Komitet Nauk Demograficznych PAN
Al. Niepodległości 164 02-554 Warszawa tel/fax: 646-61-38
e-mail: ewaf@sgh.waw.pl ISSN 1642 - 0101
REFERATY CZĘŚĆ I.
Zeszyt nr 18. Sekcji Analiz Demograficznych.
Recenzenci
Prof. USz. Mirosława Gazińska,
Prof. UŁ Tadeusz J. Kowaleski
SPIS TREŚCI
Słowo wstępne... 4
Inga Jaguś Postawy lubelskich studentów wobec małżeństwa i alternatywnych form życia małżeńsko – rodzinnego... 7
1. Wprowadzenie... 7
2. Krótka charakterystyka badanej zbiorowości ... 8
3. Postawy badanych studentów wobec małżeństwa ... 11
3.2. Opinie badanych na temat optymalnego wieku zawarcia związku małżeńskiego przez kobiety i mężczyzn ... 13
3.3. Opinie badanych na temat rozwodu ... 15
4. Małżeństwo w planach życiowych badanych studentów... 17
4.1. Plany badanych w zakresie życia osobistego... 17
4.2. Hierarchia wartości badanych ... 19
4.3. Deklarowany wiek zawarcia małżeństwa ... 20
4.4. Stosunek badanych do rozwodu... 21
4.5. Czynniki mogące skłonić badanych do podjęcia decyzji o rozwodzie ... 23
5. Postawy badanych wobec alternatywnych form życia małżeńsko – rodzinnego... 24
5.1. Opinie badanych na temat alternatywnych form życia wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny... 25
5.2. Alternatywne wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny formy życia w planach życiowych badanych studentów... 27
Wnioski ... 30
Literatura ... 31
Dorota Kopczyńska Zastosowanie wielowymiarowej analizy porównawczej w badaniu postaw społeczeństwa polskiego wobec rozwodów... 33
Wstęp... 33
1. Metodyka badania ... 34
2. Wstępna analiza zbioru danych... 35
3. Analiza regresji postawy respondentów wobec rozwodu ... 37
3.1. Dobór zmiennych objaśniających ... 37
3.2. Wielowymiarowa analiza korespondencji (MCA)... 42
Zakończenie ... 50
Literatura ... 53
Monika Papież Możliwość wykorzystania modelu Lee-Cartera do szacowania wartości w dynamicznych tablicach trwania życia... 55
1. Uwagi wprowadzające ... 55
2. Dynamiczne tablice trwania życia... 57
3. Model Lee-Cartera ... 59
4. Wyniki badań ... 62
4.1. Estymacja parametrów modelu Lee-Cartera dla wybranych krajów Europy ... 63
4.2. Prognozowanie wartości parametru k
t... 65
5. Wnioski... 69
Literatura ... 70
Jan Brzozowski Zjawisko marnotrawstwa mózgów i jego skutki gospodarcze ... 73
Wstęp... 73
1. Badania nad migracjami międzynarodowymi ... 74
3. Zjawisko drenażu mózgów w teorii ekonomii ... 75
3. Problem marnotrawstwa mózgów ... 79
4. Możliwe skutki ekonomiczne marnotrawstwa mózgów ... 84
Wnioski końcowe ... 87
Literatura: ... 88
Katarzyna Maruszewska Selektywność zjawiska emigracji w Polsce w świetle oficjalnych statystyk... 91
Wstęp... 91
1. Cel pracy i metoda badań ... 92
2. Zmiany skłonności do emigracji w latach 2000-2006... 95
3. Regionalne zmiany skłonności do emigracji w latach 2000-2006 ... 98
4. Selektywność wybranych kategorii ludności emigrującej według województw ... 99
Podsumowanie... 102
Literatura: ... 106
Przedmowa
Sekcja Analiz Demograficznych KND PAN została powołana na posiedzeniu Prezydium Komitetu Nauk Demograficznych Polskiej Akademii Nauk w dniu 23 września 1999 roku. Jest czwartą obok Sekcji Demografii Medycznej, Sekcji Demografii Historycznej oraz Sekcji Demografii Regionalnej sekcją naukową działającą w ramach Komitetu Nauk Demograficznych Wydziału I. Nauk Społecznych - Polskiej Akademii Nauk.
Sekcję Analiz Demograficznych SAD prowadzą: dr hab. Ewa Frątczak, Prof. SGH (przewodnicząca sekcji) i dr hab. Jolanta Kurkiewicz, Prof. AE w Krakowie (z-ca przewodniczącej sekcji). Głównym zadaniem Sekcji Analiz Demograficznych jest organizowanie spotkań merytorycznych poświęconych szeroko rozumianym metodom analiz demograficznych, włączając najnowsze metody i techniki zarówno organizacji badań jak i metod analiz opisujących zjawiska i procesy demograficzne ich uwarunkowania i konsekwencje. Podstawą każdej prezentowanej metody w ramach spotkań SAD jest dokładny i gruntowny opis teoretyczny metody (metod) oparty na możliwie wszechstronnej i najnowszej literaturze wraz z prezentacją zastosowania teorii na danych empirycznych. Prezentacja nowych metod wymagać będzie od referentów zapoznania się ze stosowną literaturą i niemałego nakładu pracy. Dość często upowszechnienie nowej metody i jej zastosowanie wymagać będzie nakładu pracy związanego z zapoznaniem się ze stosownym programem lub pakietem komputerowym umożliwiającym dość sprawną aplikację modelu lub metody. Zatem działania mające na celu informację o programach komputerowych i organizowanie w przyszłości warsztatów szkoleniowych to jedno z kolejnych zadań SAD. Organizatorom Sekcji i osobom prowadzącym SAD zależy na integracji środowiska demograficznego, w tym głownie młodych adeptów nauki wokół zagadnień szeroko rozumianych analiz demograficznych.
Zebrania Sekcji Analiz Demograficznych mogą być również poświęcone prezentacji nowych twórczych metod analiz lub zastosowań metod (modeli) będących wynikami prac doktorskich lub habilitacyjnych ukończonych lub znajdujących się w fazie przygotowywania, na odpowiednim etapie.
Podjęto na pierwszym inauguracyjnym zebraniu Sekcji Analiz Demograficznych, które odbyło się 18 stycznia 2000 roku dwie inicjatywy:
- pierwsza, polegająca na tym, że materiały prezentowane na kolejnych posiedzeniach SAD będą miały formę "Zeszytów Naukowych SAD KND PAN". Każdy zeszyt poświęcony będzie wspólnej tematyce. Zostały podjęte starania o uzyskanie formalnej zgody na wydawanie zeszytów, które będą miały formę tzw. "working paper";
- druga, polegająca na organizowaniu raz na rok lub co dwa lata "Warsztatów z Analizy Demograficznej" jako przedsięwzięcia wspólnego Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN i Instytutu Statystyki i Demografii SGH. Stosowna dokumentacja dotycząca
"Warsztatów z Analizy Demograficznej", w tym dokumentacja kosztorysowa została zaakceptowana przez Panią Prof. dr hab. J.Jóźwiak Dyrektora ISiD i Przewodniczącą Komitetu Nauk Demograficznych PAN.
Warsztaty z analizy demograficznej pomyślane są jako seminaria szkoleniowe dla młodych pracowników nauki będących na stażu lub pracujących na wyższych uczelniach i uniwersytetach w kraju zainteresowanych metodami analiz demograficznych oraz noszących się z zamiarem przygotowania rozprawy doktorskiej lub habilitacyjnej w obszarze demografii, szerzej nauk społecznych.
Z nadzieją na upowszechnianie informacji o działalności Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN oraz o formie dokumentacji spotkań w postaci serii Zeszytów Naukowych Sekcji.
Przewodnicząca SAD / dr hab. Ewa Frątczak, Prof. SGH /
Z-ca Przewodniczącej SAD / dr hab. Jolanta Kurkiewicz, Prof. AE w Krakowie/
Słowo wstępne
Konferencje naukowe organizowane przez Sekcję Analiz Demograficznych Komitetu Nauk Demograficznych PAN są dorocznymi spotkaniami młodych pracowników naukowych przygotowujących rozprawy doktorskie i habilitacyjne, których tematyka obejmuje procesy zachodzące w populacjach ludzkich. Konferencja zatytułowana „Wpływ procesów demograficznych na kształtowanie stanu i struktury zasobów ludzkich - stan aktualny i perspektywy” która odbyła się w dniach 26-28 września 2007 roku była już piątą z kolei. Została zorganizowana przez Zakład Demografii Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie przez zespół w składzie: Prof. UEK dr hab. Jolanta Kurkiewicz, dr Ewa Soja, mgr Marcin Stonawski.
Konferencję rozpoczęto obradami w murach Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Otworzył je Rektor Uniwersytetu Prof. dr hab. Ryszard Borowiecki.
Inauguracyjną Sesję I zatytułowaną „Demograficzne problemy Europy” poprowadził Prof. UŁ dr hab. Tadeusz J. Kowaleski a referaty przedstawili PT Profesorowie stanowiący czołówkę polskich demografów. Zapoznali Oni uczestników Konferencji z następującą problematyką:
• Prof. dr hab. Janina Jóźwiak – „Demografia w Komisji Europejskiej”,
• Prof. dr hab. Irena E. Kotowska – „Wpływ zmian demograficznych w Europie na gospodarkę - problematyka badawcza, źródła danych, metody analizy”,
• Prof. SGH dr hab. Ewa Frątczak – „Przemiany demograficzne – wybrane procesy demograficzne Europy”,
• Prof. AE dr hab. Jan Paradysz – „Polska statystyka ludności na tle rozwiązań czeskich i francuskich”,
• Prof. AE dr hab. Elżbieta Gołata – Europejskie standardy spisów ludności – przygotowania do NSP 2011.
Po zakończeniu obrad uczestnicy Konferencji udali się do Niedzicy, gdzie odbywały się kolejne sesje.
W czasie Sesji II zatytułowanej „Zachowania małżeńskie i prokreacyjne”, której przewodniczyła Prof. AE dr hab. Elżbieta Gołata wygłoszono referaty, w których przedstawiono uwarunkowania zawierania i rozpadu związków małżeńskich oraz postawy i zachowania matrymonialne studentów wobec współczesnych przemian.
Zaprezentowano ujęcia demograficzne i socjologiczne.
Sesja III poświęcona trwaniu życia, starzeniu się oraz systemom emerytalnym była prowadzona przez Prof. UEK dr hab. Ireneusza Kuropkę. Przedmiot obrad stanowiły zarówno problemy metodyczne jak i merytoryczne. Przedstawiono metody:
konstruowania tablic trwania życia dla ustalania wysokości składki emerytalnej, ustalania zapotrzebowania Funduszu Rezerwy Demograficznej, zaprezentowano możliwości modelowania mikrosymulacyjnego, dyskutowano zagadnienia starzenie się zasobów pracy w Polsce w kontekście zmian aktywności zawodowej.
W ramach Sesji IV zajmowano się migracjami, ich uwarunkowaniami oraz konsekwencjami. Dyskutowano nad marnotrawstwem mózgów i jego skutkami gospodarczymi, zaprezentowano możliwości wykorzystania Internetu do zbierania danych na temat migracji. Obrady te prowadziła Prof. AE dr hab. Maria Chromińska.
Sesja V pod kierunkiem Prof. USz dr hab. Mirosławy Gazińskiej koncentrowała się nad badaniem warunków życia ludności. Zajmowano się metodyką badań oraz zaprezentowano uzyskane rezultaty w zakresie wielowymiarowej analiza przestrzennego zróżnicowania warunków bytu i poziomu życia w Polsce, zmian potencjału starszych konsumentów w starzejącym się społeczeństwie i pośredniej estymacji ubóstwa w ujęciu regionalnym oraz wartości życiowe osób niepełnosprawnych w świetle badań ankietowych. Przedstawiono transfery finansowe i opieki w nieformalnych sieciach wsparcia.
Podczas obrad Sesji VI, której przewodniczyła Profesor AE dr hab. Walentyna Ignatczyk zajmowano się analizą danych w badaniach demograficznych. Zgromadzono tu referaty na temat zastosowania imputacji i kalibracji danych w NSP 2011 oraz zmian stanu i struktury według wieku ekonomicznego w woj. zachodniopomorskim. Ponadto zaprezentowano unowocześnioną wersję strony internetowej Sekcji Analiz Demograficznych www.demografia.org.pl.
Niniejszy 18 Zeszyt Naukowy Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN zawiera część pierwszą artykułów, opracowanych na kanwie wygłoszonych referatów.
Kraków, 22. 07. 2008r. Jolanta Kurkiewicz
Inga Jaguś
Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie
Postawy lubelskich studentów wobec małżeństwa i alternatywnych form życia małżeńsko – rodzinnego
1. Wprowadzenie
Na temat kondycji współczesnej rodziny funkcjonują rozbieżne poglądy. Z jednej strony pojawiają się opinie o kryzysie, o czym świadczą np. niskie współczynniki dzietności nie gwarantujące zastępowalności pokoleń, opóźnianie zawierania małżeństw i prokreacji, niska trwałość rodzin (rozwody), a także upowszechnianie się alternatywnych form życia małżeńsko-rodzinnego
1. Z drugiej strony istnieją opinie, że rodzina ma się dobrze, że była, jest i będzie podstawową grupą i instytucją społeczną, że jej znaczenie jest duże i będzie takie w przyszłości
2.
Rodzina w swoim kształcie staje się coraz bardziej różnorodna, ponieważ przemianie ulega między innymi charakter związków międzyludzkich. Jej podstawową formą nadal jest jednak rodzina monogamiczna, heteroseksualna, względnie trwała, zajmująca się wychowaniem potomstwa i realizująca wiele ważnych funkcji społecznych.
W perspektywie dokonujących się przemian społeczno-kulturowych istotnym wydaje się być uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania:
• Jaki jest stosunek młodego pokolenia Polaków do małżeństwa i rodziny?
• Jakie są plany życiowe młodych ludzi związane z sferą życia osobistego i co je warunkuje?
W niniejszej pracy zaprezentowano wybrane wyniki badań, które przeprowadziłam wśród młodzieży akademickiej środowiska lubelskiego w kwietniu i maju 2005 roku. Badania dotyczyły postaw studentów wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny oraz alternatywnych wobec niego form.
Analizę postaw ankietowanych przeprowadzono stosując dwa podejścia.
1Do alternatywnych form życia zalicza się m.in. życie w samotności, monoparentalność, związki niezalegalizowane heteroseksualne, związki homoseksualne, więcej patrz K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko – rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków 2002.; A. Kwak, Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacja, Warszawa 2005, s. 70 - 96
2 Patrz A. Giddens., Nowoczesność i tożsamość. "Ja" i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Warszawa 2001;
A. Giddens, Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych społeczeństwach, Warszawa 2005;
Z. Tyszka, Rodzina we współczesnym świecie, Poznań 2002.
- Pierwsze stanowią rozważania na temat stosunku badanych do małżeństwa i do alternatywnych form życia, bez odniesienia do ścieżki życiowej badanych.
- Drugie dotyczy zagadnienia miejsca małżeństwa i alternatywnych wobec niego form życia w planach życiowych studentów.
Przyjęto następujące hipotezy:
1. Studenci wysoko cenią małżeństwo jako instytucję funkcjonującą w życiu społecznym i chcą się w nim spełniać
2. Studenci wykazują pozytywny stosunek względem alternatywnych wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny form życia jednak nie wykazują większego zainteresowania nimi jako tymi w których chcieliby żyć.
2. Krótka charakterystyka badanej zbiorowości
Badaniom poddano studentów IV i V roku różnych kierunków studiów stacjonarnych pięciu lubelskich uczelni wyższych. Skupiono tutaj uwagę na młodych ludziach, gdyż ze względu na wiek matrymonialny są najbardziej zainteresowani wchodzeniem w związki.
Kreując określony model rodziny, będą współtworzyć obraz demograficzny kraju poczatku XXI wieku.
Jest to zbiorowość, która, jak się wydaje będzie najbardziej skłonna przejmować wzory zachowań obce kulturowo, od rówieśników z Zachodu. Jest otwarta na zmiany, zdolna dostosowywać się do nowych warunków, kreatywna, otwarta na nowe idee. Osoby młode i wykształcone na poziomie wyższym wydają się być zbiorowością wzorcotwórczą i normotwórczą dla innych grup społecznych
3.
Wybór studentów końcowych lat studiów motywuję założeniem, że osoby te, znajdują się w momencie swoistego „przejścia” od fazy niesamodzielności do samodzielności, zarówno w sferze zawodowej jak i osobistej. Jest to okres, kiedy krystalizuje się system wartości rodzinnych. Ludzie zastanawiają się nad uporządkowaniem swojego życia, również osobistego. Ukończenie studiów na poziomie wyższym funkcjonuje w świadomości jako ten czynnik, który przyczyni się w znacznym stopniu do uzyskania atrakcyjnej pracy, która stanie się podstawą materialną dla utrzymania siebie i potencjalnej rodziny, a wreszcie źródłem tak ważnej w obecnych czasach satysfakcji.
3 Ostatni argument wysunęła K. Slany w swoich badaniach, patrz: K. Slany, Orientacje małżeńskie i rodzinne młodzieży akademickiej w Polsce (próba weryfikacji teorii drugiego przejścia demograficznego), „Problemy Rodziny” 2001, nr3, s. 25 – 26.
Jak napisano wcześniej badaniami objęto studentów pięciu lubelskich uczelni, a to:
Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej (UMCS), Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL), Akademii Medycznej (AM), Akademii Rolniczej (AR) i Politechniki Lubelskiej (PL)
4. Badana zbiorowość liczyła 1108 osób w tym 728 kobiet. Tabela 1 prezentuje rozkład liczebności studentów poszczególnych uczelni.
Tabela1. Struktura respondentów według uczelni, w której studiują
Liczebność Nazwa uczelni
w liczbach bezwzględnych (N) w procentach (%)
UMCS 416 37,5
KUL 306 27,6
PL 101 9,1
AM 92 8,3
AR 193 17,4
Ogółem 1108 100,0
Źródło: opracowanie własne
Najliczniejszą grupę stanowili studenci UMCS, najmniej liczną studenci AM. Liczebności są proporcjonalne do liczby studentów w poszczególnych uczelniach. Tabela 2 prezentuje strukturę badanej zbiorowości według wieku.
Tabela 2. Struktura według wieku
Liczebność Wiek badanych (w latach)
w liczbach bezwzględnych (N) w procentach (%)
21 27 2,4
22 148 13,4
23 626 56,5
24 203 18,3
25 70 6,3
26 11 1,0
Inne 23 2,1
Ogółem 1108 100
Źródło: opracowanie własne.
Wiek 99% badanych zamyka się w przedziale 21 – 28 lat, większość (ok. 56%) stanowią osoby w wieku 23 lat. Drugą, co do liczebności kategorię stanowią studenci w wieku 24 lat (ok. 18%), następną osoby mające 22 lata (ok. 13%). Inne to kategoria łącząca poszczególne kategorie wieku nie przekraczające 1% udziału studentów.
W tabeli 3 przedstawiono rozkład liczebności badanej zbiorowości według wielkości miejscowości zamieszkania przed podjęciem studiów.
4 W tekście zamiast pełnych nazw uczelni będą stosowane skróty.
Tabela3. Badani według miejsca zamieszkania przed podjęciem studiów.
Liczebność Miejsce zamieszkania
w liczbach bezwzględnych (N) w procentach (%)
Wieś 365 32,9
miasta do 20 tys. 174 15,7
miasta powyżej 20 do 100 tys. 311 28,1
miasta powyżej 100 tys. 248 22,4
brak danych 10 0,9
Ogółem 1108 100
Źródło: opracowanie własne.
Dla największej liczby badanych miejscem zamieszkania przed podjęciem studiów wyższych była miejscowość o charakterze wiejskim (ok. 33%)
5. Nieco mniej ankietowanych (28%) wywodziło się z miast średniej wielkości. Z dużych miast pochodziło 22% badanych studentów.
W tabeli 4 przedstawiono strukturę rozważanej populacji ze względu na wyznanie religijne, a w tabeli 5 według stosunku do religii.
Tabela 4. Wyznanie religijne badanych studentów
Liczebność Wyznanie religijne
w liczbach bezwzględnych (N) w procentach (%)
Rzymskokatolickie 1021 92,1
Prawosławne 20 1,8
nie identyfikuje się z żadnym
wyznaniem 52 4,7
Inne 4 0,4
brak danych 11 1
Ogółem 1108 100
Źródło: badania własne
Zdecydowana większość (92,1%) badanych studentów zadeklarowała przynależność do wyznania rzymskokatolickiego. Niewielu (1,8%) ankietowanych zadeklarowało przynależność do prawosławia. Prawie 5% badanych nie identyfikuje się z żadnym wyznaniem.
Ponad 50% badanych studentów uważa się za osoby raczej wierzące, dalsze ponad 32% za osoby zdecydowanie wierzące.
5 Uwzględniono następujące kategorie: wieś, małe miasto do 20 tys. mieszkańców, średnie miasto od 20 do 100 tys. mieszkańców oraz duże miasto 100 tys. i powyżej. Patrz M. Dams – Lepiarz, Małe miasta w sieci osadniczej województwa lubelskiego w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, „Annales UMCS” sectio B, vol. LVIII, 7, 2003, s. 157.
Tabela 5. Badani studenci według stosunku do religii
Liczebność Stosunek do religii
w liczbach bezwzględnych (N) w procentach (%)
głęboko wierzący 357 32,2 raczej wierzący 598 54
obojętny religijnie 113 10,2
raczej niewierzący 10 0,9
zdecydowanie niewierzący 23 2,1
brak danych 7 0,6
Ogółem 1108 100
Źródło: opracowanie własne
Osób obojętnych religijnie było wśród badanych znacznie więcej (10,2%) niż osób zdecydowanie i raczej niewierzących łącznie (3%).
3. Postawy badanych studentów wobec małżeństwa
Analizując postawy wobec małżeństwa jako instytucji funkcjonującej w życiu społecznym przyjrzę się na początku odpowiedziom na następujące pytania:
• Czy małżeństwo jest potrzebne a jeśli tak to dlaczego?
• Jaki jest optymalny wiek zawierania związku małżeńskiego przez kobiety i mężczyzn?
• Co opóźnia zawarcie małżeństwa przez młodych ludzi?
• Jaki jest ich stosunek do nierozerwalności małżeństwa (do rozwodu)?
Opinie badanych na temat małżeństwa
Badania wykazały, iż spośród ogółu 1108 badanych studentów blisko 92%
6uważa, że małżeństwo, jako instytucja w życiu społecznym jest potrzebne (por. wykres 1), przy czym około 61% jest o tym głęboko przeświadczona.
Najczęściej pojawiały się następujące uzasadnienia:
małżeństwo daje:
• stabilizację
• poczucie bezpieczeństwa
• poczucie przynależności
Osoby, których zdaniem małżeństwo jako instytucja nie jest potrzebne stanowiły niespełna 4% ankietowanych.
6 92,5% kobiet i 90,5% mężczyzn.
Wykres 1.
Opinie studentów na temat tego, czy małżeństwo jest potrzebne w życiu społecznym?
Źródło: badania własne
Procenty osób uważających małżeństwo za instytucję potrzebną są następujące:
• 96,0% - Katolicki Uniwersytet Lubelski,
• 92,0% - Politechnika Lubelska,
• 90,6% - Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej,
• 90,2% - Akademia Medyczna,
• 88,0% - Akademia Rolnicza.
Zgodnie z oczekiwaniem nie tylko typ uczelni ale i wielkość miejscowości z której wywodzili się ankietowani w wyraźny sposób wpłynęła na ich postawy wobec małżeństwa. Najwięcej badanych uważających małżeństwo za potrzebną instytucję znalazło się wśród studentów pochodzących z miejscowości o charakterze wiejskim (93,4%), najmniej natomiast wśród studentów pochodzących z dużego miasta (88,3%)
7. Spośród analizowanych zmiennych, stosunek badanych do religii w największym stopniu różnicuje ich wypowiedzi. Odpowiednie dane zawiera tabela 6.
7 Małżeństwo za instytucję potrzebną uważa 93,1% badanych pochodzących z małego miasta, 91,7%
badanych pochodzących z miasta o średniej wielkości.
Tabela 6. Czy małżeństwo jest potrzebne/ stosunek do religii
Stosunek do religii Czy małżeństwo jest
potrzebne głęboko
wierzący raczej wierzący obojętny niewierzący Ogółem tak
N
% 352
98,6% 560
93,6% 81
71,6% 17
51,5% 1016 91,7%
nie/trudno powiedzieć N
% 5
1,4% 39
6,5% 32
28,4% 16
48,5% 92 8,3%
Ogółem (N)
% 357
100% 598
100% 113
100% 33
100% 1108 100%
Źródło: badania własne
Im głębsza wiara tym większy udział osób wyrażających pozytywy stosunek do małżeństwa jako instytucji funkcjonującej w życiu społecznym.
3.2. Opinie badanych na temat optymalnego wieku zawarcia związku małżeńskiego przez kobiety i mężczyzn
Obserwowany postępujący proces opóźniania wieku zawierania małżeństw w Europie i w Polsce
8zainspirował pytanie o optymalny wiek do zawarcia małżeństwa przez kobiety i mężczyzn. Strukturę odpowiedzi ilustruje Wykres 2.
Wykres 2.
Optymalny wiek zawarcia związku małżeńskiego przez kobiety i mężczyzn
Źródło: badania własne
8 Patrz np. I. Kowalska, Zmiany procesu tworzenia małżeństw, w: Przemiany demograficzne w Polsce w świetle drugiego przejścia demograficznego, pod red. I.E. Kotowskiej, Warszawa 1999, s. 99.
Zdaniem badanych najodpowiedniejszym do zawarcia małżeństwa przez kobiety jest wiek 25 - 29 lat, na drugim miejscu 20 – 24 lata. Najodpowiedniejszym do zawarcia związku małżeńskiego dla mężczyzn jest również przedział wiekowy 25 – 29 lat, na drugim miejscu 30 lat i więcej a następnie przedział 20 – 24 lata.
Preferencje te nie są w pełni zgodne z obserwowanym obecnie wzorcem zawierania małżeństw w Polsce. Polskie kobiety najczęściej zawierają związki małżeńskie między 20 – 24 rokiem życia, nieco rzadziej w wieku 25 – 29 lat. Mężczyźni natomiast najczęściej w wieku 25 – 29 lat, rzadziej między 20 – 24 i między 30 – 34 rokiem życia
9.
Na tę sytuację mogą mieć wpływ dwie przyczyny. Po pierwsze ankietowanymi byli studenci i ich punkt widzenia nie będzie więc w pełni reprezentatywny dla poglądów prezentowanych przez ogół społeczeństwa. Należy też wziąć pod uwagę fakt, opóźniania wieku zawierania małżeństw (zgodnie z koncepcją drugiego przejścia demograficznego
10).
Zdaniem kobiet optymalny wiek zawarcia małżeństwa przez kobietę to przedział pomiędzy 25 – 29 rokiem życia (62%). Kolejny przedział 20 – 24 lata wskazała ponad połowa mniej zwolenniczek (28,3%). Mężczyźni natomiast wskazywali porównywalnie często obydwa wspomniane przedziały wiekowe (20 – 24 lata 44,3%; 25 – 29 lat 45,1%).
Ankietowani z poszczególnych uczelni zgodnie wskazali na przedział wiekowy 25 – 29 lat jako optymalny do zawarcia związku małżeńskiego przez kobiety. Warto zauważyć, że w przypadku PL przedział od 20 – 24 lat uzyskał niewiele mniej wskazań
11. W uczelni tej dominują mężczyźni i to koresponduje z poglądami badanych mężczyzn odnośnie do optymalnego wieku zawarcia małżeństwa przez kobiety. Na przedział wiekowy 30 i więcej lat wskazywali najczęściej studenci Akademii Medycznej. Być może ze względu na długi okres kształcenia.
Bez względu na to, do której kategorii zakwalifikowali się badani pod względem stosunku do religii, jako optymalny wiek do zawarcia małżeństwa przez kobiety wskazywali przedział wiekowy od 25 – 29 lat. Słabo zarysowała się zależność: im głębsza wiara tym niższy preferowany wiek do zawarcia związku małżeńskiego przez kobiety. Zarówno kobiety jak i mężczyźni za optymalny wiek do zawarcia małżeństwa przez mężczyzn
9 Patrz Nowożeńcy według wieku „Rocznik Demograficzny” Warszawa 2005, s. 231- .
10 D.J. van de Kaa , Europe’s Second Demographic Transition „Population Bulletin” vol 2, nr 1, Population Reference Bureau, Washington DC, 1987.; R. Lesthaeghe, The Second Demographic Transition in Western Countries: An Interpretation, „IPD Working Paper 1991-2, Brussels 1991.
11 Przedział 25 – 29 lat - 48,5%; 20 – 24 lata - 45,5%
uważają przedział wiekowy od 25 – 29 lat. Kobiety nieco częściej wskazywały późniejsze przedziały wiekowe niż sami mężczyźni
12.
Studenci wszystkich badanych uczelni jako optymalny wiek do zawarcia małżeństwa przez mężczyzn wskazywali przedział między 25 – 29 rokiem życia. Co do drugiej z kolei kategorii nie było już takiej jednomyślności. Studenci KUL i PL wskazali przedział wiekowy 20 – 24 lata zaś studenci UMCS, AM i AR przedział 30 lat i więcej.
Bez względu na wielkość miejscowości, z której pochodzą, badani wskazali przedział wiekowy od 25 – 29 lat jako optymalny do zawarcia małżeństwa przez mężczyzn. Warto zauważyć jednak to iż przedział 30 lat i więcej był wskazywany najczęściej przez studentów pochodzących z dużych miast, a najrzadziej natomiast przez studentów pochodzących ze wsi. Sytuacja była odwrotna w przypadku przedziału od 20 – 24 lat.
Bez względu na to, do której kategorii zakwalifikowali się badani pod względem stosunku do religii, to jako optymalny wiek do zawarcia małżeństwa dla mężczyzn wybierali przedział wiekowy od 25 – 29 lat. Słabo zarysowała się tendencja: im głębsza wiara tym niższy preferowany wiek zawarcia związku małżeńskiego przez mężczyzn.
Do najważniejszych czynników opóźniających decyzję o zawarciu związku małżeńskiego zdaniem ankietowanych należą:
• chęć zdobycia wykształcenia
• trudna sytuacja materialna.
• niedojrzałość emocjonalna do małżeństwa na obecnym etapie życia.
3.3. Opinie badanych na temat rozwodu
Ostatnią kwestią poruszoną w tej części pracy będzie stosunek badanych do instytucji rozwodu. Strukturę odpowiedzi przedstawia Wykres 3.
Badania wykazały, że rozwód dopuszcza blisko 80% badanych z czego prawie połowa rozwód akceptuje. Płeć różnicuje stosunek badanych do instytucji rozwodu. Rozwód akceptuje niemal 59% kobiet i 40% badanych mężczyzn.
Biorąc pod uwagę typ uczelni stwierdzamy, że najwięcej badanych akceptujących rozwód to studenci UMCS (48% badanych studentów tej uczelni), a najmniej studenci KUL (22,5%)
13.
12 Przedział 20 – 24 lata wskazało 7,6% badanych kobiet i 13% badanych mężczyzn; przedział 30 lat i więcej natomiast 12,4% kobiet i 10,3% badanych mężczyzn.
13 Rozwód akceptuje: 48% badanych studentów UMCS; 22,5% studentów KUL; 34,6% studentów PL;
46,7% studentów AM; 40,9% studentów AR
Miejscowość, z której pochodzą badani wpływa na ich postawy wobec rozwodu.
Największą akceptacją rozwód cieszy wśród studentów wywodzących się z dużych miast a najmniejszą wśród osób pochodzących z miejscowości o charakterze wiejskim.
14.
Wykres 3. Stosunek ankietowanych do instytucji rozwodu
Źródło: badania własne
Poglądy wobec rozwodu w zależności od stosunku do religii ilustrują dane zawarte w tabeli 7.
Tabela 7. Stosunek do rozwodu/ stosunek do religii
Stosunek do religii Ogółem Rozwód głęboko wierzący raczej wierzący obojętny religijnie
/niewierzący akceptuję
N
% 65
18,3% 244
40,9% 115
78,7% 424
38,6%
toleruję N
%
172 48,4%
253 42,4%
22 15,1%
447 40,7%
nie toleruję N
% 118
33,2% 99
16,6% 9
6,2% 226
20,6%
Ogółem N
%
355
100% 596
100% 146
100% 1097
100%
Źródło: badania własne.
14 Rozwód akceptuje 29,9% studentów pochodzących ze wsi; 42,5% studentów pochodzących z małego miasta; 38,6% studentów pochodzących z miasta o średniej wielkości; 47,6% studentów pochodzących z dużego miasta
Intensywność wiary różnicuje stosunek studentów do instytucji rozwodu, bowiem im głębsza wiara tym chłodniejszy stosunek do rozwodu. Na uwagę zasługuje to, że nawet wśród osób głęboko wierzących znalazły się takie, które akceptują rozwód (18,2%). Wśród ankietowanych, którzy określili siebie jako osoby raczej wierzące, akceptujących rozwód było ponad dwa razy więcej (40,9%). Podkreślenia wymaga również fakt, iż nie toleruje rozwodu jedynie 33% ankietowanych, którzy określili siebie jako osoby głęboko wierzące oraz niecałe 17% osób raczej wierzących.
4. Małżeństwo w planach życiowych badanych studentów
Ta część analizy postaw badanych wobec małżeństwa dotyczy miejsca małżeństwa w planach życiowych badanych studentów. Obejmuje odpowiedzi na następujące pytania:
• Jakie są zamierzenia badanych w zakresie życia osobistego?
• Jakie jest miejsce małżeństwa wśród najważniejszych wartości w życiu badanych?
• W jakim wieku badani chcą zawrzeć związek małżeński?
• Dlaczego warto zawrzeć związek małżeński?
• Czy ankietowani w uzasadnionym przypadku byliby skłonni zdecydować się na rozwód?
• Jakie są najważniejsze dla badanych czynniki, które mogłyby spowodować podjęcie decyzji o rozwodzie?
4.1. Plany badanych w zakresie życia osobistego
Zapytani o swoje plany w zakresie życia osobistego, ankietowani opowiedzieli się jednoznacznie za zawarciem związku małżeńskiego, który stanie się podstawą założenia rodziny. Małżeństwo z dziećmi bowiem, jako najodpowiedniejszą dla siebie formę życia wybrało 87,5% badanych studentów. Zarówno małżeństwo bez dzieci jak i inne tzw.
alternatywne formy życia małżeńsko – rodzinnego nie znalazły większego zainteresowania wśród badanych studentów
15(patrz wykres 4 i wykres 9).
15 Za życiem bez stałego partnera i bez dzieci opowiedziało się 2,3% badanych, za małżeństwem bez dzieci 2% badanych, za wolnym związkiem z dziećmi 3,2% badanych, za wolnym związkiem bez dzieci 2,4%
badanych, za monoparentalnością 0,3% badanych, za związkiem homoseksualnym 0,1% badanych (por.
wykres 9).
Wykres 4. Miejsce małżeństwa w planach życiowych badanych studentów
Źródło: badania własne.
Małżeństwo z dziećmi jako właściwą dla siebie formę życia wybrało 88,1% badanych kobiet i 86,4% badanych mężczyzn. Małżeństwo z dziećmi jako formę życia wybrało dla siebie najwięcej studentów PL (93%) a najmniej studentów UMCS (83,7%)
16.
Miejscowość z której pochodzą badani różnicuje ich plany w zakresie życia osobistego.
Związek małżeński z dziećmi wybrało bowiem najwięcej studentów pochodzących z miejscowości o charakterze wiejskim (89,6%), najmniej natomiast mieszkających w dużych miastach (85,5%)
17.
Bez względu na to, do której kategorii zakwalifikowali się badani pod względem stosunku do religii w większości zgodnie twierdzili, że chcą żyć w małżeństwie i mieć dzieci.
Jednak zaznaczyła się pewna zależność, im głębsza wiara tym bardziej pozytywny stosunek do małżeństwa z dziećmi
18.
Warto zwrócić uwagę na to, że chęć zawarcia związku deklarowała nieco mniejsza liczba badanych niż uważających je za potrzebne w życiu społecznym.
16 Małżeństwo z dziećmi jako formę życia wybrało dla siebie: 83,7% studentów UMCS; 90,5% studentów KUL; 93,1% studentów PL; 91,3% studentów AM; 86,5% studentów AR.
17 Związek małżeński z dziećmi wybrało dla siebie 89,6% badanych pochodzących ze wsi; 86,2% badanych z miast liczących do 20 tys. mieszkańców; 88,7% badanych pochodzących z miast powyżej 20 do 100 tys.
mieszkańców; 85,5% badanych pochodzących z miast liczących powyżej 1oo tys. mieszkańców.
18 W małżeństwie z dziećmi chce żyć: 92,7% respondentów głęboko wierzących, 91,6% raczej wierzących, 65,5% obojętnych religijnie, 50% raczej niewierzących i 34,8% zdecydowanie niewierzących.
Respondenci wypowiedzieli się również na temat tego, dlaczego warto zawrzeć związek małżeński?
Zdaniem badanych, małżeństwo warto zawrzeć z następujących powodów:
• dla przypieczętowania uczucia miłości
• aby nie być samotnym
• aby mieć wsparcie drugiej osoby.
Niewielka część badanych uważa, że nie warto zawierać małżeństwa. Jako argumenty przemawiające za tym stanowiskiem podaje to, że:
• małżeństwo ogranicza
• w małżeństwie ludzie już o siebie nie zabiegają
• małżeństwo to zbędna formalność.
Być może osoby te dostrzegają dla siebie szansę w jednej z alternatywnych względem związku małżeńskiego form życia.
4.2. Hierarchia wartości badanych
Poproszono ankietowanych o wskazanie trzech najważniejszych dla nich wartości.
Uzyskane wyniki zaprezentowano w tabeli 8. Jak widać małżeństwo nie znalazło się jednak wśród trzech najważniejszych wartości w życiu badanych studentów.
Tabela 8. Hierarchia wartości badanych studentów (%)
19Wartość I Wartość II Wartość III
Miłość 54,6 (I) 15,5 7,9
posiadanie dziecka 1,4 10 6,6
Małżeństwo 1,4 7,0 6,2
Szczęście rodzinne 12,5 24,2 (II) 20,1
Wykształcenie 2,9 8,5 11
Kariera zawodowa 1,3 4,2 8,2
Pieniądze 1,1 4,8 10
Zdrowie 16,9 18,1 20,5 (III)
Religia 7,0 6,8 8,3
Inne 0,8 0,5 0,2
Źródło: badania własne
Szczęście rodzinne (którego znaczącą składową jest satysfakcja z małżeństwa) znalazło się w tym zestawieniu na drugim miejscu, po wartości „miłość”. Niezwykle istotną wartością okazało się dla badanych „zdrowie”.
19 Procent wskazań na poszczególne wartości jako wartość I, II i III. Kolorem i podkreśleniem oznaczono wartości, które okazały się dla badanych najważniejsze.
Z dotychczasowych rozważań wynika zatem, że najważniejszymi wartościami wskazanymi przez badanych są wartości rodzinne i zdrowie, natomiast praca zawodowa i kariera oraz satysfakcja materialna (pieniądze) lokują się na dalszych miejscach. Warto zauważyć, iż pogląd religijny – jako wartość plasuje się pośrodku skali.
4.3. Deklarowany wiek zawarcia małżeństwa
Kolejnym punktem tej części analizy jest deklarowany wiek w jakim badani chcieliby zawrzeć związek małżeński? Na wykresie 5 przedstawiono strukturę uzyskanych odpowiedzi. Zarówno osoby, które wybrały opcję „małżeństwo bez dzieci” jak i
„małżeństwo z dziećmi” chciałyby zawrzeć związek małżeński w wieku od 25 – 29 lat
20. Na drugim miejscu ankietowani wskazywali przedział od 20 – 24 lat.
Wykres 5. Wiek, w którym badani chcieliby zawrzeć związek małżeński
Źródło: badania własne.
Mężczyźni częściej niż kobiety wskazywali wiek 30 lat lub więcej (8,3% mężczyzn; 2,3%
kobiet) oraz przedział między 25 – 29 lat (75,8% mężczyzn; 69,6% kobiet). Najmłodszą klasę wieku (pomiędzy 20 – 24 lat) znacznie częściej wybierały natomiast kobiety niż
20 Spośród badanych, którzy wybrali dla siebie opcję „małżeństwo z dziećmi” 71,6% wskazało przedział wiekowy 25 – 29 jako ten w którym chcieliby zawrzeć związek małżeński, 59,1% natomiast spośród badanych którzy wybrali dla siebie opcję „małżeństwo bez dzieci.
mężczyźni (22,9% kobiet; 10,1% mężczyzn). Studenci wszystkich uczelni na pierwszym miejscu wskazali przedział od 25 – 29 lat, a następnie przedział od 20 – 24 lat i 30 lat i więcej.
Bez względu na wielkość miejscowości z której pochodzą, większość badanych wskazała przedział wiekowy od 25 – 29 lat, jako ten, w którym chcieliby zawrzeć związek małżeński. Młodszy przedział wiekowy od 20 – 24 lat wskazało najwięcej badanych pochodzących z małego miasta (22,7%). Na najstarszy (30 lat i więcej) natomiast najwięcej studentów pochodzących z dużego miasta (7,5%).
Podobnie wygląda kwestia stosunku do religii. Bez względu na kategorię w której się znaleźli, jako wiek w którym chcieliby zawrzeć związek małżeński badani wybierali przedział wiekowy od 25 – 29 lat.
4.4. Stosunek badanych do rozwodu
Ostatnim punktem analizy postaw badanych studentów wobec małżeństwa będzie w rozkład odpowiedzi na pytanie czy w uzasadnionym przypadku byliby oni skłonni zdecydować się na rozwód? (por. wykres 6).
Wykres 6. Czy badani studenci byliby skłonni podjąć decyzję o rozwodzie?
Źródło: badania własne.
Zdecydowanie tak i raczej tak na to pytanie odpowiedziało 61% badanych. Płeć ankietowanych nie wpływa na ich stosunek do rozwodu. Okazało się, w porównywalnym stopniu kobiety (61,6%) byłyby skłonne podjąć decyzję o rozwodzie jak mężczyźni(59,7%). Najwięcej badanych, którzy w uzasadnionym dla nich przypadku podjęliby decyzję o rozwodzie jest wśród studentów AR (33,2%), najmniej natomiast wśród studentów KUL (17,3). Zgodnie z oczekiwaniem, decyzję o rozwodzie byłoby skłonnych podjąć najwięcej badanych wywodzących się z dużego miasta (67,4%), najmniej natomiast wywodzących się z miejscowości o charakterze wiejskim (55,1%).
Biorąc pod uwagę stosunek do religii, pojawiła się następująca zależność: Im głębsza wiara tym mniejsza skłonność badanych do podjęcia decyzji o rozwodzie (por. tabela 9).
Tabela 9. Decyzja o rozwodzie / stosunek do religii
Stosunek do religii Czy zdecydowałby się na
rozwód? Wierzący Obojętny religijnie/
niewierzący
Ogółem Tak
N
%
544 57,3%
85 83,3%
629 60%
trudno powiedzieć N
% 268
28,3% 16
15,6% 284
27%
Nie N
%
136 14,4%
1 0,9%
137 13%
Ogółem N
%
948 100%
102 100%
1050 100%
Źródło: badania własne.
Zgodnie z przewidywaniami, odsetek osób, które byłyby skłonne podjąć decyzję o rozwodzie wśród obojętnych religijnie i niewierzących był wyższy niż wśród osób wierzących. Zaskakującym wydaje się tutaj fakt, że nawet wśród osób, które określiły siebie mianem osób wierzących ponad połowa byłaby skłonna podjąć decyzję o rozwodzie.
Podsumowując rozważania na temat rozwodu warto zaznaczyć, że poziom deklaratywny w zderzeniu z rzeczywistością może ulec zmianie
21.
Rozwód to bezsprzecznie zdarzenie traumatyczne, zmieniające życie wielu osób.
22Jednak sam fakt, iż 61 % badanych deklaruje gotowość zakończenia małżeństwa przez rozwód wskazuje na zmianę postaw młodzieży w kierunku nietradycyjnym.
21 por. W. Ignatczyk, Postawy młodzieży w wieku matrymonialnym wobec małżeństwa i rodziny, „Problemy Rodziny” 1984, nr3, s.3.
W Polsce bowiem w ostatnich latach w dziedzinie światopoglądowej i etycznej przybrały na sile takie zjawiska jak:
a. upowszechnianie liberalnych poglądów etycznych w odniesieniu do życia małżeńsko – rodzinnego,
b. spadek autorytetu religii i duchownych w kształtowaniu poglądów na życie rodzinne.
c. lansowany jest pogląd, że rodzina jest sprawą prywatną
23.
d. upowszechnia się opinia, że obowiązujące dotychczas zasady są naruszalne i kształtują się nowe jako równorzędne do dawnych.
Proces ten jest powolny ale postępuje.
4.5. Czynniki mogące skłonić badanych do podjęcia decyzji o rozwodzie
Najczęściej wskazywanymi powodami, których zaistnienie mogłoby popchnąć badanych do podjęcia decyzji o rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód były (por. wykres 7.):
• przemoc domowa
• nadużywanie alkoholu
• niedochowanie wierności małżeńskiej
• brak miłości
Wykres 7. Przyczyny rozwodu
Źródło: badania własne
22 patrz np. P. Rydzewski, Rozwód – zjawisko wielowymiarowe „Studia Demograficzne” 3 (117), 1994
23 L. Dyczewski, Rodzina Społeczeństwo Państwo, Lublin 1994, s. 129.
Najmniej istotnym czynnikiem dla badanych okazała się sytuacja gdzie małżeństwo ogranicza możliwości robienia kariery zawodowej.
245. Postawy badanych wobec alternatywnych form życia małżeńsko – rodzinnego Przez całe stulecia małżeństwo i rodzina były wpisane w zasady porządku społecznego.
Życie poza małżeństwem było trudne
25, gdyż to właśnie ono określało w znacznym stopniu status społeczny człowieka, materialne podstawy egzystencji, jego przydatność w życiu społecznym.
Współczesne społeczeństwa dały człowiekowi wybór: zawrzeć małżeństwo czy też podjąć decyzję o alternatywnej formie życia. Posiadać czy nie posiadać dzieci. Zmienił się społeczny odbiór zjawisk takich jak staropanieństwo i starokawalerstwo. Osoby żyjące samotnie, określa się coraz częściej mianem singli
26. Również bezdzietność nie jest już obecnie tak stygmatyzowana jak w przeszłości. Pojawiła się kategoria osób bezdzietnych z wyboru
27, którzy chcą być postrzegani jako wolni od dzieci.
Przemiany w zakresie życia małżeńskiego i rodzinnego mające miejsce w krajach Zachodniej Europy opisuje i wyjaśnia koncepcja drugiego przejścia demograficznego. Dirk van de Kaa, jeden z twórców koncepcji napisał, że istotą wspomnianych przemian jest przejście:
- od „złotego wieku małżeństwa do świtu kohabitacji”
- „od rodziny jednorodnej do różnorodnych form rodzin i gospodarstw domowych”.
28Model rodziny oparty na nierozerwalnym związku, w rozlicznych powiązaniach z krewnymi jest nadal formą dominującą w społeczeństwie polskim, ale obok niego upowszechniają się także inne formy życia tj. kohabitacja, życie w samotności (single life), monoparentalność, bezdzietność z wyboru czy związki homoseksualne.
Wydaje się więc uzasadnionym badanie postaw młodych ludzi również wobec wymienionych form życia.
W tej części pracy analizowane będą odpowiedzi na dwa pytania:
24 Respondenci mogli wskazać kilka przyczyn więc wartości nie sumują się.
25 K. Tymicki, Starokawalerstwo i staropanieństwo. Analiza zjawiska, „Studia Socjologiczne” nr 4, 2001, s.77-105
26 K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko – rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków 2002, s.
116.
27 K. Slany, I. Szczepaniak – Wiecha, Bezdzietność – czy nowa wartość we współczesnym świecie?, w:
Systemy wartości a procesy demograficzne red. K. Slany, A. Małek, I. Szczepaniak – Wiecha, Kraków 2003
28 D. van de Kaa, Europe’s Second Demographic Transition , „Population Bulletin” Population Reference Bureau, 1987,42, (1), s. 11.
• Jaki jest stosunek badanych do wybranych alternatywnych wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny form życia?
• Jakie jest miejsce alternatywnych wobec małżeństwa form życia w planach życiowych badanych studentów?
5.1. Opinie badanych na temat alternatywnych form życia wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny.
Badania wykazały raczej pozytywny stosunek respondentów do tzw. form alternatywnych względem małżeństwa i rodziny jako zjawisk występujących w życiu społecznym.
Najmniejszą akceptację stwierdzono wobec związków homoseksualnych, a największą wobec wspólnego życia bez legalizacji związku czyli wobec kohabitacji
29(por. wykres 8).
Wykres 8. Opinie badanych na temat wybranych alternatywnych wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny form życia
Źródło: badania własne.
Związki niezalegalizowane cieszą się akceptacją 47,3% kobiet i 53,3% mężczyzn. Spośród studentów 5 badanych uczelni studenci UMCS w największym stopniu akceptują związki niezalegalizowane (63,7%) następnie single life (52,6%), podobnie studenci AR
29 patrz też E. Frątczak, J. Balicki, Postawy i zachowania rodzinne i prokreacyjne młodzieży i średniego pokolenia kobiet i mężczyzn w Polsce, w: Wybrane problemy współczesnej demografii, Łódź 2003, s. 60.
(kohabitacja – 53,8%; single life 41,4%). Największą akceptacją wśród studentów KUL i AM cieszyła się bezdzietność z wyboru (KUL – 30%; AM – 51%) oraz kohabitacja (KUL – 30%; AM – 50%). Studenci PL akceptują w największym stopniu kohabitację a następnie bezdzietność z wyboru (kohabitacja – 42,5%; bezdzietność z wyboru – 31,6%).
Miejsce zamieszkania badanych przed podjęciem decyzji o studiach w Lublinie może wpływać na stosunek do alternatywnych form życia. Przykładem może być tu stosunek do związków niezalegalizowanych (por. tabela 10.)
Tabela 10. Stosunek badanych do związków niezalegalizowanych / miejsce pochodzenia
Miejsce skąd pochodzą badani Związki
niezalegalizowane Wieś małe miasto średnie miasto duże miasto Ogółem akceptuję
N
% 149
40,8% 77
44,3% 162
52,1% 151
60,9% 549 49,5%
toleruję N
% 145
39,7% 69
39,7% 113
36,3% 70
28,2% 397 35,8%
nie toleruję N
% 66
18,1% 27
15,5% 35
11,3% 27
10,9% 155 14%
Ogółem N
% 365
100% 174
100% 311
100% 248
100% 1108 100%
Źródło: badania własne.
Tabela 8 mówi o tym, że im większy ośrodek z którego wywodzą się badani tym większy poziom akceptacji dla związków niezalegalizowanych. Taka sama tendencja występuje w odniesieniu do pozostałych form alternatywnych.
Najmniejszą akceptacją badanych, co zasygnalizowano powyżej cieszą się związki homoseksualne. Akceptuje je, jako zjawisko w życiu społecznym tylko 18,9% kobiet i 13,5% mężczyzn. Poziom tolerancji dla związków osób tej samej płci jest porównywalny z innymi formami alternatywnymi. Wysoki natomiast udział osób deklarujących brak tolerancji dla tego typu związków.
Biorąc pod uwagę badane uczelnie, największy poziom akceptacji dla związków
homoseksualnych wykazują studenci UMCS (25,7%), następnie AM (20,6%), PL (15,8%),
AR (12,9%), najmniejszy natomiast studenci KUL (7,5%).
W przypadku związków homoseksualnych wystąpiła również następująca zależność: im większy ośrodek z którego wywodzili się badani tym większy poziom akceptacji dla związków osób tej samej płci
30.
Tabela 11. Stosunek badanych do związków homoseksualnych / stosunek do religii
Stosunek do religii Związki
homoseksualne głęboko
wierzący raczej wierzący obojętny niewierzący Ogółem akceptuję 23
6,4% 96
16,1% 47
41,6% 23
69,6% 190 100%
Toleruję 114
31,9% 279
46,7% 45
39,8% 5
15,1% 445 40,2%
nie toleruję 216 60,5%
221 37%
20 17,7%
5 15,1%
464 41,9%
Ogółem 357
100% 598
100% 113
100% 33
100% 1108 100%
Źródło: badania własne.
Biorąc pod uwagę stosunek do religii, zarysowała się zależność: Im głębsza wiara tym chłodniejszy stosunek do związków osób tej samej płci (por. tabela 9).
5.2. Alternatywne wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny formy życia w planach życiowych badanych studentów
Zarówno małżeństwo bez dzieci jak i inne tzw. alternatywne formy życia małżeńsko – rodzinnego nie znalazły większego zainteresowania wśród badanych studentów (por.
wykres 9).
Spośród wszystkich analizowanych alternatywnych form życia największym zainteresowaniem badanych cieszył się wolny związek z dziećmi (3,2%), najmniejszym natomiast związek homoseksualny (0,1%).
30 Osoby pochodzące ze wsi: akceptacja na poziomie 11,2%, osoby pochodzące z miasta liczącego do 20 tys.
mieszkańców: akceptacja na poziomie13,7%; z miasta liczącego powyżej 20 tys do 100 tys. mieszkańców 21,2% i pochodzące z miasta liczącego powyżej 100 mieszkańców: 22,9%.
Wykres 9. Alternatywne wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny formy życia w planach życiowych badanych studentów.
Źródło: badania własne
Do respondentów, którzy zamierzają żyć w związkach niezalegalizowanych skierowano pytanie o to, dlaczego według nich warto żyć w takich związkach? Najczęściej pojawiały się następujące odpowiedzi:
• Związki niezalegalizowane:
• nie niosą za sobą ograniczeń formalnych
• dają możliwość poznania partnera
• łatwiej z nich wystąpić niż z małżeństwa
• dają poczucie niezależności
• w takich związkach ludzie bardziej o siebie dbają/zabiegają niż w małżeństwie Alternatywne wobec małżeństwa z dziećmi formy życia wybierali nieco częściej mężczyźni (11,9%) niż kobiety (9,3%).
Kobiety nieco częściej wybierały dla siebie takie formy życia jak: single life, samotne
macierzyństwo i związek homoseksualny. Mężczyźni natomiast małżeństwo bez dzieci,
wolny związek bez dzieci oraz wolny związek z dziećmi. Różnice jednak nie są znaczące
(por. tabela 12).
Tabela 12. Wybrane formy życia małżeńsko – rodzinnego w planach życiowych badanych studentów
31Płeć Forma życia m. – r
Kobieta mężczyzna Ogółem Single life
N
% 18
2,5% 8
2,1% 26
2,3 Małżeństwo bez dzieci
N
% 13
1,8% 9
2,4% 22
2%
Wolny związek bez dzieci N
% 16
2,2% 11
2,9% 27
2,4%
Wolny związek z dziećmi N
%
17 2,3%
17 4,5%
35 3,2%
Samotne rodzicielstwo N
% 3
0,4% 0
0% 3
0,3%
Związek homoseksualny N
%
1 0,1%
0 0%
1 0,1%
Małżeństwo z dziećmi N
% 642
88,2% 326
86,5% 970
87,5%
Ogółem N
% 728
100% 377
100% 1108
100%
Źródło: badania własne.
Spośród studentów 5 lubelskich uczelni alternatywne wobec małżeństwa z dziećmi formy życia najczęściej wybierali dla siebie studenci UMCS (13,9%) najrzadziej studenci KUL i AM (6,6%)
32.
• single life wybierali najczęściej studenci AR najrzadziej UMCS
• małżeństwo bez dzieci najczęściej studenci KUL najrzadziej PL
• wolny związek bez dzieci najczęściej studenci UMCS najrzadziej studenci PL
• wolny związek z dziećmi najczęściej studenci UMCS najrzadziej KUL
• monoparentalność najczęściej studenci AR, studenci pozostałych uczelni (0%)
• związek homoseksualny najczęściej studenci UMCS, studenci pozostałych uczelni (0%).
Zgodnie z oczekiwaniem wielkość miejscowości z której pochodzą badani studenci, wpływa na ich wybory w zakresie formy życia małżeńsko – rodzinnego. Najczęściej w
31 W zestawieniu uwzględniono również formę single life, alternatywną wobec małżeństwa i rodziny.
32 UMCS – 13,9%, AR – 12%, PL – 7%, AM, KUL – 6,6%.
jednej z alternatywnych form chcieli się spełniać studenci pochodzący z dużego miasta (12,8%), najrzadziej studenci pochodzący z miejscowości o charakterze wiejskim (7,9%)
33.
• single life wybierali najczęściej studenci pochodzący z małego miasta najrzadziej pochodzący z dużego miasta
• małżeństwo bez dzieci najczęściej wybierali studenci pochodzący ze wsi najrzadziej pochodzący z małego miasta
• wolny związek bez dzieci najczęściej wybierali studenci pochodzący z dużego miasta, najrzadziej natomiast pochodzący ze wsi
• wolny związek z dziećmi najczęściej wybierali studenci pochodzący z dużego miasta, najrzadziej pochodzący ze wsi
• monoparentalność najczęściej wybierali studenci pochodzący z małego miasta najrzadziej studenci pochodzący ze średniego i dużego miasta
• związek homoseksualny wybierany był jedynie przez studentów pochodzących z dużego miasta.
Wnioski
Badania wykazały, że małżeństwo jest dla badanych studentów bardzo ważne.
Świadczy o tym to, że:
• małżeństwo za potrzebną w życiu społecznym instytucję uważa 91,8% badanych
• małżeństwo jest formą życia w której chciałoby się spełniać 89,5% badanych (87,5% małżeństwo z dziećmi, 2% małżeństwo bez dzieci)
Małżeństwo nie uzyskało wysokiego miejsca w hierarchii wartości respondentów, podobnie zresztą jak posiadanie dziecka, ale posiadanie własnej rodziny, szczęście rodzinne (którego elementem może być małżeństwo, biorąc pod uwagę choćby dwa powyższe stwierdzenia) znalazło się na drugim miejscu. Najważniejszą dla badanych studentów wartością okazała się natomiast miłość.
Badania wykazały raczej pozytywny stosunek ankietowanych do alternatywnych form życia wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny, jako zjawisk występujących w życiu społecznym. Najbardziej pozytywny stosunek badanych odnotowano wobec związków niezalegalizowanych (heteroseksualnych), najmniej pozytywny wobec związków homoseksualnych.
33 Studenci pochodzący ze wsi – 7,9%, z małego miasta 10,2%, ze średniego miasta – 9,6%, z dużego miasta – 12,8%.
Żadna z alternatywnych form życia nie uzyskała znaczącego zainteresowania badanych, jako ta w której chcieliby żyć.
Najbardziej przywiązani do podstawowej formy rodziny jaką jest małżeństwo z dziećmi okazali się studenci KUL najmniej natomiast studenci UMCS.
Im większy ośrodek z którego wywodzą się badani tym mniejsze przywiązanie do małżeństwa i większy poziom akceptacji dla form alternatywnych.
Im głębsza wiara badanych tym cieplejszy stosunek do podstawowej komórki rodzinnej jaką jest małżeństwo z dziećmi a chłodniejszy do form alternatywnych.
Spis tabel
Tabela 1. Badani według uczelni w której studiują Tabela 2. Badani według wieku
Tabela 3. Badani według miejsca zamieszkania przed podjęciem studiów.
Tabela 4. Wyznanie religijne badanych studentów Tabela 5. Badani studenci wedlug stosunku do religii
Tabela 6. Czy małżeństwo jest potrzebne/ stosunek do religii Tabela 7. Stosunek do rozwodu/ stosunek do religii
Tabela 8. Hierarchia wartości badanych studentów (%) Tabela 9. Decyzja o rozwodzie / stosunek do religii
Tabela 10. Stosunek badanych do związków niezalegalizowanych / miejsce pochodzenia Tabela 11. Stosunek badanych do związków homoseksualnych / stosunek do religii
Tabela 12. Wybrane formy życia małżeńsko – rodzinnego w planach życiowych badanych studentów
Spis wykresów
Wykres1. Opinie studentów na temat tego, czy małżeństwo jest potrzebne w życiu społecznym?
Wykres 2. Optymalny wiek do zawarcia związku małżeńskiego przez kobiety i mężczyzn Wykres 3. Stosunek ankietowanych do instytucji rozwodu
Wykres 4. Miejsce małżeństwa w planach życiowych studentów
Wykres 5. Wiek, w którym badani chcieliby zawrzeć związek małżeński Wykres 6. Czy badani studenci byliby skłonni podjąć decyzję o rozwodzie?
Wykres 7. Przyczyny rozwodu
Wykres 8. Wykres 8. Opinie badanych na temat wybranych alternatywnych wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny form życia
Wykres 9. Alternatywne wobec małżeństwa i na nim opartej rodziny formy życia w planach życiowych badanych studentów
Literatura
Dams – Lepiarz M., Małe miasta w sieci osadniczej województwa lubelskiego w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, „Annales UMCS” sectio B, vol. LVIII, 7, 2003
Dyczewski L., Rodzina Społeczeństwo Państwo, Lublin 1994
FrątczakE., Balicki J., Postawy i zachowania rodzinne i prokreacyjne młodzieży i
średniego pokolenia kobiet i mężczyzn w Polsce, w: Wybrane problemy współczesnej
demografii, Łódź 2003.
Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. "Ja" i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Warszawa 2001;
Giddens A., Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych społeczeństwach, Warszawa 2005;
Ignatczyk W., Postawy młodzieży w wieku matrymonialnym wobec małżeństwa i rodziny,
„Problemy Rodziny” 1984, nr3
Kaa van de D., Europe’s Second Demographic Transition , „Population Bulletin”
Population Reference Bureau, 1987,42, (1)
Kowalska I., Zmiany procesu tworzenia małżeństw, w: Przemiany demograficzne w Polsce w świetle drugiego przejścia demograficznego, pod red. I.E. Kotowskiej, Warszawa 1999 Kwak A., Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacja, Warszawa 2005
Lesthaeghe R., The Second Demographic Transition in Western Countries: An Interpretation, „IPD Working Paper 1991-2, Brussels 1991.
Rocznik Demograficzny GUS, Warszawa 2005
Rydzewski P., Rozwód – zjawisko wielowymiarowe „Studia Demograficzne” 3 (117), 1994
Slany K., Alternatywne formy życia małżeńsko – rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków 2002
Slany K., Szczepaniak – Wiecha I., Bezdzietność – czy nowa wartość we współczesnym świecie?, w: Systemy wartości a procesy demograficzne red. K. Slany, A. Małek, I.
Szczepaniak – Wiecha, Kraków 2003
Tymicki K., Starokawalerstwo i staropanieństwo. Analiza zjawiska, „Studia Socjologiczne” nr 4, 2001
Tyszka Z., Rodzina we współczesnym świecie, Poznań 2002.
Dorota Kopczyńska
Akademia Ekonomiczna w Poznaniu
Zastosowanie wielowymiarowej analizy porównawczej w badaniu postaw społeczeństwa polskiego wobec rozwodów
Wstęp
Wraz z rozpoczęciem transformacji społeczno-gospodarczej nasiliły się w Polsce przeobrażenia w sferze życia małżeńskiego i rodzinnego. Symptomem obserwowanych zmian jest spadek liczby zwieranych małżeństw przy jednoczesnym wzroście intensywności związków kohabitacyjnych oraz rozwodów. Wydaje się, iż przemiany te są wynikiem między innymi liberalizacji postaw społeczeństwa w kwestii zawierania i nierozerwalności związków małżeńskich. W tym kontekście szczególnie ważne jest regularne monitorowanie opinii społecznej dotyczącej małżeństwa i rodziny.
W 1992 r. Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, w ramach Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego (PGSS), rozpoczął systematyczną obserwację trendów i skutków zmian społecznych w Polsce. W realizowanych cyklicznie badaniach podjęto między innymi problem rozwodów, a za wskaźnik postaw przyjęto odpowiedzi respondentów na pytanie: „Czy uzyskanie rozwodu w Polsce powinno być łatwiejsze?”.
Przedmiotem niniejszej pracy jest prezentacja, aktualnych poglądów społeczeństwa polskiego na temat rozwodów i ich zróżnicowania w przekroju terytorialnym oraz według wybranych cech społeczno-demograficznych. Podjęto również próbę identyfikacji czynników kształtujących opinią społeczną w badanym zakresie. Zastosowano w tym celu wybrane narzędzia statystycznej analizy wielowymiarowej. Źródło danych stanowił PGSS
34.
Badanie opinii społecznej na temat rozwodów na podstawie skumulowanych wyników PGSS przeprowadził w 1999 r. P. Rydzewski, wykorzystując dane za lata 1992-1995 oraz 1997
35. W niniejszym artykule wykorzystano dane sondażowe PGSS z lat 1999, 2002 oraz
34 Cichomski B., Jerzyński T., Zieliński M., Polski Generalny Sondaż Społeczny: skumulowany komputerowy zbiór danych 1992-2005, Instytut Studiów Społecznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2006.
35 Rydzewski P., Rozwód w opinii społecznej w latach 1990, Studia Demograficzne nr 1/1999, s. 73-90.
2005. Jest ono zatem w pewnym zakresie próbą kontynuacji badania podjętego w 1999 r.
Wprowadzono jednak pewne modyfikacje.
1. Metodyka badania
Polski Generalny Sondaż Społeczny (PGSS) obejmuje badanie indywidualnych postaw i zachowań społecznych oraz pomiar zróżnicowania społeczno-demograficznego różnych grup i warstw społecznych w Polsce. Wcześniej coroczny, a od 1997 r. dwuletni, cykl badań, zachowujących porównywalne standardy metodologiczne i identyczne wskaźniki, umożliwia systematyczną analizę trendów społecznych. Dane PGSS pochodzą z indywidualnych wywiadów przeprowadzonych w ogólnopolskiej, reprezentatywnej próbie dorosłych członków gospodarstw domowych
36.
Zbiór analizowanych w niniejszym opracowaniu danych obejmuje łącznie 3640 respondentów oraz 10 zmiennych. Próby w poszczególnych latach liczą odpowiednio:
1999 r. – 1121 osób, 2002 r. – 1246 osób oraz 2005 r. – 1273 osób.
Jak zasygnalizowano we wstępie, za wskaźnik indywidualnych opinii respondentów na temat rozwodów przyjęto odpowiedzi na pytanie: „Czy uzyskanie rozwodu w Polsce powinno być łatwiejsze, czy powinno być trudniejsze niż to jest obecnie?” Wobec następujących wariantów odpowiedzi: powinno być łatwiejsze; powinno być trudniejsze;
bez zmian, tak jak jest; trudno powiedzieć. Przyjęto założenie, że opinia respondenta na temat prawa rozwodowego, jest dobrym wskaźnikiem ogólnej postawy wobec zjawiska rozwodów. Zgodnie z klasyfikacją postaw wobec prawa autorstwa A. Podgóreckiego, przyjęto, iż odpowiedź „powinno być łatwiejsze” jest wyrazem postawy liberalistycznej, odpowiedź „powinno być trudniejsze” - postawy rygorystycznej, odpowiedź „bez zmian, tak jak jest” – postawy legalistycznej
37. Za P. Rydzewskim przyjęto dodatkowe założenie, że odpowiedź „trudno powiedzieć” jest wskaźnikiem postawy niezdecydowanej
38.
Indywidualne postawy respondentów wobec zjawiska rozwodów w Polsce zostały zdiagnozowane za pomocą następujących zmiennych niezależnych:
- region oraz wielkość miejscowości zamieszkania,
- cechy społeczno-demograficzne jak płeć, wiek, stan cywilny, - poziom wykształcenia,
36 Cichomski B., Jerzyński T., Zieliński M., Polski Generalny Sondaż Społeczny: struktura skumulowanych wyników badań 1992-2005, Instytut Studiów Społecznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2006, s. ii.
37 Podgórecki A., Zjawiska prawne w opinii publicznej: rozwody, władza rodzicielska, procesy o zniesławienie wytaczane dziennikarzom, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1964, s. 67.
38 Rydzewski P., Rozwód w opinii społecznej w latach 1990, wyd. cyt., s. 75.
