Lew Tołstoj w literaturach zachodnio- i południowosłowiańskich

Bogdan Krupski, Barbara

Mytko-Szyk, Aleksandra

Stankowicz, Bogusław Zieliński

Lew Tołstoj w literaturach

zachodnio- i

południowosłowiańskich

Studia Rossica Posnaniensia 15, 125-149

BOO D A N K R U P S K I , B A R B A R A M Y TK O -SZ Y К A L E K S A N D R A S T A N K O W IC Z , B O G U SŁ A W Z I E L I Ń S K I

Poznań

L E W TO ŁSTO J W LITER A TU RA C H ZACHODNIO- I PO ŁUD NIOW OSŁOW IAŃSKICH

W kręgu zainteresow ań historyków literatu ry , szczególnie kom para- ty stó w , pozostaje problem przenikania dzieł poszczególnych twórców do innych lite ra tu r narodow ych. Rozwiązanie tego problem u pozwala pełniej określić miejsce, rolę i znaczenie danej twórczości w kontekście nie ty lk o lite ra tu ry rodzim ej, lecz także litera tu r obcych. Jednym z ew identnych przykładów tego zjawiska jest recepcja twórczości L. N. Tołstoja w k rajach słow iańskich.

O dm ienna sy tu acja społeczna i polityczna, a ty m sam ym literacko-kultu- rowa, zachodniej od południowej Słowiańszczyzny w I I połowie X IX i z p o ­ czątkiem X X wieku kształtow ała różne w arunki odbioru twórczości Tołstoja. Zainteresowanie dziełami Tołstoja w krajach słowiańskich (wyłączamy tu Polskę, gdyż jest to tem a t odrębny) pojawiło się najwcześniej, bo już pod koniec la t pięćdziesiątych X IX wieku, w Czechach.

Dla h istoryka lite ra tu ry ważną spraw ą jest chronologia. Penetrację naszą rozpoczniem y więc od badań nad przyjęciem twórczości Tołstoja w Czechach i Słowacji, gdzie prócz wczesnego pojawienia się inform acji o Tołstoju odnoto­ w ujem y ponadto k o n ta k ty osobiste z pisarzem.

Od czasu W iosny Ludów n a ra sta w Czechach i Słowacji ruch narodow y skierow any przeciwko panowaniu austriackiem u, w Słowacji dodatkow o przeciwko lokalnej adm inistracji węgierskiej. Czesi i Słowacy w walce o ode­ rw anie się od W iednia liczyli na pomoc i poparcie Rosji, k tó rą mvažali p rzy ty m za ostoję Słowiańszczyzny i głosili hasło ogólnego zjednoczenia się Słowdan pod jej przywództwem . W imię panslawdzmu wzmacniali naukowe i ku ltu raln e k o n ta k ty z Rosją. Nie pozostali także obojętni na twórczość L. N. T ołstoja.

Najwcześniejszą wiadomość o Tołstoju w krajach zachodnio- i południowo- slowiańskicłi otrzym u ją czytelnicy czescy. W roku 1858 w ybitny rosyjski

historyk literatu ry i k ry ty k literacki Aleksander P ypin w swych Listach

o literaturze rosyjskiej zamieszczonych w pierwszym tom ie rocznika X X X I I

„Czasopisma Muzeum K rólestw a Czeskiego” informował o najnow szych zjawiskach rosyjskiego piśm iennictw a1. Tołstoj m iał dopiero la t trzydzieści, pisał opowiadania o przyrodzie, literackie etiudy, a wszystkie swe najdos­ konalsze dzieła dopiero m iał napisać. W ciągu la t sześćdziesiątych ubiegłego stulecia czeskie społeczeństwo poznało dwa krótsze opowiadania Tołstoja:

Zamieć drukow aną w ,,L istach L iterackich” w 18652 oraz drukow aną w chrudim -

skiej „K oronie” w roku 1868 Polikuszkę3. W ty m sam ym roku czasopismo „ K v ě ty ” w swym 3 num erze czterdziestoletniego rosyjskiego twórcę um ieś­ ciło już w tedy w gronie najlepszych pisarzy, dzięki którym rosyjska proza osiągnęła światowy poziom. Nazwisko Tołstoja powToli zaczyna przenikać do szerszych w arstw społeczeństwa czeskiego: w roku 1873 ukazuje się skró­ cony dla czasopism przekład W ojny i pokoju, a w roku 1881 analogiczne tłu ­ maczenie A n n y K areniny — oba pióra Alojzego D urdika4.

N astępne la ta przynoszą kolejne próby translatorskie dzieł Tołstoja:

Opowiadań — rok 1888, W ojny i pokoju — la ta 1888 - 1890, trylogii Dzie­ ciństwo. Lata chłopięce. Młodość — rok 1889, rok później ukazuje się pełny

przekład A n n y K areniny, w roku 1899 Zmartwychwstania, w 1900 Sonaty

Kreutzerowskiej. W latach 1889 - 1890 oficyna Vincenca K alaśa w P radze

jako pierwsza w ydaje Dzieła zebrane L. N. Tołstoja, a w nich Opowiadania,

Dzieciństwo, Lata chłopięce. Młodość, Wojnę i pokój, A nnę Kareninę, Deka­ brystów, Juliusza, Ciemną potęgę, O życiu, A rtykuły pedagogiczne, Zmartwych­ wstanie oraz Opowieści dla ludu. Kolejne edycje zebranych dzieł przynosi

już wiek X X — od 1908 roku nieprzerwanie do dziś.

Przekłady dzieł Tołstoja n a gruncie słowackim zapoczątkow ał w roku 1880 znany słowacki naukowiec — Jó zef Š k u lté ty 5, kontynuow ali je w dalszych latach przyjaciele i współpracownicy Tołstoja — D ušan M ackovický i A lbert Škarvan.

Sposób, w jaki w ym agania i potrzeby lite ra tu ry rodzim ej wpływały n a recepcję twórczości L. N. Tołstoja w Czechach i Słowacji najlepiej uwidacznia udział w przekładach z I I połowy la t osiem dziesiątych jego opowiadań d la ludu. Były one tem atycznie pokrewne nurtow i realistycznej prozy wiejskiej, a swym z an ^słem dem okratycznym bliskie tra d y c ji budzicielskiego posłan­

1 2 6 В. K r u p s k i , В. M y t k o - S z y k , A. S t a n k o w i c z , В. Z i e l i ń s k i

1 Zob.: J. D o la n s k ý , Společná cesta Čechů a Slovaku k Tolstemu. W: Z ohlasov L. N . Tolstého na Slovensku, Bratislava 1960.

2 L. N . Tolstoj, Sborník statí a bibliografických přehledů. Uspořádali J. Horák, E . Ljackij, Praha 1929, s. 191.

3 Ibid., s. 191. 4 Ibid., s. 192.

5 Š u m o v á B ., Z materiálov časti výstavy L . N . Tolstého v Bratislave. W: Tolstoj n a Slovensku, Bratislava 1960, s. 27.

Lew Tolstoj w literaturach słowiańskich 127' nictw a lite ra tu r czeskiej i słowackiej. Przez tłum aczenia cłzieł Tołstoja zarówno czeskie, ja k i słowackie środowisko kulturaln e pragnęło zmniejszyć dystans dzielący je od głównych prądów litera tu ry europejskiej.

W ielkie zainteresowanie czeskiego i słowackiego społeczeństwa Tołstojem związane było zarówno z jego działalnością literacką, jak i myślicielską, k tó ra w końcu X IX i na początku X X wieku osiągnęła swój szczytowy okres rozwoju. Szczególnym echem odbiła się ideologia ludowego patriarchalizm u i ludowego socjalizmu utopijnego L. N. Tołstoja. D oktryna „tołstoizm u” była reak cją n a postępujący proces rozwoju społecznego i rozpadu stosunków patriarcháln ych w Rosji. Podobne zjawisko wj^stępowało również na ziemiach czeskich i słowackich. Przeciwko narastającem u kapitalizm ow i w ystąpiły wrarstw y włościańskie z własnym program em utopijnego socjalizmu. Podstaw ę jego stanow iła ideologia tołstojow ska.

Ogrom na popularność Tołstoja w Czechach i Słow acji nie była zjawiskiem przypadkow ym . O książkach Tołstoja się dyskutow ało, w yrastali tołstojowcy, k tó rzy nie tylko chcieli żyć według nauczań M istrza, lecz kierując się nimi' dokonać przem ian społecznych. Tołstoja podziwiano, czczono i uznawano jako wielkiego pisarza i arty stę, szanowrano jako wielkiego m oralistę i reform atora, często w ykorzystyw ano w propagandzie politycznej, gdy staw ał w obronie wolności, gdy występował przeciw represjom caratu, gwałceniu praw człowieka, przeciw*· zbrodniom sądownictwa i carskiej adm inistracji. Szukano w nim opar­ cia i podpory w wysiłkach o napraw ę stosunków ‘wew nętrznych, a w zasadach dem okratycznych chciano umocnić więź czesko-rosyjską. Stosunek czeskich w arstw dem okratycznych był określony i zdecydowany, a osobiste k o n tak ty przedstaw icieli myśli postępowej liczne i częste. L. N. Tołstoja w Jasnej P ola­ nie odwiedzili: trzykrotnie pierwszy z Czechów Tom áš G. M asaryk (po raz o statn i w 1910 roku), polityk K arel K ram ář w roku 1890, historyk Zdeněk N ejedly W' 1900, dw ukrotnie w 1908 oraz w 1910 roku pedagog K areł Yele- rninský6.

W innej sytuacji i odmiennej formie przenikało dzieło Tołstoja do Słowacji. N a przełomie la t osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych minionego stulecia w w yniku ruchówr ekonomicznych i społecznych, szczególnie wśród młodej inteligencji, doszło do znacznych różnic ideowych. Uznawrała ona w praw dzie dziedzictwo myślowTe swych ojców, lecz inaczej je rozum iała i interpretow ała. D ušan Makovický, A lbert Š karvan i inni z wolna staw ali się zwrolennikami m y­ śli społecznej i moralnej Tołstoja. W ty m celu założyli edycję „Pouczającej le k tu ry ” i „Pouczającej biblioteki” 7. W a rt odnotow ania jest fa k t, iż nie p rzy j­ mowali oni do ktry n Tołstoja bezkrytycznie i w całości, akcentowali jedynie

* Zob.: Lev Nikolajevič Tolstoj. К výstavě Hvězda světové literatury. Připravil Š,- Kolafa. Jízdárna Pražského hradu. Zaří-Ríjen 1967, s. 18.

1 2 8 В. K r u p s k i , В. M y t k o - S z y k , A. S t a n k o w i c z , В. Z i e l i ń s k i

ich najbardziej istotne stro ny i w oparciu o nie formułowali swe własne ko n ­ cepcje społecznego rozwoju Słowacji. Byli zwolennikami odrodzenia spo­ łeczeństw a drogą „moralnego sam odoskonalenia się jedn ostki” i drogą bliższego k o n ta k tu z życiem prostych ludzi.

D ušan Makovický był pierwszym Słowakiem, k tó ry w roku 1890 napisał do Tołstoja, a w cztery la ta później, 22 sierpnia 1894 roku, po raz pierwszy przyjechał do Jasnej Polany. W izytę swą ponowił 28 i 29 listopada 1897 roku, w grudniu 1901 roku odwiedził chorego Tołstoja na K rym ie, od 26 paździer­ nika do 2 listopada 1904 roku znów przebyw ał w Jasnej Polanie. W lata ch 1894 - 1904 mieszkał w Słowacji i zajm ował się m iędzy innym i działalnością wydaw niczą. W łasnym nakładem , z pełną a p ro b a tą Tołstoja, publikow ał jego dzieła w swoich lub innych przekładach na język słowacki. Z końcem 1904 roku p rzyjął zaproszenie Tołstoja i przyjechał do Jasnej Polany n a stałe. Piętnaście la t spełniał obowiązki lekarza nie ty lk o wobec rodziny Tołstojów, leczył także okoliczną ludność. Został jednym z najbardziej zaufanych i oddanych przyjaciół i pomocników Tołstoja. Pom agał m u w prowadzeniu rozległej korespondencji (znał język rosyjski, węgierski, czeski, polski, serbski, niemiecki, angielski, fra n ­ cuski), przepisywał krytyczne i literackie prace pisarza, starał się o jego zdrowie. Równocześnie zasłużył się jako pośrednik m iędzy Tołstojem i jego niezliczo­ nym i wielbicielami i przyjaciółm i wr Czechach, Słowacji i w innych krajach. Tołstoj zwracał się do niego o pomoc, gdy chciał przeczytać utw ór czeskiego lub słowackiego autora. N a prośbę Tołstoja D. M akovický przełożył na język ros}’jski napisaną przez Jaro slav a Ja n ač k a biografię P io tra Chelčickiego, czeskiego pisarza XV wieku, au to ra dzieła Sieć wiary. Alegoryczny obraz społeczeństwa chrześcijańskiego zachwycił Tołstoja, cytował go w swym „K ręgu le k tu ry ” . N a podstaw ie m ateriału, k tó ry przełożył M akovický, napisał wr roku 1905 a rty k u ł Petr Chelčický8. Po śmierci Tołstoja, której był bezpośred­ nim świadkiem , M akovický został jeszcze w Jasnej Polanie i nadal pełnił swe medyczne posłannictwo. Do Słowacji wrócił dopiero po zakończeniu I w ojny świat owej.

A lbert Škarvan, przyjaciel i współpracownik z la t młodości Makovickiego, n a zaproszenie Tołstoja w 1896 roku również przyjechał do Jasn ej Polany, gdzie przebyw ał ponad pół roku. Š karvan był jednym z najbardziej aktyw nych tłum aczy dzieł Tołstoja n a język słowacki (odznaczył się szczególnie swym przekładem Zmartwychwstania) a także węgierski i niemiecki, czym przyczynił się do rozszerzenia znajomości twórczości Tołstoja także na W ęgrzech i w N iem ­ czech. Isto tn e znaczenie m ają jego przekłady artykułów publicystycznych. W roku 1909 na przykład A lbert Škarvan przełożył na język niemiecki referat, k tó ry Tołstoj przygotował n a X V III M iędzynarodowy Kongres Pokoju,

8 Zob.: S ú p isy obrazových zbierok. Lev Nikolajevič Tolstoj. Literárne muzeum, Martin 1960.

Lew Tolstoj w literaturach słowiańskich 12 9 w Sztokholm ie9. Aż do roku 1910, przez 15 la t aktyw nie korespondował z Toł­ stojem — jako świadectwo pozostało ponad 80 listów, k tóre wysłał do Jasnej Polany. Także Škarvan zaznajam iał Tołstoja z lite ra tu rą swego narodu. Jego przekład opowiadania znanego czeskiego pisarza J a n a H erbena Brat

Iva n Palaček przerobił Tołstoj dla „Dziecięcego K ręgu L e k tu ry ” i zamieścił

pod ty tu łem Szaszo Pałeczek™.

N a przełomie wieków, w dobie szczytowego zainteresowania społeczeństwa czeskiego i słowackiego Tołstojem , utw orzyła się m ała grupa ludzi, ta k zwanych Tołstojowców, k tó rych główną zasługą było to, iż zaznajam iali oni Tołstoja z historią, k u ltu rą i dziejam i narodu czeskiego i słowackiego. To właśnie od nich dowiedział się Tołstoj o Janie Husie, Janie A. Kom eńskim , Jarosław ie H avlíčku, Bożenie Nemcowej, Józefie S. Macharze i wielu innych, któ rzy wzbogacali jego doświadczenia pisarskie.

Zasługą Makovickiego i Š karvana było także to, iż Tołstoj rozważał ewen­ tualność podróży do Czech i Słowacji, a naw et możliwość osiedlenia się w sło­ wackiej Zilinie — myśl ta nasunęła się pisarzowi po raz pierwszy w roku 1896, w okresie, gdy uniemożliwiono mu publikowanie w Rosji. Pod wpływem kolej­ n y ch nam ów Makovickiego w roku 1909 po raz drugi rozważał możliwość podróży, tym razem do malowniczego czeskiego m iasteczka K řižova na Wyso- czyźnie Czesko-Morawskiej. W czasie ostatniej ucieczki Tołstoja z Jasnej P olany w 1910 roku M akovický po raz kolejny podsuwał Tołstojowi pomysł w yjazdu do Słowacji lub na Morawy. W szystkie te staran ia nie urzeczywist­ niły się — Tołstoj nie odwiedził ani Czech, ani Słowacji.

Jednakże k o n ta k t pisarza z ty m i ziemiami był bardzo ścisły — zarówno przez Makovickiego i Škarvana, bliskich współpracowników Tołstoja, jak i poprzez liczne bezpośrednie w izyty Czechów i Słowaków w Jasnej Polanie, a, także bogatą korespondencję, k tó rą utrzym yw ali z nim przedstawiciele róż­ nych środowisk społecznych. W m uzeach L. N. Tołstoja w Moskwie i w Jasnej Polanie oraz w licznych państw ow ych archiwach Czechosłowacji (Archiwum L iterackie Muzeum Narodowego w Pradze, Biblioteka Słowiańska w Pradze, Archiw um Literackie „M aticy Slovenské” w M artinie), a także w zbiorach p ry w atn y ch (np. w archiwum W ojciecha Škarvana, syna A lberta) znajduje się liczna korespondencja Czechów i Słowaków do Tołstoja i jego odpowiedzi. Do Tołstoja pisali zwolennicy jego nauki (D. Makovický, A. Škarvan, P. Hess, J . Maliarik), działacze polityczni (T. G. M asaryk, K. Jonáš, K . Půlpán), wydaw cy jego dzieł (J. R. Vilímek, J . O tto), organizacje kulturalne i prości ludzie.

9 K. M i ě á t k o v á , Literárna činnosť Tolstého stúpenca Dr. Alberta Škarvana. W:

7j ohlasov L. N . Tolstého na Slovensku, Bratislava 1960, s. 247.

10 Š. K o la f a , O. Š t ě p á n o v a , Písemné styky mezi L. N . Tolstým a jeho českými ■o slovenskými přáteli, „Československá rusistika” 1960, č. 4, s. 226.

1 3 0 В. K r u p s k i , В. M y t k o - S z y k , A. S t a n k o w i c z , В. Z i e l i ń s k i

Dla litera tu ry czeskiej i słowackiej X IX i początków X X wieku twórczość Tołstoja stanow iła silne źródło inspiracji, wzór godny naśladowania. K ry ty cy czescy proklam ujący realizm , pow ołując się n a pisarzy rosyjskich obok Gogola, Turgieniewa, Gonczarowa wymieniali Dostojewskiego i Tołstoja. W okresie m odernizm u na czeski i słowacki ruch umysłowy, k u ltu ra ln y i społeczny wr wdel- kiej mierze oddziałały równocześnie ta k odmienne indywidualności jak Schopen­ hauer, Nietzsche, M arks, Zola, Tołstoj, Ibsen. W propagow aniu twórczości L. N. Tołstoja odznaczyli się szczególnie: pisarz, k ry ty k literacki i publicysta słowacki Svetozar H u rb an V ajanský, k tó ry Tołstoja uważał za „króla królów ” lite ra tu ry (jedną ze swych książek — czw arty tom Dzieł zebranych z roku 1908 posłał Tołstojowi do Jasnej Polany, jest ona tam do dziś)11; Vilém M rštík, czeski prozaik, dram atopisarz i k ry ty k literacki, wdelbiciel rosyjskich realis­ tów^ rówmież tłum acz Tołstoja ( W ojny i pokoju), Dostojewskiego i Pisiemskiego; K arel Poláček, powdeściopisarz i nowelista czeski, w ciągu całego swego życia gorący popularyzator twńrczości w ybitnych realistów", w jego u tw orach i dziennikach natrafić m ożna na mvagi potw ierdzające zafascynowanie pisarza Gogolem, Dostojewskim, Tołstojem, Turgieniewem, Gonczarowrem, Czechowem, Gorkim i innymi; M artin K ukučín, słowacki powdeściopisarz, na którego rówr- nież silnie oddziałała rosyjska proza realistyczna, najbardziej jednak Tołstoj,, w tzw. praskim okresie twórczości (to znaczy w latach studiów m edycznych 1885 - 1894). Był to również okres jego udziału wr pracach związku studentów — Słowaków w Pradze „D e tv an ” , nie pozostającego obojętnym na społeczne i etyczne d o k try ny płynące z Jasnej Polany. Do przykazań i n auk T ołstoja nawiązywała również wr swym program ie grupa młodej słowackiej inteligencji — „H lasow cy” , w którym to duchu walczyła od 1898 roku aż do początków I republiki, pozostając przez cały czas propagatorem myśli Tołstoja.

Serdecznie i przyjaźnie wypowiadali się o Tołstoju poeci: E d u ard Albert,. Svatopluk Čech (który w latach 1879 - 1899 był redaktorem czasopisma „ K v ě ty ” zamieszczającego liczne przekłady z lite ra tu r obcych, także utworów Tołstoja), Beneš Grünwrald, Adolf H eyduk, A ntonin K lášterský, Božo Lovrič Jo sef Svatopulk Machar, J a n Opolský, F rantišek Táborský, Jaroslav Vrchlický,. Stanislav Zim a12.

Grupa tłum aczy dzieł wielkiego rosyjskiego realisty: Czesi — Jarom ir H ru b ý , Alois D urdík, Vilém M rštík, A ntonin H ajn, Słowacy — D ušan M ako­ vický, A lbert Škarvan — by wymienić tylko najw ażniejszych — swą p racą tran slato rsk ą w sposób najpełniejszy szerzyli znajomość utworów Tołstoja w Czechach i Słowacji.

W świetle powyższych faktów stwderdzić można, iż czeskiej i słowackiej prozie realistycznej ubiegłego stulecia znane było literackie dzieło L. N.

Toł-11 B. Š u m o v á , op. cit., s. 28.

Lew Tołstoj w literaturach słowiańskich 131 stoja i jeśli tru d n o znaleźć ślady bezpośredniego wpływu i oddziaływania — ta k ja k n a przykład w twórczości V. M rśtika, K . Poláčka, M. K ukučina czy J a n k a Jesenskiego — to z pewnością myśl i dzieło Tołstoja były inspiracją zarówno dla czeskiej, jak i słowackiej literatu ry .

* ¥

Znaczenie Tołstoja również dla nieomal całej Słowiańszczyzny południowej jest ogromne, zwłaszcza że jego twórczość pojaw iła się n a tych obszarach wr chwili nadrab iania zaległości ku ltu ralny ch po długich wiekach niewľoli narodowre j.

L ite ra tu ry serbska i chorwacka rozwijały się do X IX wieku bardzo nie­ typow o, bo w izolacji od wiodących prądów europejskich, kierunkówr oraz w ybitnych indywidualności artystycznych, k tó re decydowały o literackim obliczu E uropy. Przyczyną tego stan u rzeczy była w yjątkow a sytuacja poli­ tyczna Serbówr i Chorwatów. Obydwa narody bardzo wcześnie u traciły nie­ podległość. H istoria okazała się łaskawszą dla litera tu ry chorwackiej, k tó ra w zasadzie zdołała zachować ciągłość rozwoju. Ale z tej tylko przyczyny, że Chorwacja utraciła niepodległość na rzecz m onarchii au stro-węgierskiej. Serbowie zaś dostali się po klęsce na Kosowym Polu (1398) do niewToli Im perium Osm ań­ skiego. T ym sam ym zostali odcięci od wpływów europejskich. O rozwroju now ożytnej litera tu ry serbskiej można mówić dopiero od X V III w.

N a przestrzeni dwru niespełna stuleci litera tu ra serbska w pośpiechu przejdzie przez wszystkie stadia europejskiego procesu literackiego, począwszy od wieków średnich aż do wdeku X IX . Dwiema istotnym i cechami litera tu ry serbskiej tego okresu są: nienadążanie za europejskim i prądam i literackim i i wiązanie się ze zjawiskami marginesowymi lite ra tu r europejskich. Jed n ak wr połowie X IX wy kiedjr now elistyka europejska osiąga niebyw ały poziom arty sty czn y , litera tu ra serbska w zakresie opowiadania wiejskiego (seoska

pripovetka) po raz pierwszy dotrzym uje kroku literaturom europejskim13

i wówezas niem ałą rolę w podnoszeniu literackiej k u ltu ry serbskiej odegrali rosyjscy realiści.

Seoska pripovetka stanowi w? nowelistyce serbskiej ten n u rt, k tó ry wy wędzi

się z tra d y c ji gawydy ludowej i z najlepszych wrzorówr europejskich, stw orzo­ nych przez Gogola, Turgieniewa, Tołstoja, F lau b erta.

Serbia posiadała podobny do Rosji układ stosunków społeczno-kultural­ nych zdom inowany oddziaływraniem prawosławia. Można było przypuszczać, iż Tołstoj znajdzie w literatu rze tego narodu żywy oddźwięk. Tak się jednak nie stało. Mimo ogromnych wpływów litera tu ry rosyjskiej na serbską, tw ór­ czość m oralisty z Jasnej Polany nie zdołała wniknąć w jej krwiobieg. Tołstoj był obecny w życiu literackim Serbów dzięki ogromnej ilości w ydań i ciągłej obecności na łam ach czasopism literackich. Ten aspekt popularności pisarza

13 Z i v k o v i ć , D ., Evropski okviri sprske književnosti, Beograd 1969, s. 185.

132 В. K r u p s k i , В. M y t k o - S z y k , A. S t a n k o w i c z , В. Z i e l i ń s k i

udokum entowali: V. Bojović w pracy Prvi prevodi L. N . Tolstoja u Srbaы, J . Badalić w Tolstoj kod H rvata15, Z. Crnkovič w Lav Tolstoj и našim p rije­

vodima16 і N. M artinović w a rty k u le Tolstoj i Crnogorci11.

Realizm serbski i chorwacki przysw ajał sobie osiągnięcia wielkich proza­ ików rosyjskich i na nich budow ał zręby nowoczesnej prozy n arracyjnej. Tołstoj odegrał tu jednak niewielką rolę, gdyż jako tw órca system u etycznego głoszącego ideę nieprzeciw staw iania się złu przem ocą, nie mógł fascynować narodu dążącego do odzyskania niepodległości, a tylko ta w arstw a ideologiczna była początkowo zauważana. Skala zagadnień, interesująca ówczesnych krj^- tyków , była znacznie uboższa od ogromu problemów, które ta lite ra tu ra ze sobą niosła.

Na obszarze języka serbskochorwackiego zaczęto Tołstoja tłum aczyć sto ­ sunkowo wcześnie. Pierw szy przekład pojawił się w Nowym Sadzie w r. 1877. Było to opowiadanie Szczęście rodzinne, które ukazało się jako trzeci zeszyt Biblioteki dla kobiet (Biblioteka za ženski svet). Mniej więcej do roku 1900 Nowy Sad odgrywa rolę stolicy k ulturalnej Serbii i cieszy się sławą serbskich Aten. Mówiło się tu o T ołstoju najwcześniej i bardzo wiele, ale wskazywano na niego przede wszystkim jako n a m oralistę i d y d ak ty k a, co było podporząd­ kowane ogólnemu program owi szerzenia ośw iaty wśród ludu.

Po roku 1900 centrum k u ltu raln e Serbii stanow i Belgrad. T u ta j ukaże się największa liczba w ydań książkowych Tołstoja. Złożą się na to m. in. sy tuacja polityczna Serbów, któ rzy po dojściu do władzy d ynastii K a ra d jord jeviciów stali się zdecydowanie prorosyjscy i otwarci na wpływ k u ltu ry rosyjskiej, oraz ciągle rosnąca sława pisarza w Europie.

Najwcześniej Serbowie poznali Tołstoja-now elistę, zaś z Tołstojem -po- wieściopisarzem zetknęli się za pośrednictw em W ojny i pokoju, powieści wydanej w latach 1899 - 1901, w przekładzie Milovana Dj. Gliśicia i Okicy Gluščevicia, ze wstępem Gliśicia.

Milovan Gliśić był jednym z najlepszych tłum aczy serbskich. Odznaczał się niezvrykłą odpowiedzialnością wr swej pracy translatorskiej, w ykazując niespotykaną znajomość całego bogactw a języka serbskiego. W dobie realiz­ m u Gliśić uczynił najwięcej w dziedzinie popularyzacji lite ra tu ry rosyjskiej. Oprócz powieści Wojna i pokój tłum aczył jeszcze Sonatę Kreutzerowską, k tó ra ukazała się w Belgradzie w 1892 roku.

Z innych w ybitnych prozaików realizm u serbskiego tłum aczył Tołstoja Svetolik Ranković (1863 - 1889). Dokonał on przekładu Opowiadań

sewasto-14 V. B o j o v ić , P rvi prevodi L. N . Tolstoja и Srba, „Filološki pregled” 1976, nr 1 - 2, s. 109 - 126.

15 J. B a d a lić , Tolstoj kod Hrvata, „R adovi slavenskog in stitu ta” (Zagreb) 1956, z.2. 16 Z., C r n k o v ič , Lav Tolstoj и našim prijevodim a, „R epublika” 1960, nr 11 - 12,

s. 21.

Lew Tolstoj w literaturach słowiańskich 133

polskich. Jego zainteresowania litera tu rą rosyjską nie były przypadkow e.

Jak o pisarz S. Ranković wyszedł ze szkoły rosyjskiej i bardziej niż którykolw iek z pisarzy serbskich zasłużył na miano ucznia realistów rosyjskich, studiow ał w Rosji i z zachw ytem czytał pisarzy rosyjskich, szczególnie Tołstoja i D osto­ jewskiego. N a S. Rankovicia zwykło się wskazywać jako na tego pisarza, k tó ry najwięcej przejął z Tołstoja, ale są to jedynie oświadczenia pozbawione głębszej dokum entacji, bo kiedy dochodzi do analizy szczegółowej, to w ych­ w ytyw ane są elem enty pokrewne twórczości narracyjnej Turgieniewa.

Nie krył swych zachwytów dla literatu ry Tołstoja Laza Lazarevič. T ru d ­ no jed n ak w twórczości samego Lazarevicia odnaleźć konsekwencje ty ch fascynacji. Usiłowali o ty m pisać, zresztą bez powodzenia, M. Savković i M. T rivunac. N atom iast wr sposób uzasadniony mówi się o związkach tego pisarza z Turgieniewem i słusznie się go nazyw a Turgieniewem serbskim 18.

We wczesnej fazie recepcji Tołstoja w Serbii do najaktyw niejszych tłu ­ m aczy należał Jo v a n Maksimovič. U dostępnił on czytelnikowi serbskiem u obszerny, czterotom owy zbiór opowiadań L. Tołstoja, k tó ry ukazał się w N o­ wym Sadzie w latach 1891 - 1892. P onadto Jo v an Maksimovič był pierwszym, k tó ry przetłum aczył Zmartwychwstanie, utw ór cieszący się wśród Serbów n a j­ większym powodzeniem.

Do utworów Tołstoja wielokrotnie tłum aczonych i wznawianych przed rokiem 1945 należy — obok Zmartwychwstania — Hadżi M urat i Sonata Kreut-

zerowska. Były one popularne dlatego, że pisarz bądź zerwał w nich ze swoim

etyczno-religijnym system em , bądź zmianę poglądów sygnalizował (np. w Sonacie Kreutzerowskiej). Wcześniejszego kanonu etyczno-religijnego, k tó ry negował wszelki patriotyzm , a propagował p ostulat nieprzeciwstawiania się złu przem ocą oraz ideę chrześcijańskiej miłości przebaczania i odpłacania dobrem za zło, nie mogli zaakceptować Serbowie i Chorwaci walczący o swe wyzwolenie narodowe.

Powieść Zmartwychwstanie zaadaptow ano na scenę i żaden z utw o­ rów scenicznych Tołstoja nie był ta k często jak ten w ystaw iany w teatrze. W 1906 r. ukazało się w Sremskich K arlovcach pierwsze wydanie powieści, a już w 1907 pojawiło się Zmartwychwstanie na deskach sceny m ostarskiej. Z iim ych utworów powieściowych savo je przedstaw ienia teatraln e miały:

A n n a Karenina i Sonata Kreutzerowska. D ram aty Tołstoja oceniono n egatyw ­

nie. W te a tra c h prezentowano Żywego trupa i Ciemną potęgę. Zarzucano im nadm ierną narracyjność. N ajw ybitniejszy k ry ty k bośniacki okresu m iędzy­ wojennego, Jo v an Krśić, pisząc recenzję z przedstaw ień teatralny ch powyższych dram atów , zwrócił uwagę jedynie n a techniczną stronę widowisk, n ato m iast

18 Artystyczne związki pomiędzy L. Lazareviciem i Turgieniewem dostrzegł V. D j o r d j e v i ć („Otadžbina” 1881, z. 21, s. 344); A. G. M a to š („Mlada H rvatska” 1902, nr 3), a szczegóły ukazał С. S c h w a r z , D ie Bedeutung Turgenjeve fü r das Schaffe von

1 3 4 В. K r u p s k i , В. M y t k o - S z y k , A. S t a n k o w i c z , В. Z i e l i ń s k i

sam ych utworów nie uważał za stosowne omawiać, ograniczając się jedynie do w ydania ogólnej niepochlebnej opinii19.

Tołstoja drukowano, mówiono o jego twórczości i uroczyście obchodzono związane z jego życiem rocznice. D rukarnie serbskie braci Popović i Gruzincev były nastaw ione na popularyzację lite ra tu ry rosyjskiej, w tym również T ołsto­ ja. W świetle powyższych inform acji zaskakuje brak głębszych zainteresow ań problem atyką tołstojow ską. Milczenie towarzyszyło takim powieściom ja k Wojna

i pokój czy A n n a Karenina. Dał się zauważyć b rak zrozumienia dla koncepcji

historiozoficznej zaw artej w Wojnie i pokoju i nowocześnie postaw ionej p ro ­ blem atyki moralnej A n n y K areniny.

Ze w szystkich wcześniejszych wypowiedzi na tem a t Tołstoja zasługuje na uwagę arty k u ł P. Slijepce vicia: Lav Tolstoj 1828 - 1911 zamieszczony w Kalendarzu Prosvety n a rok 1912, ponieważ był najbardziej obiektyw ny20. Inne raziły stronniczością i n azb y t apodyktyczną negacją osiągnięć a rty sty c z ­ nych Tołstoja.

Chorwaci znacznie m niej utw orów Tołstoja przetłum aczyli i wydali, jednakże atm osfera k u ltu raln a w Chorwacji była bardziej przychylna tw ór­ czości Tołstoja. Przede w szystkim k ry ty k a chorwacka była nieporównanie wnikliwsza i bardziej odpowiedzialna w w ydaw aniu sądów. J u ż w okresie m iędzywojennym rozpoczęto badania n ad recepcją Lwa Tołstoja w literatu rze serbskochorw ackiej. D ragutin P rohaska dokonał pierwszego system atycznego przeglądu tej problem atyki w arty k u le z 1929 r. p t. L. N . Tolstoj u srpsko-

hrvatskoj literaturi21. W okresie m iędzywojennym rozpoczął swe b adan ia Josip

Badalić. Po wojnie zaowocowały one szeregiem opracowań na te m a t Tołstoja, wśród któ ry ch najcenniejsze jest Der Einfluss a u f die kroatische dramatische

Literatur22.

Badalić w ykazał, że dzięki jednem u tylko utworowi Tołstoj zapisał się na trw ale w dziejach lite ra tu ry chorwackiej. Udowodnił, że recepcja Ciemnej

potęgi była ta k płodna, jak żadnego innego utw oru dram atycznego z lite ra tu r

słowiańskich. Ciemna potęga wywołała całą falę utworów d ram atycznych b ędą­ cych albo wynikiem prostego naśladownictw a, albo podświadom ych analogii. Sukces ten zawdzięczał d ra m a t swej otw artej struk turze. Został odczytany w konwoncji n aturalistycznej, inspirując ty m sam ym twórców natu ralistycz- nego d ram atu chorwackiego.

Zagadnienie obecności Tołstoja w dram acie chorwackim opracow ane

zosta-19 J. K r š ić , Lav Tolstoj „Ž iv i les” , „Narod” zosta-1924, nr 92, s. 3.

80 P. S l i j e p ć e v i ć , Lav Tolstoj 1828 - 1910, „Kalendar Prosvete” 1912, s. 129 - 140. 21 Zob. szerzej o tym w pracach J. Badalića.

22 J. B a d a lić , Der Einfluss au f die kroatische dramatische Literatur. W: Fest

Lew Tolstoj w literaturach słowiańskich ₁₃₅

io tak że w Polsce przez W. K o ta w pracy Chorwacki dramat naturalistyczny23

oraz w arty k u le ,,Potęga ciemnoty” Lwa Tołstoja w dramaturgii chorwackiej24. A u to r zastanaw ia się, n a czym polegał fenomen oddziaływania tego właśnie d ra m a tu na twórczość chorw ackich dram atopisarzy. Ponieważ zależność dostrzega głównie w sferze tem atycznej, skłonny jest w ytłum aczyć to zja­ wisko podobieństwem , jakie łączyło p atriarch alną wieś rosyjską z podobną wsią chorwacką.

Do sztuk chorwackich w ykazujących w yraźną zależność od Ciemnej

potęgi zaliczyć m ożna T ru li dom Srdjana Tucicia, U sumraku F ra n a H rčicia, Bez sreće Adeli Milčinović; w m niejszym stopniu zależność tę w ykazują także Bijeg H rčicia i Pożar strasti Jo sip a Kosora.

W szystkie sztuki ty p u tołstojowskiego pow stały dopiero po zagrzebskiej inscenizacji Ciemnej potęgi w 1892 roku. Oddziaływanie drukowanego prze­ kładu d ram a tu , gotowego już w 1888 r., nie było specjalnie silne. W roku 1893 pow staje więc pierwszy utw ór wzorowany na Tołstoju: T ru li dom Srdjana Tucicia.

Tołstoj pociągał wspom nianych autorów m. in. Tucicia, postawieniem kon­ fliktu m oralnego albo zarysowaniem problem u społecznego, np. Adelę Milči­ nović.

N a podobieństwo pom iędzy ty m dram atem Tołstoja a wieloma chorw ac­ kim i autoram i scenicznymi wskazywali ponadto k rytycy: Joza Ivakić, B ranim ir Livadić, D ragutin Prohaska, Nikolaj J . Fedorov w krótkich okolicz­ nościowych a rty k u ła c h .

N ietrudno zauważyć, że recepcja twórczości Tołstoja w Serbii i Chorwacji nie była wszechstronna, odbyw ała się bowiem w niekorzystnych w arunkach. K iedy n a wielką skalę zaczęto tłum aczyć utw ory Tołstoja, w Serbii były jeszcze żywe tendencje rom antyczne. P o n ad to zainteresowanie dla Szekspira przesła­ niało wówczas w szystkie inne k o n ta k ty z lite ra tu rą europejską. Tak więc prob­ lem aty k a i ideał estetyczny dzieł Tołstoja nie odpowiadały w pełni orientacji ideow o-artystycznej lite ra tu ry serbskiej i chorwackiej.

Jakkolw iek by oceniać recepcję Tołstoja w Serbii i Chorwacji, to jednak była ona wcześniejsza i silniejsza niż w pozostałych literatu rach narodów Jugosławii. Przenikanie twórczości Tołstoja do litera tu ry słoweńskiej i m a­ cedońskiej dało się zauważyć o wiele później. Rolę pośrednika pom iędzy tym i litera tu ra m i a Tołstojem spełniały w dużej mierze właśnie litera tu ry chorw acka i serbska.

23 W. K o t , Chorwacki dramat naturalistyczny, „Zeszyty Naukowe U niwersytetu Jagiellońskiego. Prace historycznoliterackie” 1969, z. 15.

24 W. K o t , „Potęga ciemnoty” Lwa Tołstoja w dramaturgii chorwackiej, „Zeszyty N aukowe U J. Prace historycznoliterackie” 1968, nr 7. Obecnie używa się tytułu: „Ciemna p o tę g a ” .

13 6 В. K r u p s k i , В. M y t k o - S z y k , A. S t a n k o w i c z , В. Z i e l i ń s k i

W okresie powojennym zainteresow anie literaturoznaw ców jugosłowiań­ skich twórczością Lw a Tołstoja koncentruje się n a problem ach etyki i estetyki pisarza oraz zagadnieniach strukturalno-kom pozycyjnych powieści. W ypierają one wcześniejsze badania z zakresu oddziaływ ania myśli Tołstoja n a k u ltu rę narodów Jugosławii. Prowadził je nadal w ybitn y rusycy sta chorwacki Josip Badalić, k tó ry w arty k u le Tolstoj kod H rvata25 omówił najw ażniejsze prze­ kłady utworów pisarza oraz ukazał wpływ jego twórczości n a pisarstw o Vjen- ceslava Novaka, K savera Sandora Djalskiego i M ilutina Cihlara N ehajeva.

Popularność Tołstoja w Serbii była m niejsza niż wśród innych narodów Jugosławii w skutek znanego, pacyfistycznego stanow iska pisarza wobec aneksji Bośni i Hercegowiny przez A ustrię w 1908 roku. Do ty ch spraw pow ra­ cał Aleksander P lak er w artykule Lav Tolstoj i aneksija Bosne i Hercegovine2β. Zainteresowanie badaczy w Jugosławii twórczością a u to ra W ojny i pokoju pozostaje w cieniu b ad ań n ad Dostojewskim czy Puszkinem . Mimo to opubli­ kowano wiele książek i artykułów poświęconych Tołstojowi. K ry ty k i n a j­ starszych przekładów serbskich dokonał Vojislav Bojović27, chorwackich Josip Badalić i Z latko Crnkovič28 a Niko M artino vic sporządził bibliografię publikacji związanych z Tołstojem w Czarnogórze29, Działalność tran slato rsk a jest w dalszym ciągu kontynuow ana.

Do współczesnych tłum aczy Tołstoja należą Zivojin Boškov, Milivoje Jovanović, G ustav K rklec, Branko M aksimovič, Milica Nikolić, K iril Svinarski. W latach 1968 - 1969 ukazala się, obok wielu wcześniejszych w ydań poszczególnych utworów Tołstoja, dw udziestotom ow a edycja dzieł zebranych.

Rocznice Tołstojowskie (120 rocznica urodzin, 60 rocznica śmierci i 150 rocznica urodzin) przyniosły wiele artykułów rozsianych w periodykach i prasie literackiej.

K ry ty k ę estetycznych poglądów Tołstoja podejm ują Mila Stojnić, D ragan Nedeljković, D ragan Jerem ić i V itom ir Lukić. M. Stojnić w książce Ruska

književnost X X veka głosi tezę, że twórczość Tołstoja w yraża sprzeczności

Rosji m iędzy 1861 a 1905 rokiem wyznaczone upadkiem patriarchálnej Rosji. W edług autorki naczelne miejsce w m etodzie twórczej Tołstoja zajm uje h u ­ m anizm o p arty na chrześcijańskiej miłości bliźniego30. Stąd wypływa

zasadni-25 J. B a d a lić , Tolstoj kod Hrvata, op. cit., oraz tenże, L . N . Tolstoj. W: Rusko-hrvatske književne studije, Zagreb 1972, s. 389 - 433.

22 A. F ia k e r , Lav Tolstoj i aneksija Bosne i Hercegovine, „R epublika” 1960, nr nr 11 - 12, s. 19.

27 V. B o j o v ić , op. cit.

28 J. B a d a lić , L. N . Tolstoj. W: Rusko-hrvatske književne studije, op. cit., oraz Z. C r n k o v ič , op. cit.

22 N . M a r t in o v ié , op. cit.

Lew Tolstoj w literaturach słowiańskich 13Г

cza w estetyce pisarza koncepcja b o h atera31. N atom iast D jordje Jovanovič u p a tru je istotę hum anizm u Tołstoja w „praw dzie arty sty c z n e j” jego tw ó r­ czości32, zaś D. Nedeljković twierdzi, że ,,Tołstoj o wska koncepcja sztuki jest hum anistyczna, chociażby z powodu utopijnego ideału, którem u służy” 33. D. Nedeljković, D. Jerem ić i M. Stojnić k om entują Tołstojowską definicję· sztuki. Jerem ić i Nedeljković szczególne znaczenie przypisują swoiście rozu­ m ianem u procesowi kom unikacji, tran sp o n u jącemu „przeżycia” i „odczucia” . W arunkuje to realizację u ty litarny ch celów literatu ry , urzeczywistnienie· „braterskiej współpracy m iędzy ludźmi, m arsz ku doskonałości ludzkiej” . Nedeljković dał tem u wyraz pisząc, że cel sztuki widział Tołstoj „w przetw a­ rzaniu poznania rozumowego w odczucia” .

Stojnić odcina się od powyższych koncepcji, zawężających istotę estetyki Tołstoja i definiuje sztukę jako konieczny w arunek człowieczeństwa, różniący się od innych obszarów ideologii specyfiką „w yrażania przedstaw iającego” 34. Tołstoj pod pojęciem dzieła artystycznego rozum iał twórczą iluzję rzeczy­ wistości, uwolnioną od detali, w yrażającą jednolity pogląd na świat; iluzję· stw arzaną faktam i, op artą na autentycznym doświadczeniu autora.

Nedeljković zwraca uwagę, że Tołstoj w imię zasad m oralno-religijnych podzielił sztukę na dobrą i złą. Z tym podziałem koresponduje Tołstojowską rew olucyjna, plebejsko-hum anistyczna k ry ty k a sztuki; k ry ty k a sztuki „ p a ń ­ skiej” , k tó rej celem jest używanie, „zabaw a” i „plebejskiej” , zaangażowanej w stworzenie „braterskiej współpracy m iędzy ludźm i” .

W zm iankowani autorzy, zwracając uwagę na słabości Tołstojowskiej k ry ty k i sztuki, a k cen tu ją szczególne znaczenie jego myśli. Jerem ić w artość a n ty - estetycznych i u ty litarn y ch poglądów Tołstoja widzi w oddzieleniu sztuki od pojęcia piękna. Nedeljković podkreśla prawidłowość estetyki au to ra A n n y

K areniny skierowanej przeciw dehum anizacji w nowym społeczeństwie. Tej

dehum anizacji przeciwstawił Tołstoj wiejsko-plebejski hum anizm , zb y t wąski, ale poruszający istotne problem y życia i stosunków m iędzyludzkich. Stojnić twierdzi, że myśl Tołstoja o sztuce określała nowe formy, k tóre ona przyjm uje w zm ieniającym się społeczeństwie, i ukazywała rolę sztuki w życiu człowieka. Wnioski Tołstoja przedstaw iają interesującą próbę integracji sztuk. Jego m e­ chaniczny podział na „sztukę pańską i plebejską” stracił sens, ale pozostała potrzeba poszukiwania totalnej, wszechogarniającej sztuki.

Innym aspektem twórczości Tołstoja, znajdującym się w centrum zaintere­ sowań współczesnego literaturoznaw stw a jugosłowiańskiego, jest koncepcja filozoficzna tego pisarza.

Interesującą analizę z tego zakresu przedstaw ia esej Nikola Miloševicia: 31 Ibid., s. 9.

32 Dj. J o v a n o v i č , Tolstoj i tolstojevstina. W: P rotiv obmana, Beograd 1951, s. 55.. 33 D. N e d e l j k o v i ć , Univerzalne poruke ruske književnosti. N ovi Sad 1973, s. 269. 34 M. S t o j n i ć , op. cit., s. 15.

Problemy antropologiczne w powieści Tołstoja ,, Wojna i po kó j” 35. M etoda ba­

dawcza Miloše vicia polega na konfrontacji szeroko rozum ianej świadomości bohaterów z ich postępowaniem. W rezultacie, w następnym etapie, prowadzi do oceny realizm u dzieła i jego system u poznawczego. Bohaterowie Tołstoja — konkluduje badacz — „nie żyją według swoich teorii” , tylko „ich teorie żyją według nich” . N astępnie Milošević porusza zagadnienie n a tu ry ety k i u Tołstoja. Miloš Jovanovič w arty k u le 0 metodzie moralnej Lwa Tołstoja tw ierdzi, że pojęcia m oralne w twórczości pisarza nie są pochodzenia rozumowego, lecz podobnie jak u K a n ta , w ynikają z życia30.

Tin Ujević stw ierdza, że ety k a Tołstoja jest przesiąknięta m istycyzm em 37, Mikola Milošević nazywa ją „boską i wzniosłą” 38.

Josip V idm ar wymienia jako źródło myśli Tołstoja filozofię, klasyczną no­ w ożytną europejską, a także buddyzm , Księgi W edy i filozofię chińską, szcze­ gólnie K onfucjusza i Lao-tse. Z tej tra d y c ji pow stała obszerna filozofia, której trzo n stanow i chrześcijańskie przykazanie miłości bliźniego i zasada nieprze- ciwstawiania się gwałtem złu oraz p anteistyczna i buddystyczna m etafizyka. Cechą charakterystyczną jego system u jest afirm acja życia zgodnego z praw am i n a tu ry i k ry ty k a cywilizacji.

Ujević, mówiąc o powyższych źródłach poglądów Tołstoja, wskazał n a . analogie m iędzy system em etycznym Tołstoja a m yślą Gandhiego oraz boś­

niackich i bułgarskich bogomiłów39. Podstaw ow ym i cechami ty ch system ów je st u topijna wizja społeczeństwa bezklasowego realizowana drogą powszech­ nej pracy fizycznej, prawo subiektyw nej in terp retacji dogm atów w iary oraz rygoryzm etyczny.

Po I I wojnie światowej Wojna i pokój i A n n a Karenina cieszyły się dużym zainteresowaniem kry ty k i. W ybitny serbski historyk literatu ry , Velibor Gli- gorić, we wstępie do w ydania W ojny i pokoju z 1948 r. przedstaw ił m arksis­ tow ską koncepcję realizm u powieści. Gligorić widział w dziele jednocześnie powieść historyczną i społeczną, w której zn ajdu ją się opisy w ydarzeń z in ­ wazji Napoleona na Moskwę oraz obrazy społecznego i rodzinnego życia a ry sto ­ kracji rosyjskiej40. Stanowisko Gligoricia, przy niem al całkowitym pominięciu problemów estetycznych, charakteryzuje przypisywanie wydarzeniom li­ terackim b y tu rzeczywistego oraz podkreślanie roli analizy treści historycznej i znaczenia sił społecznych.

138 В. K r u p s k i В. M y t k o - S z y k , A. S t a n k o w i c z , В. Z i e l i ń s k i

33 N . M i lo š e v ić , Antropolški eseji, Beograd 1962.

38 М. J o v a n o v i ć , О moralnom metodu Lava Tolstoja, „Letopis Matice Srpske” 1951, t. 367, s. 474 - 475.

37 T. U j e v i ć , E seji, rasprave, članci, t. 8, Zagreb 1965, s. 297. 38 N . M ilo š e v ić , op. cit., s. 79.

39 T. U j e v i ć , op. cit., t. 11, s. 138.

40 V. G lig o r ić , O Tolstojevom „Ratu i m iru” . W: Tolstoj L. N ., R at i mir, Beograd 1948, s. V III.

Lew Tolstoj w literaturach słowiańskich 13 9 O statn ie b ad an ia nad twórczością Tołstoja przenoszą główny akcent na problem y strukturalno-kom pozycyjne. D otyczy to publikacji D. Nedeljko- vicia poświęconych W ojnie i pokojowi oraz M. Babovicia i V. R ibnikar o A nnie

Kareninie.

Nedeljković w a rty k u le Zasady jedności iv ,, Wojnie i pokoju” Lwa Tolstoja odrzuca stanow isko P. B ourgete’a i idąc śladem A. A. Saburow a41 widzi w po­ wieści, podobnie ja k V. Jerm iłow 42, gatu n ek synkretyczny, k tó ry pow stał z dziew iętnastowiecznej powieści historycznej i elementów klasycznego eposu. N edeljković widzi w idei W ojny i pokoju zasadę kom pozycyjną powieści, rozu­ m ianą dość enigm atycznie jako „wielką syntezę” , „wojnę i pokój wszystkiego co istn ieje” 43.

W nikliwe stu d iu m Milosava Babovicia dotyczy problem atyki i stru k tu ry

A n n y K areniny. A utor przedstaw ia e ta p y tworzenia powieści i najw ażniejsze

problem y, wokół k tó ry ch k o n stru u ją się plan y społeczny, etyczny i psycholo­ giczny powieści. A n n a Karenina swoją s tru k tu rą i historią tworzenia — tw ier­ dzi Babović — przeczy podstaw owym tezom fenomenologicznej in terpretacji dzieła44. Jednocześnie a u to r stosuje kompleksowe m etody badan ia dzieła. W imię dialektycznego interpretow ania zjawisk sztuki uwzględnia norm y •etyczne epoki, w k tó ry ch kształtow ała się powieść. Przeciwstaw ia się jedn o­

stronnej i powierzchownej in terpretacji powieści, przejaw iającej się w analizie samej form y, p rzy pom niejszaniu równoznacznych problemów w ypływających ze światopoglądu i losu bohaterów . A rgum entację swego postępow ania b a ­ dawczego widzi Babović wr istnieniu równoległych linii fabularnych.

V ladislava R ib n ik ar poświęca swrój a rty k u ł problemowi istnienia paralel­ ných, niezależnych w^ątków i ich uw arunkow ań k onstrukcyjnych oraz ideowych w A n n ie Kareninie. A utorka, śladem Szklowskiego, zwraca uwagę na prze­ kształcenia gatunkow e powieści oraz, za Eichenbaum em , u p a tru je źródło specyficznej konstruk cji powieści „właśnie w specjalnym pojm ow aniu prze­ kon ań pisarza i ich w artości” 45. R y b n ik ár akcentuje złożoność stosunków w za­ jem n y ch w obrębie powieści i uzasadnienie rówmoległych w ątków fabularnych. Ich przeciwstawienie stw ierdza nie w' sferze etyki, lecz wr istotnym i wielorakim widzeniu św iata.

Oddziaływ anie twrórczości Lwa Tołstoja na litera tu rę narodów Jugosławii nie było d o tąd przedm iotem specjalnych studiów" kom paratystycznych, cho­ ciaż istn ieją podobne prace o Puszkinie, Lerm ontowie i Dostojewskim. P rz y j­

41 А. С абуров, „Война и мир” JI. Н. Толстого, Москва 1959.

42 В. Е р м илов, Толстой художник и роман „Война и мир”, Москва 1961. 43 D . N e d e l j k o v i ć , op. cit., s. 201 - 204.

44 M. B a b o v i ć , Problematika i struktura „Ane Karenjine” , „Zbornik za slavistiku” 1977, nr 12, s. 76.

45 V. R ib n ik a r , „ Paralelizam ” sižejnih lin ija ,.Ane K aren jin e” , „Filološki pregled” z. 3 - 4, 1970, t. 8, s. 45 - 67.

m uje się sądy z początku wieku, odm aw iające Tołstojowi głębszego wpływu na litera tu rę serbską oraz przyznające pewien wpływ na litera tu rę chorw acką, szczególnie w dram acie.

Przedstaw ione prace z zakresu estetyki Tołstoj o wskiej stosują m arksistow ­ skie propozycje metodologiczne (Stojnić, Nedeljković). N atom iast do nowszj^ch propozycji — rosyjskiego form alizm u i strukturalizm u — naw iązują współ­ czesne prace dotyczące W ojny i pokoju i A n n y Kareniny.

*

* *

B ułgaria przyjęła Tołstoja całego i bez zastrzeżeń. Pierwsze wiadomości o Lwie Tołstoju przynosi 1884 rok. W tedy też ukazuje się Bylgarska chresło-

m atja, opracow ana przez Iw ana W azowa i K onstantego Wieliczkowa, przezna­

czona dla starszych klas gim nazjalnych, w której zamieszczono fragm ent

W ojny i pokoju — opis bitw y pod Borodinem 46. Przekładu dokonał praw dopo­

dobnie sam Wazów przy pomocy Wieliczkowa. W roku 1885 czasopisma płow- diwskie inaugurują zamieszczanie od tej pory regularnych i obszernych w ia­ domości, a także fragm entów utw orów Lwra Tołstoja w prasie bułgarskiej. Tłumaczenie Spowiedzi dokonane przez D im itra Szterewa, w ydane w edycji zw artej w 1889 roku w Ruse przez redakcję czasopisma naukowego „N aroden u czitel” , jest pierwszą książką pisarza rosyjskiego w Bułgarii. T rzy la ta później zostaje przełożona w całości Wojna i pokój47, kolejno też uk azu ją się przekłady utw orów Lwa Tołstoja.

Koniec X IX i początek X X wieku przynoszą coraz więcej obszernych, au to ry taty w n y ch i w pełni już k ry tycznych wypowiedzi i prób opracow ań dotyczących twórczości, a także działalności i przem yśleń au to ra A n n y K a ­

reniny. Jak o jeden z pierwszych wypowiada się Iw an Wazów, stając od razu

w szeregu gorących wielbicieli utworów Tołstoja. Poznał je jeszcze w czasie swojego po b y tu na emigracji w Rosji, gdzie czytał je w oryginale; z jego też inicjatyw y i za jego rekom endacją dokonywano pierwszych przekładów na język bułgarski. W większości swoich ocen Wazów podkreśla przede wszystkim bardzo bliską narodowi bułgarskiem u i bułgarskim losom historycznym tem a­ ty k ę twórczości Lwa Tołstoja — szczególnie akcentow ał to w stosunku do

W ojny i pokoju — gdyż podobnie w dziejach Rosji, jak i Bułgarii, wola historii

realizuje się w zbiorowym, świadomym wysiłku całego narodu. Obraz po­ wszechnej walki narodu, k tó rą przecież ta k niedawno toczyła cała Bułgaria, m usiał, według au to ra Pod jarzmem, zafascynować i przejąć każdego m ieszkań­ ca tego kraju. Wazów niezwykle trafn ie ocenił i podkreślił wszystkie te w ar­

14 0 В. K r u p s k i , В. M y t k o - S z y k , A. S t a n k o w i c z , В. Z i e l i ń s k i

48 И. Вазов, К. Величков, Българска хрестоматия, София 1884, s. 136- 149. 47 Л. Н. Т олстой, Война и мир, превод отруски М. Маджаров, София 1892.

Lew Tołstoj w literaturach słowiańskich 141 tości utw orów Lw a T ołstoja, k tó re głównie zadecydowały o jego bułgarskiej popularności: p a trio ty z m — opis bohaterskiej Rosji okresu wojen napoleoń­ skich; rozległe tło obyczajowe, wprowadzenie szeroko ujętej problem atyki społecznej, filozoficznej i m oralnej, m istrzowskie ukazanie tajników m yśli i działań ludzkich, w ystępow anie w obronie praw a jednostki do szczęścia. W ięk­ szość swoich uwag zamieścił W azów w cyklu Izw yn Bałgaria drukow anym w czasopiśmie „D en n ica” 48.

P od koniec la t 80-tych X IX wieku Lew Tołstoj staje w centrum polemiki literackiej, toczącej się pom iędzy Stojanem Michajłowskim i Aleko K onstan- tinow em , dotyczącej poglądów i perspektyw rozwojowych całej Słowiań­ szczyzny. A. K o n stantin o w staw ia Tołstoja jako wzór i najlepszy przykład „przejaw u duchowej m ocy słowiańskiej” 49.

B ardzo szybko rosnąca w Bułgarii popularność wielkiego pisarza rosyjskiego wywołuje także w ystąpienia twórców — m odernistów z kręgu „M isył” — K rys- to K rystew a i Penczo Sławejkowa. Różnią się oni zasadniczo w swoich ocenach: K ry stew zdaje się nie dostrzegać coraz większego zainteresowania Tołstojem , uw aża go za „obcego duszy bułgarskiej” , narodowej psychice i ku ltu rze d u ­ chow ej. Podkreśla jedynie „tołstojow skie n astro je” w utw orach W azowa i Mi­ chajłowskiego, tego ostatniego nazyw a naw et „bułgarskim T ołstojem ” 50. Sławejkow n ato m iast staje po stronie zwolenników i wielbicieli au to ra W ojny

i pokoju — jako pierwszy z Bułgarów wypow iadających się o Tołstoju próbuje

dokonać podziału jego twórczości na okresy; usiłuje także rozstrzygnąć prob­ lem, do jakiego stopnia w ostatnim okresie działalności i twórczości Tołstoj jest a r ty s tą i tw órcą — a do jakiego myślicielem. Swoje przem yślenia kończy zna­

m iennym stw ierdzeniem : „ n ik t nie rozpostarł swojego cienia ta k daleko jak Tołstoj [...], cień T ołstoja rozpostarł się i n ad nam i, nad naszym życiem k u l­ tu ra ln y m i obyczajo w y m ...” 51.

Dużą w artość badaw czą posiada a rty k u ł P e ty ra Todorowa Tołstoj w Bułgarii napisany z okazji 55-lecia pracy pisarskiej au to ra Opowiadań sewastopołskich i w związku ze zbliżającym i się jego osiem dziesiątymi urodzinam i. Rozpo­ czynając od osobistych kon tak tów Lwa Tołstoja z B ułgarią (pobyt wiosną 1854 r. w Silistrze, korespondencja i spotkania z Bułgaram i ) Todorow z a trzy ­ m uje się głównie n ad jego wpływem na litera tu rę bułgarską. „Nigdzie n a

świe-48 И. Вазов, Събрани сьчинения, БГТ, София 1956, t. X l, s. 243 - 286 a także w: „Денница” 1891, 1892; „Мир” 1899, nr 682, s. 3 - 4 . 4® А. К он стан т и н ов , N ovissim a verba от С. Михайловски, „Периодическо списание” 1889, nr 32 - 33, s. 4 - 7; a także А. К он стан ти н ов, Сьчинения, t. III, София 1945, s. 180 -183. 50 Д-р В. М и р ол ю бов [Kp. КрЪстев], „Непротивление злу" в българската литература, „Демократически преглед” 1909, nr 3, s. 308 - 312.

51 Mowa wygłoszona przez P. Sławejkowa w r. 1910 w związku ze śmiercią Tołstoja. Druk w: „Златорог” 1920, пгЗ, s. 197-203 [tłumaczenie, tak jak we wszystkich pozostałych wypadkach, moje — B. Krupski].

142 В. K r u p s k i , В. M y t k o - S z y k , A. S t a n k o w i c z , В. Z i e l i ń s k i

eie słowo rosyjskie nie było ta k au to ry taty w n e, rosyjska książka nie odegrała ta k wielkiej i znaczącej roli jak w naszym życiu duchow ym 52 — podkreśla a u to r opracowania, m ając n a uwadze głównie Tołstoja. Jego pisarstw o po­ zostawiło wyraźne ślady w twórczości A ntona Straszim irowa (szczególnie w p o ­ wieściach Sm utny czas, Spotkanie i dram acie W am pir) i Iw ana W azowa — Pod

jarzm em i Kazalarska caryca (postać Czakałowa). Również w swojej w łasnej

działalności pisarskiej dostrzega Todorow w yraźny wypływ Tołstoja. Gorącym wielbicielem tale n tu rosyjskiego pisarza był także Ludm ił Stojanowr. Jeszcze jako młody, d ebiutujący p oeta — sym bolista pisze: „Swoim arty sty czn y m geniuszem prześciga Szekspira i Goethego, jest poza granicam i naszych pojęć 0 sztuce i pięknie” 53. Stojanowr wielokrotnie wypowiadał się o Lwie T ołstoju, zatrzym ując się szczególnie n ad W ojną i pokojem, A n n ą K areniną i Zmartwych­

wstaniem, k tó re zresztą sam tłum aczył; próbował także dokonać całościowej

oceny jego twórczości.

Zjawdsko literackie, jakim stała się rosnąca w Bułgarii sław a au tora Zm art-

wychwstania, wyw ołało również zainteresowanie jego twórczością i działalnością

wśród przedstawicieli socjalistycznej k ry ty k i literackiej. Pierwszym w ystąpie­ niem jest obszerna recenzja D im itra Błagoewa, dotycząca studium Tołstoja

Co to jest sztuka?54. Podobnie jak opracowania Błagoewa, ta k i publikacje

W eły Błagoewrej i W asiła K ołarow a posiadają jedną wspólną i charak tery sty cz­ n ą cechę — w dużej mierze uzależnione są od ocen i wypowiedzi Gieorgija Plechanow a, szczególnie jego prac: Karol M arks i Lew Tolstoj oraz Tołstoj

1 Hercen. Pierwsi bułgarscy k ry ty c y w ystępujący z pozycji m arksistow skich,

idąc za Plechanowem, dokonują zasadniczego podziału między Tołstojem — a r ­ ty s tą , tw órcą i Tołstojem — myślicielem; odrzucają także narodow y c h a ra k te r utw orów wielkiego pisarza. Z tego stanow iska wrypowriada się nieco później, w połowie lat dwudziestych naszego wieku Georgi Bakałow. W wielu swoich pracach poświęconych Tołstojowi k ry ty k u je przem yślenia i pisarstw o a u to ra

W ojny i pokoju, jak i całego szeregu jego naśladowców; stwderdza, że przez

bojkotow anie aktyw nej walki p ro letariatu faktycznie w zm acniają pozycję burżuazji. N azywa tołstoizm n auk ą „ m a rtw ą ” i „reak cy jn ą” , „niesm aczną religijną u to p ią” . W ychodząc z założeń estetycznych i ideologicznych P lecha­ nowa, Bakakrw ocenia Tołstoja jako pisarza „szlacheckiego” , uznając w nim równocześnie „wielkiego i genialnego twórcę literackiego” .

Ciekawym i ważnym dla bułgarskiej metodologii badań m arksistow skich jest m oment przełomu, jaki dokonuje się w poglądach Bakałowa. Na początku la t trzydziestych k ry ty k — socjalista pisze znam ienny a rty k u ł o

plechanowr-52 П. Ю. Т одор ов, Толстой в Бьлгария, „Мисъл” 1907, nr 9 - 10, s. 713.

53 JT. С тоянов, Смъртта на Толстой. W: Л. Стоянов, За литература, изкуството и кул- турата, БАН, София 1959, s. 439.

Lew Tołstoj w literaturach słowiańskich 14 a

skim i leninowskim spojrzeniu na Tołstoja, stając ty m razem zdecydowanie po stronie koncepcji W łodzimierza Lenina: „K lucz do zrozumienia i właściwej oceny T ołstoja dał Lenin swoim dialektyczno-historycznym spojrzeniem ” 55. W zasadzie wszystkie późniejsze bułgarskie opracow ania o Tołstoju k o nty nuu ją już stanow isko „późnego Bakałow a” — a więc linię estetycznych ocen Lenina.

K oncepcje ideowe Lwa Tołstoja przenikają także głęboko w świadomość społeczną Bułgarów. W roku 1907 pow staje założone przez Christo Dosewa, D im itra Żeczkowa i Stefana A ndrejczina pierwsze „wolne stowarzyszenie p racy ” . Siedzibą jest wieś A łan-K ajrak, której nazwa zostaje zmieniona na „ Ja sn a P o lan a” . Szukają oni sensu życia w pracy fizycznej i w braterstw ie ludzi; w ydają także czasopismo „W yzrażdanie” . U kazuje się również wiele innych czasopism, k tó ry ch celem jest tylko propagowanie idei tołstoizmu: „Nowo słowo” (1902 - 1903), redagowane przez Sawę Niczowa i Georgi Szopowa, „Lew T ołstoj” (1903 - 1906) — red ak to r Szopow, „Żiw ot” — (1906), również redagowane przez Szopowa, k tó ry także kieruje w ydaw nictw em ,,Żiwot” drukującym w tysiącach egzem plarzy tłum aczone przez niego utw ory Lwa Tołstoja. Szopow jest autorem pierwszej bułgarskiej biografii Tołstoja56; agitował również, podobnie jak wielu innych (Min jo Popow, Christo Dose w) swoim własnym przykładem , odm aw iając odbycia służby wojskowej. Wielu Bułgarów odwiedza Tołstoja w Jasnej Polanie, a Chirsto Dosew osiedla się w pobliżu i zostaje jednym z bliskich znajom ych rosyjskiego pisarza57. Oczy­ wiście zasygnalizowane tu ta j tylko zjawisko niezwykłej popularności tołsto- jowskich propozycji ideowych w społeczeństwie bułgarskim ze względu na swój rozm iar, a także bogactwo m ateriałów mogłoby stanowić przedm iot oddzielnych badań.

Jeszcze w pierwszym dziesięcioleciu X X wieku Tołstojem zaczyna intereso­ wać się także nauka bułgarska. Pierwsze prace w ychodzą spod pióra P e ty ra Nojkowa, profesora pedagogiki U niw ersytetu Sofijskiego58. Nieco później, po ukazaniu się 15-tomowej edycji dzieł Lwa Tołstoja w wydaniu Christo Ignato- w a (lata 1928 - 1929), pojaw iają się opracow ania w ybitnych bułgarskich histo­ ryków lite ra tu ry — Georgi Canewa i P e ty ra Dinekow a59. Są to rzetelne i już czysto naukowe spojrzenia na dorobek pisarski a u to ra Zmartwychwstania, na

55 Г. Бакалов, Плехановски и Ленински подход към Толстоя, „Звезда” 1932, nr 3, s. 106. ββ Г. С. Шопов, Как живя, работи и у мира Лев Толстой, София 1912. 57 Хр. Д осев, Близо до Ясна Поляна. W: Хр. Досев, Съчинения, София 1919. 68 П. М. Нойков, Педагогията на Л. Н. Толстой, София 1909, отделен отпечатък от Годишник на Софийския университет nr 5; Обществено-политическият образователен идеал па Л. Н. Толстой, „Демократически преглед” 1909, nr 8, s. 263 - 289. 69 Г. Цанев, Лев Н. Толстой, „Родна нива” 1929, nr 1, s. 8 - 11. Г. Цанев, Лев Толстой, „Изкуство и критика” 1940, nr 9, s. 437 -440. П. Д. [П. Динеков], Толстой и Наполеон, „Ли- тературен глас” 1930, nr 92, s. 1; П. Д инеков, Толстой и есперанто, op. cit., s. 2; tenże, Тол­

стой и Херодот, op. cit.., s. 6; П. Д. [П. Динеков], Чехов за Толстой, op. cit., s. 7; П. Динеков,. Лев Толстой. W: П. Динеков, Писатели и творби, София 1968, s. 161 - 186.

'144 В. K r u p s k i , В. M y t k o - S z y k , A. S t a n k o w i c z , В. Z i e l i ń s k i

jego stale rosnącą światową sławę. P. Dinekow, zajm ując się w jednej ze swoich p rac analizą wojennych opowiadań i epopei Wojna i pokój — jako wyrazem narodowego bohaterstw a, pisząc o tłum aczach Tołstoja w Bułgarii, o jego utw orach n a scenach teatró w bułgarskich i ich roli w rozwoju tego te a tru , syg­ nalizuje równocześnie isto tn y problem badawczy: „W spaniały te m a t do b a ­ d a ń — problem wpływu Tołstoja na litera tu rę bułgarską” 60.

Po 9 IX 1944 r ., po pow staniu Ludowej Republiki Bułgarii aż do dnia dzisiejszego pojawiła się w ty m k raju olbrzym ia ilość prac, wypowiedzi, s tu ­ diów i szkiców o Lwie Tołstoju przy równoczesnym wznawianiu w ydań jego utw orów , ta k np. Wojna i pokój została przetłum aczona i w ydana 8 razy,

A n n a Karenina — 6, Zmartwychwstanie — 5. Z tego bogatego m ateriału łatwo w yodrębnić trz y główne grupy: wypowiedzi współczesnych pisarzy bułgar­ skich o Lwie Tołstoju, o ich k o n tak tach z jego utw oram i i o wpływie jego p i­ sarstw a na ich własną twórczość: prace rusycystyki bułgarskiej o Tołstoju oraz stu d ia historyków litera tu ry — bidgarystów , zajm ujących się kom para- ty sty czn y m i badaniam i na tem at: Tołstoj a lite ra tu ra bułgarska.

Poczynając od klasyka litera tu ry bułgarskiej Iw ana W azowa, poprzez Penczo Sławejkowa, Ludm iła Stojanowa, Aleko K onstantinow a i P etko Todo- rowa aż po dzisiejszych bułgarskich twórców literackich — wszyscy oni, jako arty ści i pisarze, mówili o swoich związkach z Lwem Tołstojem . Bardzo zna­ m ienny i charakterystyczny jest tu głos D im itra Talewa: „C zytając całymi dobam i, przez kilka dni i nocy pochłonąłem powieść \ W ojna i pokój — В. K.]. Byłem jak porażony. Potem jeszcze wielokrotnie czytałem ten utw ór i nic nie je st w stanie go przewyższyć. Je st to dla mnie najw ybitniejsze dzieło tego ro d za ju ” 61. Podobnie w tonie bardzo osobistych przeżyć u trzy m an a jest wypo­ wiedź Georgi Karasławowa: „w ydaje mi się, że spotykam nie bohaterów książki, ale ludzi bliskich, znajom ych” 62.

N apisany z dużym zaangażowaniem em ocjonalnym esej D im itra Dimowa p róbuje określić rolę Tołstoja we współczesności, akcentuje zawsze żywą, trw ałą i ak tu alną wymowę jego utw orów 63. Są to tylko przykłady w ybrane z wielu w ystąpień, rozproszonych n a łam ach całej bułgarskiej prasy literackiej, drukow ane w rozm aitych wspomnieniach, dziennikach i studiach literackich.

O drębnym rozdziałem bułgarskiego tołstojoznaw stw a są uniwersyteckie prace rusy cysty czne poświęcone badaniom nad twórczością, działalnością i ży­ ciem au to ra Śmierci Iw ana Iljicza. Duże znaczenie m ają nowatorskie stud ia W asila Wełczewa, stanowiące przegląd dorobku literackiego Lwa Tołstoja

60 Tenże, Лев Толстой, op. cit., s. 183.

81 Д. Та л ев, Лев Толстой в моята памет, „Литературна мисъл” 1960, nr 5, а. 11. бг Г. К ар асл авов, Първа „среща" с Лев Толстой, „Литературна мисъл” 1960, nr 5, •3 Д. Димов, Толстой и нашата съвременност, „Литературна мисъл” 1960, nr 5, s. 13 - 20. в. 7.