywności plebejskiego n u rtu literatury. R eferat przedstawił dzieje dram atu jako dzieje laicyzacji literatury, pokazał ludowość i rodzimość dram atu popularnego. Próba inw entaryzacji repertuaru polskiego (w chwili wygłaszania referatu niezakończonej) zapowiada się imponująco. Po odnotowaniu każdego tek stu druko­ wanego i rękopiśmiennego oraz każdej notatki (zawierającej nieraz tylko tytuł), dowodzącej w ystaw ienia (ew entualnie wznowienia) dram atu — okazało się, że zestawienie rep ertu aru przekracza 900 pozycji.

Te wielkie bez przesady osiągnięcia nie mogą jednak przesłonić braków i niedociągnięć Sesji. Sygnalizowała je zresztą dyskusja, sygnalizowały podsumowania.

Z przekonania, że stosowana w pracach przygotowawczych zasada kompleksowości może dawać tak doskonałe rezultaty, w ynikają dal­

1 2 J E R Z Y ZIO M EK

sze postulaty. Współpraca historyków różnych dziedzin nie może się skończyć z zamknięciem Sesji. Należy znaleźć odpowiednie form y organizacyjne, które by pozw alały kontynuować operatyw ne w spół­ działanie wszystkich hum anistów pracujących nad Odrodzeniem. Ta w spółpraca mogłaby usunąć dostrzeżone w czasie Sesji m an k a­ m enty. Tak więc czeka n a opracowanie problem polskiej reform acji, właściwie nie postawiony i nie rozwiązany w trakcie obrad. Brako­ wało następnie — zarówno w śród referentów jak i dyskutantów — historyków filozofii, bez których i historyk, i historyk lite ra tu ry stają czasem bezradni. W ślad za opracowaniem problemów historii gospodarczej muszą przyjść opracowania z zakresu historii politycz­ nej, niedostatecznie naśw ietlane na Zjeździe.

R eferaty zjazdowe, a w szczególności referaty sekcji literatu ry , popełniły jeden jeszcze pow ażny błąd, który należy co rychlej n a­ prawić: Odrodzenie polskie n ad er często rozpatryw ane było w oder­ w aniu od przełomu renesansowego w Europie. Dalecy jesteśm y od Zjazdu z r. 1930, n a którym część polskich uczonych — w kosmo­ politycznej niewierze w siły twórcze własnego narodu — traktow ała polskie Odrodzenie jako spóźniony odblask renesansu zachodnio­ europejskiego, budząc tym zdziwienie zagranicznych gości, pełnych uznania dla rodzimości i samodzielności polskiej ku ltu ry renesan­ sowej. Ale właśnie dlatego nie wolno zapominać, że postępowy n u rt k u ltu ry renesansu ogólnoeuropejskiego nie przeszkadzał, lecz — przeciwnie — sprzyjał rozwojowi narodowej k u ltu ry świeckiej, ro­ dzącej się w walce z kosmopolitycznym, uniw ersalistycznym kościołem.

W przyszłości musi być zachowana równowaga między badaniam i międzynarodowych koneksji kulturalnych a problemem ludowości. Problem ten występował n a Sesji bairdzo często, ale niem al zawsze dyskusje rozbijały się o b rak konkretnej wiedzy o folklorze, o poetyce pieśni ludowej, o brak jakiej takiej system atyki poezji ludowej. Zagadnienie to jest tak kapitalne dla badań nad literatu rą renesansu, że nie od rzeczy będzie w łaśnie na tym miejscu wysunąć stanowczy postulat zorganizowania system atycznych badań folklorystycznych, niezbędnych zresztą dla specjalistów innych epok.

Jednocześnie z Sesją o tw arta została w Muzeum Narodowym W ystawa Polskiego Odrodzenia, przygotowana przez zespół specja­ listów rekrutujących się w znacznym stopniu z referentów i współ­ pracowników Sesji. Eksponaty zgromadzone w około 30 salach Mu­

zeum przekonują o wielkości i rodzimości przełom u renesansowego w Polsce. Choć W ystawa jest przeznaczona d la szerokiego kręgu zwiedzających, znaczenia jej nie podobna ograniczyć do funkcji po­ pularyzatorskiej. W trakcie gromadzenia m ateriałów i przygotow y­ wania części problemowej dokonane zostały niejednokrotnie nowe odkrycia, przeprowadzone nowe interpretacje, które w istocie sta­ nowią egzemplifikację, dokumentację, a często i rozszerzenie tez zgłaszanych i dyskutow anych w czasie obrad Sesji.

Sesja w ywołała niespodziewanie duże zainteresow anie renesan­ sem wśród nauczycielstwa, studentów i n aw et wśród niespecj alistów. Podjęta przez Polską Akademię Nauk szeroka akcja popularyzacyjna spotkała się z uznaniem i żywym oddźwiękiem. W ydane przez P ań ­ stwowy In sty tu t Wydawniczy, w nakładzie dwóch tysięcy, niektóre referaty zjazdowe i prace związane z problem am i renesansu rozeszły się w całym k ra ju w niespełna miesiąc.

K ultura renesansu, pokazana w kształcie wolnym od przeinaczeń, świadcząca o wielkości umysłów, które „od badania praw dy po­ wstrzymać się n ie dały“, o śmiałości i patriotyzm ie ludzi, którzy stworzyli trw ałe podwaliny pod rozwój świeckiej i realistycznej lite­ ratu ry — służy dziś powstającemu socjalistycznem u narodowi.